عالامتوردان «قابانباي باتىردىڭ قازاناتى – قۋباس» دەگەن ماقالانى وقىپ شىعىپ، ەكى ۇداي كۇيگە ءتۇستىم. ءبىرىنشىسى، اركىم-اق قابانباي باتىر تۋرالى ەستىگەن، بىلگەنىن ورتاعا سالعىسى كەلەدى، ءسويتىپ، ۇلى باتىردى زەرتتەۋگە شاما-شارقىنشا ۇلەس قوسادى. بۇل، ارينە، وڭ تالپىنىس. ەكىنشى، قاراكەرەي قابانباي باتىر ناقتىلى تاريحي تۇلعا. ەرتوستىك، كەندەباي، ەرتارعىن جايلى اڭىز-داستانداردى قۇلاققا جەتكەن قالپىندا ۇسىنا بەرۋگە بولاتىن شىعار. سەبەبى، اڭىزدىڭ اتى - اڭىز. بىراق قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى جازعاندا تاريحي تۇرعىدان قانشالىقتى دالدىگىنە باسا ءمان بەرىپ وتىرۋ قاجەت. وسى جاعىنان العاندا ماقالا اۆتورى ءبىرشاما قيعاشتىقتارعا جول بەرىپ الىپتى. مۇنى اتاپ ايتپاسا بولمايدى. سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ قابانباي باتىرداي ەكىنشى قاھارمانى جوق ەكەنىن ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەي اۋليە اتامىز ءجۇز جىل بۇرىن «قازاقتا قابانبايداي باتىر بولعان ەمەس، بولمايدى» دەپ جازىپ كەتكەن.

قابانباي باتىردىڭ ناعاشى جۇرتى كەرەيدىڭ بالتا تايپاسى. اناسى قىزىلجار وڭىرىنەن باشقۇرتتاردى سىپىرىپ ايداپ شىعاتىن اتاقتى باۋبەك باتىردىڭ قىزى، اتى ءنابيلا ەكەن. جۇرت ءمامي اتاپ كەتىپتى. بايبىشەسى-ءحانبيبى. ول دا وسى تايپادان. كىشى شەشەمىز - گاۋھاردىڭ  ازاندى  اتى -مايسارا ەكەن، بابامىز «گاۋھار» اتاپ كەتىپتى. اتاقتى مالايسارى باتىردىڭ قارىنداسى، ارعىن - باسەنتين. بۇل جاعدايتتار نەشە رەت گازەت-جورنالداردا جازىلدى. ۇرپاقتارى دا وسىعان قول قويعالى قاشان. اۋلەتتىك شەجىرەلەرى دە ءدوپ وسىنداي.

ال، مەرەي ءىنىمىز قابانبايدىڭ ناعاشىسى دەپ جازاعان بي بورانباي نايمان-قاراكەرەيدىڭ مۇرىن تابىنان. بۇل جونىندە وتكەن جىلى ماقالا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جازعان ەدىم. ول كەزدە بەلگىلى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قاتەلىگىن كورسەتكەنمىن. «انەۋ كۇنى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ قۋباس ات تۋرالى سويلەپ قالىپتى. بۇل «دارابوز» رومانىندا دا سۋرەتتەلەتىن، جازۋشىنىڭ ءسوز، قيالي شەبەرلىگىن اسا دارىپتەيتىن ۇلكەن تاراۋ. قۋباس اتتى قابانباي باتىرعا بورانباي بي ۇلانباي-بۇلانبايلاردان العىزادى دەپ جازادى جازۋشى. وسى شىن با؟ بورانباي بيدەن بەس ۇل، ۇلكەنى - قويگەلدى. قويگەلدىنىڭ بەس ۇلىنىڭ ەكىنشىسى - جانان. جانان دا بەس ۇل، ۇلكەنى - ۇلان، ونان كەيىنگىسى - بۇلان. كەيىن اسا بايىپ ەكەۋىن دە باي اتاپتى. سوندا ۇلان مەن بۇلان بورانباي ءبيدىڭ شوبەرەلەرى. ءبيدىڭ ءوزى دە قابانباي باتىرعا ءىنى تەكتەس، ونشاقتى جاس كىشىلىگى بار. سوندا ۇلانباي مەن بۇلانباي قابانباي باتىردان بەرى دەسەك - 80, ارى دەسەك - 100 جاس كىشى. ەكەۋى دە قابانباي باتىر باقيلىق بولعان سوڭ تۋادى. وندا قالاي ۇلان مەن بۇلان باتىرعا ات سىيلايدى؟

ۇلان مەن بۇلان اڭگىمەسى ەش مەسەلەگە سىيمايدى. شىندىعى - قۋباس مۇرىن ىشىنەن الىنعان بولۋى كەرەك. كەيىن شىققان داستان سول تۇستا اتى ءمالىم ۇلانباي مەن بۇلانبايلاردى قوسقان. قابدەش ءجۇمادىلوۆ وسى ەكى ارانى ايىرىمعا تۇسىرە الماي قالعان دا رومانىنا قيسىنسىز اڭىزدى قوسا سالعان».

مەرەي ءىنىمىز قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ كىتابىندە كەتكەن ورەسكەل قاتەلىكتى سول قالپى قايتالاپتى. ءبىزدىڭ قابانباي باتىر تۋرالى سويلەگەندە اڭىز، داستان، ادەبي شىعارمالاردان تىس ءجۇرۋىمىز كەرەك دەيتىنىمىز وسىدان. مەرەيدىڭ جانە ءبىر قاتەلىگى بار. قابانباي باتىر قۋباس اتتى مولشەرى 1730 جىلدارى كەزىكتىرەدى. تارباعاتاي وسى كەزەڭدەردە قالماقتان ارىلعان جوق ەدى. قازاقتىڭ جەتۋىنە ءالى اتتاي 80 جىلداي ۋاقىت بار. وسى تاريحي سەبەپتى دارابوز قۋباستى مەيىر ءىنىمىز ايتاتىنداي تارباعاتايدا العاش كورۋى مۇمكىن ەمەس. بۇلاي دەۋ باسى ءبۇتىن قاتە. ول تۇستا ءتورت تولەگەتايدىڭ، قابانباي ەلىنىڭ ارقادا وتىرعانىنا ەڭ كەمى 150- 200 جىل تولعان. سىردان قۇلاعان، تۋ باستا ومبى مەن قىزىلجاردىڭ، ونان سوڭ ەسىل مەن نۇرانىڭ بويىن مەكەندەگەن نايمان تولەگەتايلار شىعىسقا بەتتەگەن جوق ەدى. قابانباي جۇرتىنىڭ از بولىگى 1790 جىلدارى عانا ارقادان كوتەرىلىپ، ءبىرشاما ۋاقىت قارقارالى، قازىلىق، شىڭعىستاۋدى مەكەن ەتەدى. م. تىنىشباەۆ ايتاتىنداي تەك 1810 جىلدارى عانا شىعىسقا قوزعالادى. مەرەي ءىنىمىز تاريحقا ىشكەرىلەسە ءتاۋىر بولار ەدى. قۋباس ات وقيعاسى ارقادا بولعان جاعدايت. ول تۇستا قابانباي ەلى ەسىل مەن نۇرا بويىن مەكەن ەتكەنى تاريحي شىندىق. ارقا ءتورى باتىردىڭ اكەسى - قوجاقۇل، اتاسى - مامبەت، ءتۇپ اتاسى - بايجىگىت تۋعان، قابانبايدىڭ قاسيەتتى وت ورنى.

نۇرتۋعان ايتساپين، پروفەسسور

Abai.kz