حالقى مەن ەلىنىڭ الدىنداعى وزدەرىنىڭ پەرزەنتتىك پارىزىن ايقىن دا انىق تۇسىنگەن، قانداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدا ونى ادال ورىنداۋدان جالتارماعان ادامدار قاي داۋىردە ءومىر سۇرسە دە، ءدايىم جۇرتىنىڭ ناعىز ازاماتى بولىپ قالا بەرمەك. تاريحتىڭ قاي كەزەڭىندە بولسىن ولار ءوز ۇلتىنىڭ بەتكە ۇستار ماقتانىشى بولىپ كەلگەن جانە قوعامنىڭ بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋى كەزەڭىندە دە جەكە تۇلعالاردىڭ قۇبىلىسى ەرەكشە ورىن الادى. بىزدە كوپتەگەن وقيعالارعا، ءتىپتى ادام تاعدىرىنا دا ءوز ماقسات-مۇددەمىز ەمەس، وزگەلەردىڭ كوزىمەن، قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن ەش رەڭكسىز، «اق» پەن «قاراعا» بولە سارالايتىن يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاراۋشىلىق ىزعارى ءالى دە سەزىلەدى.

تاريحىمىزدا وزىندىك ايرىقشا ورىنى بار  تاعىلىمدى تۇلعالاردى تانۋ، ءبىلۋ ءۇزىلىسسىز پروتسەسس. ءاربىر تاريحي كەزەڭ قايتالانباس تۇلعالارىن ومىرگە اكەلەدى. سول تۇلعالارعا قوعامداعى تاريحي ورنىنا، اتقارعان ەڭبەگى مەن قىزمەتىنە وراي ارقيلى باعا بەرىلەدى. تاريحي تۇلعانى بىرجاقتى باعالاماي، ومىردەگى شىنايى بەينەسىن تانۋ كۇردەلىرەك ماسەلە.  بۇعان دەيىنگى تاريحتىڭ دامۋ بەلەستەرى كەزىندە كەيبىر ءىرى ساياسي تۇلعالار ساياساتتىڭ ىقپالىنا وراي، يدەولوگيالىق تار شەڭبەردىڭ اياسىندا باعالاندى. كوپتەگەن تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ جارقىن بەينەلەرى، حالىققا سىڭىرگەن ولشەۋسىز ەڭبەكتەرى جونىندە جان-جاقتى تالدانىپ، ولارعا رەاليستىك تۇرعىدان  باعا بەرىلمەدى. سونداي تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ءۋاليتحان شارافيددينۇلى تاناشەۆ.

الاش قايراتكەرى ۋ.ش.تاناشەۆ تۋرالى «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا  قىسقاشا مالىمەتتەر بەرىلگەن.

ءۋاليتحان شارافيددينۇلى تاناشەۆ 1887 (كەيبىر دەرەكتەردە 1882 ج.)  جىلدىڭ شىلدەسىندە بۇرىنعى جەر ءبولىنىسى بويىنشا استراحان گۋبەرنياسىنا قاراستى ىشكى قىرعىز ورداسىنىڭ ەكىنشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگى، № 4 اۋىلدا (قازىرگى اتىراۋ وبلىسى، قۇرمانعازى اۋدانى، ماقاش اۋىلدىق وكرۋگى) بالىق ءوندىرىسى يەسىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.

ۋ.تاناشەۆ 1917-1924 جىلدار ارالىعىندا تۋعان رەسپۋبليكامىزدا جاڭا سوتسياليستىك قوعامدى قالىپتاستىرۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.

1920 جىلدىڭ 26-تامىزىندا قازاق اكسر-ءنىڭ قۇرىلۋىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعى تۇسىندا ىدىراپ كەتكەن قازاقستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرە باستادى. قازاقستاننىڭ شەكاراسى العاش رەت 1920-1925 جىلدارى قازاق اكسر-ءى قۇرىلعان كەزدە مەجەلەندى.

قازاقستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ قازاق حالقىنىڭ بولاشاق تاريحي تاعدىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سوندىقتان دا بۇل اسا قيىن دا كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋ ۇستىندە الاش قايراتكەرلەرى ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ۋ.تاناشەۆ، ا.تۇرلىباەۆ ع.تاجىباەۆ، م.كوكەباەۆ ت.ب. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن، بار جان-تاندەرىمەن جۇمىس ىستەدى. قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتاي سەزىن شاقىرۋدىڭ، بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ شەكارالارىن انىقتاۋدىڭ بارلىق دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بۇل كۇردەلى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدا قازاق رەۆكومنىڭ جانىندا ۇيىمداستىرىلىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ باسشىلىق ەتكەن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن انىقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا ەرەكشە ىقپال ەتەدى. قازاق جەرىن بىرىكتىرۋدە كۇردەلى دە قيىن جۇمىس العاشقى كەزەكتە ۇلىدەرجەۆالىق پيعىلداعى شوۆينيستەرمەن تولاسسىز كۇرەس بارىسىندا جۇزەگە اسىرىلدى. ۇلكەن تالاس-تارتىستار ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان قازاق اكسر-ءىنىڭ قۇرامىنا ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ ەداۋىر ايماعىن ەنگىزۋ ماسەلەسى بويىنشا تۋىندادى. داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قازاق رەۆولوتسيالىق كوميتەتى ءوز وكىلدەرىن سەمەي، ومبى، چەليابى وبلىستارىنا جىبەردى. تاريحي ادىلەتتىلىك ءۇشىن قازاق جەرىنىڭ اۋماعىن بەلگىلەۋدە بولاشاق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن انىقتاۋدا رفكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.ي.لەنيننىڭ قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىن قولداعانىن اتاپ وتكەن ءجون دەپ بىلەمىز.

قازاق اكسر-ءىنىڭ قاراماعىنا 1917 جىلعا دەيىنگى شەكاراداعى ورال (ورال، گۋرەۆ، ءىلبىشىن، تەمىر ۋەزدەرى), تورعاي (اقتوبە، ىرعىز، قوستاناي، تورعاي ۋەزدەرى), سەمەي (وسكەمەن، زايسان، پاۆلودار، سەمەي، قارقارالى ۋەزدەرى), اقمولا (اقمولا، پەتروپاۆل، اتباسار، كوكشەتاۋ ۋەزدەرى مەن ومبى ۋەزىنىڭ ءبىر بولىگى), سونداي-اق ماڭعىستاۋ ۋەزى، زاكاسپي وبلىسىنداعى كراسنوۆودسك ۋەزىنىڭ 4-ءشى جانە 5-ءشى اداي بولىستارى، استراحان گۋبەرنياسىنان سينەمورە بولىسى، بوكەي ورداسى، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى پريمورسكي وكرۋگىنىڭ قازاقتار قونىستانعان جەر اۋماقتارى ەنگىزىلدى. قازاق اكسر-ءىنىڭ قۇرامىنا  ورىنبور گۋبەرنياسى ەندى. ال ورىنبور قالاسى 1925 جىلعا دەيىن  ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش استاناسى بولدى. سول كەزەڭدەگى رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا 1920 جىلى كۇزدە رەسپۋبليكانىڭ جەر اۋماعى 1 871 239 شارشى ۆەرستى قامتىدى، حالقىنىڭ سانى – 5 046 000 ادام، ونىڭ 46,6 پايىزىن قازاقتار قۇرادى.

سونىمەن جوعارى دا ەسىمدەرى اتالعان الاش ارىستارىنىڭ ىشىندە ۋ.ش.تاناشەۆقا توقتالساق.

ول 1919 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ ورىنبور قالاسىندا «قىرعىز» (قازاق) اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ اپپاراتىندا بولىپ، نەگىزىنەن قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ۇيىمداستىرۋ ىستەرىمەن اينالىسادى.

1921-1924 جىلدار ارالىعىندا ۋ.تاناشەۆ بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە (قىرعىز (قازاق)  اكسر-نىڭ ماسكەۋدەگى وكىلدىك القا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى), ۇلتتار ىستەرى حالىق كوميسسارياتىنداعى، سونداي-اق، باسقا دا جالپىوداقتىق مەكەمەلەردەگى قىرعىز (قازاق) اكسر-نىڭ وكىلەتتى وكىلى قىزمەتىن اتقاردى.

قازاق اكسر-ىنىڭ ەكى بىردەي شاقىرىلىمىندا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى، ءتورت جىل قاتارىنان سول كەزدە ي.ۆ.ستالين باسقارعان ۇلتتار ىستەرى حالىق كوميسسارياتى ۇلكەن القاسىنىڭ مۇشەسى، سونداي-اق فەدەرالدىق كوميتەتتىڭ جانە جەر ىستەرى جونىندەگى جوعارى باقىلاۋ ەرەكشە القاسىنىڭ مۇشەسى بولدى.

ءۋاليتحان تاناشەۆتىڭ تاعى ءبىر ەستە قالار ءىسى ونىڭ ماسكەۋدە ۇلتتار ىستەرى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەتتە بولعان جىلدارى. ۋ.ش.تاناشەۆتىڭ ماسكەۋدە قىرعىز (قازاق) اسسر-ءنىڭ وكىلەتتى وكىلى بولىپ جۇرگەندە بەرىلگەن ماسكەۋ قالالىق ميليتسياسى №9 ءبولىمىنىڭ قىرعىز رەسپۋبليكاسى ورىنبور گۋبەرنياسى بەرگەن №61182 ەڭبەك كۋالىگى نەگىزىندە تولتىرىلعان ەڭبەك كىتاپشاسىندا ايقىن كورىنەدى. 1921 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە بەرىلگەن №17260 ساندى بۇل قۇجاتتا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ بوكەي گۋبەرنياسىنداعى 2-وكرۋگتىڭ 3-بولىسىندا 1882 جىلى تۋعان، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر، بۇل كۇندە 37 جاستاعى حاديشا زاريفقىزى تاناشەۆامەن وتباسىلىق عۇمىر كەشەتىن ءۋاليتحان شارافيتدەنۇلى تاناشەۆ ماسكەۋدىڭ موسكۆا كوشەسىندەگى 60-ءۇي، 22 پاتەرىندە تۇرادى. ءوزى ترۋبنيكوۆ بۇرىلىسىنىڭ 19 ۇيىندە ورنالاسقان ۇلتتار ىستەرى حالىق كوميسسارياتىندا 1920 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىنان بەرى القا مۇشەسى، قىرعىز (قازاق ا.ا.) ەلىنىڭ وكىلى» دەپ جازىلعان.

جالپى، ءۋاليتحان تاناشەۆ ارالاسقان قىزمەتتەردىڭ قاي-قايسىسى دا سول كەزدە ءالى قانداي ما ءبىر ىستە تاجىريبەسى جوق جاس رەسپۋبليكامىز ءۇشىن اسا قاجەتتى جۇمىستار بولاتىن. سونىڭ ءبىرى – 1920 جىلدىڭ 17 تامىزىندا ۆ.ي.لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن قازاق وكىلدەرى قاتىسقان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى. وندا قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە قارالىپ، ونىڭ سوڭى ايتا قالارلىقتاي قىزىل وڭەش تارتىسقا اينالدى. ماسەلەنىڭ ءمانى، جاڭادان كەڭەستىك رەسەي قۇرامىندا قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلماق. وسى كەزدە بۇرىنعى بوكەي ورداسىنىڭ جەرى ەندى كىمنىڭ يەلىگىندە بولماق؟

بۇل وزەكتى ماسەلە جونىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى ءا. ەرمەكوۆتىڭ «مەن لەنينمەن نەگە ءسوز جارىستىردىم» اتتى ەستەلىگىندە: «قىرعىز» (قازاق) اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ 1920 جىلعى 18 مامىرداعى قاۋلىسى بويىنشا جاڭادان قۇرىلماقشى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قىزعىز (قازاق) ولكەسىنىڭ جالپى جاعدايى جانە ونىڭ شەكارا ماسەلەسى جونىندە بايانداما جاساۋ ءۇشىن №2043 ساندى مانداتپەن مەنى ماسكەۋگە جىبەردى. قىرعىز (قازاق) اسكەري رەۆكومنىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى وكىلدىگى القاسىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلىپ، ودان كەيىن بواك پرەزيديۋمنىڭ قاۋلىسىمەن قىرعىز (قازاق) اسكەري رەۆكومى مۇشەلىگىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدىم.

ماسكەۋدە جۇمىس ىستەگەن ءتورت ايداي ۋاقىت ىشىندە ۆ.ي.لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن كوميسسيانىڭ ماجىلىسىندە قازاقستاننىڭ جاعدايى جونىندە باياندامادا كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن استراحان وبلىسىنان الىپ، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىنا قوسۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادىم. مەنىڭ بۇل ۇسىنىسىما ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى.

لەنين استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنان تەڭىز جاعالاۋىندا تۇراتىن قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ ارا سالماعى تۋرالى سۇرادى. ول ستاتيستيكالىق دەرەكتەردىڭ جوقتىعىن سىلتاۋراتىپ، توتەسىنەن قويىلعان سۇراقتاردان جالتارىپ كەتپەك بولىپ ەدى، ۆلاديمير يليچ: «و، نە دەگەنىڭىز، و نە دەگەنىڭىز... ستاتيستيكانىڭ بۇل اراعا قانداي قاتىسى بار؟ مەن سىزدەن ءوز جەرىن جاقسى بىلەتىن باسشى  رەتىندە سول جاڭاعى جاعالاۋدا قازاقتار كوپ پە، ورىستار كوپ پە، سونى بىلگىم كەلىپ تۇر» - دەدى قادالىپ...

-قازاقتار كوپشىلىك، ۆلاديمير يليچ، قازاقتار كوپ، - دەپ، ول قۇلاق شەكەسىنە دەيىن قىزارىپ، ساسقالاقتاپ قالدى.

-سولاي دەسەڭىزشى... ەندى ماسەلە ايقىن.

-سوندا قالاي بولعانى، ۆلاديمير يليچ، ەرمەكوۆ جولداس دانتسيگ ءدالىزىن جاساعالى تۇر ما؟ – دەپ وسى ارادا ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى كرەستينسكي كيلىككەن.

-و، نە دەگەنىڭىز، نيكولاي نيكولاەۆيچ؟ تۇسىنبەگەنىڭىز بە،  ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن... كريستينسكي جولداس، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماعان ەكەنسىز دانتسيگ ءدالىزىن جاساعىسى كەلىپ تۇرعان كىم دەسەڭىز، ول ءبىزدىڭ ەكونوميستەرىمىز، شارۋاشىلىق باسشىلارىمىز، مىنا وتىرعان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى عوي، قازاقتاردىڭ اتا مەكەنىن ويىپ الىپ، استراحانعا قوسقالى وتىرعان...

جاعالاۋداعى القاپ استراحان گۋبەرنياسىنىڭ يەلىگىنەن الىنىپ، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ قاراماعىنا بەرىلەتىن بولىپ، كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى» (كەيكىن ج. زامانىم، ءوزىم، زامانداستارىم الماتى: «جولداس جانە كومپانيا»،  2003 ج. 137-138 بب.).

ال، بۇل جايىندا وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان ءۋاليتحان تاناشەۆ: «مەن، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن وزگەلەرگە قاراعاندا كوبىرەك كورگەن اداممىن. بىراق، سونىڭ اششىلاۋ جاعى تىپتەن كوبىرەك جانە تىم ارتىقتاۋ بولدى ما دەپ ويلايمىن. ايتسە دە، مەنىڭ ارىم الدىنداعى جۇرەگىم اق، كوڭىلىم تازا. جاپادان جالعىز قالعان سوڭعى ساتتەرىمدە وزىممەن-ءوزىم وتىرىپ، مۇڭعا باتامىن. مۇڭ – مەنىڭ سىرلاسىم. ويلاپ قاراڭىزشى، ودان باسقا كىمىم بار مەنىڭ. 86 جىلدىق عۇمىرىمدا بۇل ومىردە نە ىستەپ، نە قويدىم، اسىرەسە ءوزىمنىڭ تۋعان رەسپۋبليكاما، وتانىما نە جاقسىلىق جاسادىم. راس، ماڭدايىمنىڭ تەرىن اعىزىپ، جانىمدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ، جەتى جىل قىزمەت ەتتىم سول ەلىمە. اسىرەسە، رەسپۋبليكا شەكاراسىن بەلگىلۋدە دوسىم ءالىمحان ەرمەكوۆ ەكەۋمىزدىڭ ۆ.ي.لەنيننىڭ ءبىر كۇندە ەكى رەت قابىلداۋىندا بولىپ، يا.سۆەردلوۆپەن جاعا جىرتىسا سالعىلاسقانىمىز ەسىمدە.

وزەككە تۇسكەن وكىنىش كوپ. وزىمىزدىكى دەپ جۇرگەن كوپ جەر وزبەك باۋىرلارعا كەتتى. ورمان-توعايلى ومبى مەن ورىنبور، تەرىستىك ارقا ورىستارعا ءوتتى. ەندى قالعانى ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسى. سۆەردلوۆ بولسا، ورداڭنان گۋرەۆكە ءبىر-اق تارت دەپ جەڭىستىك بەرمەيدى. ءتىپتى ءوزارا كەسىپ-ءپىشىپ قويعان، ءبىز بولساق، ءالىمحان ەكەۋمىز ءار سۇيەم جەردى دالەلدەپ، قازاقشا قويىلعان جەر اتاۋلارىن تىلگە تيەك ەتەمىز. نوعايلى زامانى جىراۋلارىنىڭ ولەڭدەرىن وقيمىز: اقىرى ۆلاديمير يليچ «ولاي بولسا مىنا جەر قازاقتىكى» دەپ قىزىل قارىنداشپەن قيعاش وزەنىن بويلاي كاسپيگە توتە شىقتى. بۇل ءبىز ءۇشىن سوڭعى ءۇمىت. ال، مەن ءۇشىن وسىعان دەيىن رەسەي تەرريتورياسىنا كىرىپ كەلگەن ەكىنشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگى – تۋعان اۋىلىمنىڭ قازاقستان قۇرامىنا ماڭگىلىك ەنۋى ەدى. قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى. ەكى كوزىم جاسقا تولى. «ەڭ بولماسا، وسىنىڭ ءوزى!» مەن شاپ بەرىپ، ءالىمحاندى قۇشاقتاي الدىم. ول بولسا «وكىنىش كوپ قوي، اعاتاي. وكىنىش» دەپ جىلاپ تۇردى.

قۇدايدان كۇشتىسىڭ بە، بارىمىزدان ايرىلىپ قالا جازدادىق قوي. كوزدەگى جاس تيىلار ەمەس، سوندا دا بولسا، قالتامداعى ورامالعا قولىمدى اپارمادىم، ويتكەنى ولگەندە ءبىر كورگەن قۋانىش جاسى ەدى...».

شىندىعىندا بۇل اتا-بابامىزدىڭ قانىن توگىپ، جانىن بەرىپ قورعاعان شەكارا ماسەلەسىندە كەتكەن ەسە، ورنى تولماس وكىنىش كوپ ەدى.

...1921 جىلدىڭ 31 مامىرىنداعى استراحان گۋبەرنيالىق جەر ءبولىمى كوللەگياسى مۇشەلەرى قاتىناسقان ءماجىلىس جۋرنالىنا نازار سالساق (رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ءارحيۆى (ودان ءارى رف ما), ر-3260 قور، 1-ءتىزىم، 31-ءىس, 8, 8 ارتقى پ.پ.).  حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ بويىنشا استراحان گۋبەرنياسى مەن بوكەي گۋبەرنياسى اراسىنداعى شەكارانى بەلگىلەۋ تۋرالى ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىعارىلعان. داۋلى جەر ەنوتاەۆ ۋەزىنىڭ باسقۇنشاق تراكتىسىمەن شەكتەسەتىن جەر اۋماعى 10677 دەسياتينا جانە «كەزەكتى  قونىستاعى» (كوشىپ كەلىپ قوناتىن جەر ا.ا.)  جەر اۋماعى 50, 997 دەسياتينانى قۇرادى. وسى ءماجىلىستىڭ حاتتاماسىنان بايقايتىنىمىز 1920 جىلدىڭ 16-17 قاڭتار كۇندەرى شەكارانى بەلگىلەۋ جونىندەگى ارالاس كوميسسيانىڭ وتىرىسى زولوتۋحە سەلوسىندا وتەدى. نيكولاەۆ  پەن ۆولحۋن سەلولارىنىڭ قاۋىمى ەنوتاەۆ جانە لەنين ۋەزدەرىنىڭ قازاق جەرلەرىمەن شەكتەسەتىن بولىگىنە 4 ۆەرست ىشكەرىلەي ەنىپ پايدالانعان. سونىمەن بىرگە، جاڭا نيكولاەۆكا، بولحۋن سەلولارىنىڭ تۇرعىندارى دا جىل سايىن بەلگىلەنگەن شەكارادان ىشكەرىلەي ەنىپ، جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ، ونى جيناۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ورىس تۇرعىندارىنىڭ پايدالانۋ اۋماعى 6. 800 دەسياتينا جەر، سونىڭ ىشىندە 3500 جىرتىلعان جەر، قالعان جەردى مال جايۋعا پايدالانعان. ورىس تۇرعىندارى بۇل جەرلەردىڭ ەنوتاەۆ ۋەزىنە قاراستى ەكەندىگىن العا تارتسا، قازاق  جاعىنىڭ ەكىنشى بولىس اۋماعىنىڭ وكىلى گراچەۆ بۇعان مۇلدەم كەلىسپەي 1905 جىلعى 25-تامىزداعى  بولىستىق جيىننىڭ حاتتاماسىن كولدەنەن تارتادى. ونىڭ پىكىرىنشە بۇل جەرلەردى ورىس قاۋىمى جالعا العان ەمەس، تەك جالعىز جارىمدارى عانا جالعا العان. سونىمەن قاتار، ورىستارمەن بىرگە قازاقتاردا بۇل جەرلەردى جىرتىپ، ەگىن ەگىپ پايدالانعان. ونى جەر حالىق كوميسسيرياتىنىڭ 1919 جىلعى 9-قازانداعى №40 تسيركۋليار حاتىمەن ناقتىلايدى.

گۋبەرنيالىق جەر ولشەۋشىلەردىڭ ايماقتاعى حۋتورلار مەن اۋىلدارعا، قونىستارعا بارا الماۋ سەبەبى، بۇل جەرلەر سول ۋاقىتتا اق گۆاردياشىلار مەن باندىلار يەلىگىندە بولاتىن.

1921 جىلدىڭ قازان ايىندا ركفسر فەدەرالدىق جەر كوميتەتىنە استراحان گۋبەرنيالىق ركپ (ب) حاتشىسى، گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، گۋبەرنيالىق  توتەنشە كوميسسيانىڭ توراعاسى جانە گۋبەرنيالىق جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قول قويعان قۇپيا حابارلاما جىبەرىلگەن. قۇپيا حابارلامادا اتاپ وتىلگەندەي، بوكەي گۋبەرنياسىمەن اراداعى جەر ماسەلەسى استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىندە ارنايى قارالعان. بىرىنشىدەن، داۋلى باسقۇنشاق تراكتەسى مەن «كەزەكتى  قونىس الماستىرۋدا»  ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ باسىمدىلىعىن، ەكىنشىدەن، توڭكەرىسكە دەيىن ورىس شارۋالارى بۇل جەرلەردى شارت ارقىلى جالعا العان، كەيىن ولكەلىك كەڭەس سەزدەرىنىڭ شەشىمدەرى ارقىلى  رەتتەلگەن (بۇل ارادا بوكەي وبلىسى كەزىندە استراحان گۋبەرنياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان دەگەن شوۆينيستىك كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ كەتۋدى دە ۇمىتپايدى), بىراق بۇل شەشىمدەر دۇرىس ەمەس، اسىرەسە ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان دەي كەلىپ، ەنوتاەۆ ۋەزىندەگى ورىس شارۋالارىنىڭ قۇم اراسىنا بارا المايتىندىعىن، ازداعان زاەمعا العان جەردە تۇراقتاپ تۇرا المايتىندىعىن اتاپ وتەدى. شىعارىلعان شەشىم ەكى شەكارالىق اۋماقتا قالىپ قويعان شارۋالار مەن ولاردىڭ شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ قازاق دالاسىندا قالۋى، جۇرگىزىپ وتىرعان شارۋاشىلىقتارىنىڭ تولىق كۇيرەۋىنە الىپ كەلەدى دەگەن سىڭارجاقتى پىكىرلەرىن بىلدىرەدى. ەكونوميكالىق جاعىمەن بىرگە،  ساياسي قاتەرلى جاعى بار ەكەندىگىن، ياعني گۋبەرنيا اۋماعىندا قارۋلى قاقتىعىستارعا الىپ كەلۋ قاۋپى بارلىعىن جانە ءبانديتيزمنىڭ ورىستەۋىنە جول اشاتىندىعىن نازارعا بەرەدى.  شەكاراداعى داۋلى ايماقتى قايتا قاراۋعا ۇسىنىس بىلدىرەدى.

ركفسر ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسيراتىنا قاراستى فەدەرالدىق جەر كوميتەتىنىڭ 1923 جىلدىڭ 23-ساۋىردەگى  سەدەلنيكوۆ، استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى مۋراۆەۆ، قازاق اكسر جەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ وكىلى  يۆانوۆ قاتىناسقان ماجىلىستە اتاپ كورسەتىلگەندەي استراحاندىقتار وسى جەرگە بايلانىستى ماسەلەنى دۇركىن-دۇركىن كۇن تارتىبىنە شىعارعانىن اتاپ وتەدى (رف ما، ر-3260 قور، 1-ءتىزىم، 30-ءىس، 21 پ.). ال فەدەرالدىق جەر كوميتەتىنىڭ 1923 جىلدىڭ 24-ساۋىردەگى ماجىلىسىنە كوميسسيا مۇشەلەرى ۋ.تاناشەۆ، بەرزين، سترەلكوۆ، استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى مۋراۆەۆ، قازاق اكسر جەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ وكىلى  يۆانوۆ قاتىناسقان  (رف ما، ر-3260 قور، 1-ءتىزىم، 30-ءىس، 19  پ.).  ءماجىلىستىڭ كۇن ءتارتىبى 1923 جىلعى 23-ساۋىردەگى فەدەرالدىق جەر كوميتەتىندە قارالعان استراحان گۋبەرنياسى مەن قازاق اكسر-ءىنىڭ بوكەي گۋبەرنياسى اراسىنداعى شەكارالىق جەرگە بايلانىستى تالاس ماسەلەسى.  كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن گۋبەرنيا تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ كورشى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرىن زاڭسىز پايدالانۋدىڭ ەكونوميكالىق سالدارلارىن جانە ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويۋ، ونىڭ سالدارلارىن انىقتاۋ، سونداي-اق استراحان گۋبەرنياسىنىڭ جەرىن كورشى قازاق رەسپۋبليكاسى جەرلەرى ارقىلى ۇلعايتپاۋ شارالارىنىڭ الدىن-الۋ تاپسىرىلادى. اتالعان حاتتاماعا كوميسسيا مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە ۋ.تاناشەۆتا قول قويعان.

مەملەكەتتىك دارەجەدەگى بارلىق قۇجاتتاردى دايىنداۋ، ونى ناقتىلاپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ ماسكەۋدەگى قازاق ەلىنىڭ وكىلى ۋ.تاناشەۆ سىندى ەكى تىلدە بىردەي جازاتىن ساۋاتتى ادامعا تىرەلسە كەرەك.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن ورناتۋدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بولدى. شەكارانىڭ گرافيكالىق قوسىمشاسى بار جانە ماتىندىك سيپاتتاۋى باياندالاتىن كارتوگرافيالىق ماتەريالدار ءىس جۇزىندە مۇلدەم بولعان جوق. سونىمەن قاتار، 1920 جىلى قازاق كاسر-ءى قۇرىلعان كەزدەن باستاپ قازاقستان – رەسەي شەكاراسى بىرنەشە رەت وزگەرىسكە ءتۇستى.

قازىرگى استراحان وبلىسىنىڭ قىزىلجار، ۆولودار اۋداندارى، كەرەك دەسە استراحاننىڭ ءوزى دە، تەرريتوريالىق جاعىنان ءبىر كەزدەگى قازاقتىڭ، دالدەپ ايتساق، دەشتى قىپشاقتىڭ جەرى. وكىنىشكە وراي، كەيىننەن ورىستاردىڭ جاۋلاپ الۋى ناتيجەسىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا ءوتۋى، كەي جەرلەردى قالماقتاردىڭ باسىپ الۋىنا بايلانىستى اتا-جۇرت تىزگىنى قولدان شىعىپ كەتتى.

الاش قايراتكەرى ءۋاليتحان تاناشەۆتىڭ قازاقستاننىڭ باتىس شەكاراسىنىڭ ءبىر بولەگىن ناقتىلاۋدا جانە ەكى ەلدىڭ شەكاراسىن شەگەندەۋدە ىستەگەن ەرەن ءىسىن، ەرلىككە پارا-پار قاراكەتىن بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق جادىندا ۇستاپ، ۇلگى-ونەگە تۇتۋعا، تۋعان ەلىنە ەمىرەنە بىلۋگە جانە پاتريوتتىق تۇرعىدان رۋحاني جاڭعىرۋعا تاعىلىمدى ساباق ەتە بىلۋگە ءتيىستى. سەبەبى، ەل اۋماعىن تۇگەندەۋدەگى ابىرويلى ءىس ۇمتىلماق ەمەس.

اققالي احمەت، پروفەسسور

Abai.kz