«ادامدى جويۋعا بولار، بىراق، جەڭۋگە بولمايدى».

ە.حەمينگۋەي.

بۇل سۇحبات – «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىن جالعىز ءوزى شىعارىپ، جانكەشتى عۇمىر كەشكەن الدان ايىمبەتوۆ پەن بەلگىلى كوسەمسوزشى ومىرزاق اقجىگىت ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان سۇحبات. سۇحبات 2004 جىلى  «ەۆرازيا- KZ» گازەتىنىڭ №03 سانىندا، جەلتوقسان ايىنىڭ 31-ءى كۇنى جاريالانىپتى. ارادا سودان بەرى 13 جىل وتسە دە سۇحباتتا قوزعالعان ماسەلەلەردىڭ ءالى كۇنگە تولىق شەشىمىن تاپپاعانىنا قىنجىلا وتىرىپ، مارقۇم الدان اقساقالدىڭ زەردەلىلىگىنە، ويىنىڭ تەرەڭدىگىنە، تۋراسىن ايتاتىن وتكىرلىگىنە كەزەكتى رەت ءتانتتى بولدىق.

– وسى گازەتتى شىعارۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟

– تۇرتكى كوپ. ورىس تىلىندە شىققانى – ويىمىز وزگە ۇلتتارعا جەتسىن دەگەنىم. قازىر ەلىمىزدە قاتەرلى جاعداي قالىپتاستى. وكىمەت باسىندا وتىرعاندار مەن اقشا جاساپ جۇرگەندەر ورىس تىلىندەگى باسىلىمداردى عانا وقيدى. ەكى ۇلتتى شاعىستىرىپ جۇرگەن الاياقتار ورىسشا جازادى. ولارعا ورىس حالقى دا كەلىسەتىندەي ورىس تىلىندە جاۋاپ قاجەت.

– قازاقتىڭ ورتاسىنان ويىپ ورىن العان «كاراۆان» سەكىلدى گازەتتەردىڭ پايدا بولۋى نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟

– بۇل ءبىزدىڭ باستىقتارىمىزدىڭ بوس بەلبەۋلىگى. ءبىر دە ءبىر مەملەكەت مۇنداي جاعدايعا توزە المايدى. ءبىز ورىستىلدىلەردىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ قويمايمىز با دەپ جالتاقتايمىز. ماسەلە، حالقىڭ مەنەن ارىڭنىڭ الدىندا تازا بولۋ عوي. تەك زيالى قاۋىم ونداي ەرلىككە بارا المايدى. سەبەبى، ولاردىڭ كوبىسى ساتقىن، قارا باسىنىڭ قامىن ۇلتتىڭ مۇددەسىنەن الدەقايدا جوعارى قويادى.

– ەلباسىمىز ۇستانعان باعىت تۋرالى نە ايتاسىز؟

– پرەزيدەنتتىڭ باسقا حالىقتاردى قازاق تەنتەكتەرىنەن قورعاۋى قۇپتارلىق. دەسەك تە، قازاقتىڭ تۇبەگەيلى مۇددەسى ءۇشىن ەلباسىعا ءالى دە ءبىراز تەر توگۋگە تۋرا كەلەدى.

«قازاقستان ۇلتى» دەگەننىڭ ارتىندا نە تۇر؟

– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «جاڭا قازاقتار»، جاس قازاقتار، بايلىقتىڭ بۋىنا ماس قازاقتار «تولقۇجاتقا قازاق ۇلتى دەپ جازبايىق» دەگەندە زيالىلارىمىز دۇرلىگىپ كەتىپ ەدى. ەندى بۇگىن «قازاقستان ۇلتى» دەگەن يدەياعا قارسى ولاردىڭ ورە تۇرەگەلمەۋى نەدەن؟

– ورە تۇرەگەلمەۋ – قازاق زيالىلارى تۇگەلىمەن وسى يدەيانى قولدايدى دەگەن ءسوز ەمەس. اڭگىمە مىنادا. بۇل پىكىر – ەلباسىنىڭ اۋزىنان شىققان پىكىر. ەسكىدەن قالعان «ۇلىقپەن تىرەسپە، پالۋانمەن كۇرەسپە» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟ سودان كەيىن ەلباسىنىڭ ويىندا نە تۇر؟ ونى دا ءتۇسىنۋ وڭاي ەمەس. ونى ءبىر كەزدە ءوزى ايتادى. مەن سوعان سەنەمىن. بۇل ءسوز وسىلاي ايتىلعان كۇيىنشە قالىپ كەتپەيدى، وعان ءبىر كۇنى پرەزيدەنتىمىز قايتا ورالادى. سوندا قانداي ويمەن ايتىلعانى، حالىق قالاي قابىلداعانى، دۇرىس قابىلداندى ما، جوق پا، وسىنىڭ ءبارى سىرتقا شىعادى. سوندىقتان، ول كىسىنىڭ الدىن وراپ ءبىر نارسە ايتۋ ورىنسىز بولادى دەپ ويلايمىن. ەلباسىمىز «قازاقستاندىق ۇلت» دەپ وي تاستاپ قويدى. عالىمدار ءمانىسىن اشىپ بەرمەسە، ازىرگە قاراپايىم حالىق بۇل ويدىڭ ار جاعىندا نە بارىن تۇسىنە قويعان جوق. مۇمكىن پرەزيدەنت تاعى دا ءبىر سوزىندە بۇل ويدى انىقتاپ ايتىپ كەتەر.

– بۇل يدەيانىڭ شىعۋ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– بىلمەيمىن. مۇمكىن ءبىزدىڭ ەلىمىز كوپ ۇلتتى بولعاندىقتان قازاقتار وزگە ۇلت وكىلدەرىن باۋىرىنا باسسىن دەگەن نيەت شىعار.

– بارشانىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسقان ۇلت بىزدەي-اق بولسىن… زيالى قاۋىمنىڭ كەيبىر وكىلدەرى بۇل يدەيانى تىكەلەي قاتە دەپ جاتىر عوي، ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– ونىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ۋاقىت كورسەتەر. قالاي بولعاندا دا، قازاقتىڭ  تاۋەلسىزدىككە قولى ءالى تولىق جەتە العان جوق. قازاققا قازىرگى تاڭدا ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن كەلەتىن جاۋ جوق-اۋ دەپ ويلايمىن. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان حالىقتار ىشىنەن نە ويلاپ جاتقانىن وزدەرى بىلەدى، بىراق، قازاققا قارسى اشىق ەشنارسە ىستەي قويمايدى. مەنىڭ قاۋپىم سىرتقى ەلدەردەن. الەمدەگى اقش باستاعان ءۇش الىپ مەملەكەتتىڭ ەكەۋىنىڭ – رەسەي مەن قىتايدىڭ قىسپاعىندا قالىپ قويماس پا ەكەنبىز، سولاردىڭ بىرەۋىنە جەم بولىپ كەتپەس پە ەكەنبىز دەگەن قاۋپىم بار.

– جەم بولىپ كەتپەۋدىڭ جالعىز جولى ءبارىمىزدىڭ ءبىر ادامداي بولۋىمىز عوي.

– ءيا، ونىڭ سولاي ەكەنى راس. بىراق، بۇل جولدا بىزگە پاتريوتتىق سەزىم جەتىسپەيدى. مەن «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىن شىعارا باستاعانىمدا ەشكىم ماعان قول ۇشىن بەرگەن جوق. ءالى دە سول بەرمەگەن كۇيى كەلەدى. اقشاسى بارلار «مىناۋ ءوزى ۇلتشىل گازەت ەكەن، بىزگە زيانى ءتيىپ كەتە مە» دەپ قورىقتى. ۇكىمەتتەگىلەر بولسا، مەن ولاردى سىناپ وتىراتىندىقتان كومەك بەرمەدى. مىنە، ون جىلدان اسا ءبىر ءوزىم جۇمىس ىستەپ، اۋرۋعا دا شالدىعىپ وتىرمىن. بىراق، اۋىرعانىما قارايتىن شامام جوق، جۇمىس ىستەۋگە ءتيىسپىن. ءازىر ماعان اۋرۋعا دا بولمايدى… (الدان اعامەن بۇل سۇحبات اۋرۋحانادا الىندى.– اۆت.)

سانىمىز از، ساپامىز دا شامالى…

– قازىر حالقىمىزدىڭ سانى از ەكەنى بەلگىلى، ال، ساپامىزدى قالاي كوتەرەمىز؟

– ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازاقتىڭ ۇلەسى ەڭ كەمى 80 پايىزعا بارماي ساپا كوتەرىلمەيدى. ويتكەنى بىزدە ۇلتتىق سەزىم ناشار. قاسىمىزداعى وزبەكتەردىڭ ءوزى بۇل ماسەلەدە بىزدەن الدەقايدا بيىك تۇر. ولاردىڭ ءوزىنىڭ تىلىنە، ءان-كۇيىنە، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىعىنا دەگەن قۇرمەتى ايرىقشا. بالتىق جاعالاۋىنداعى لاتىشتار سەكىلدى ءوزىنىڭ ەلىندە ۇلتتىق ۇلەسى كوپ بولماسا دا سانا-سەزىمى جوعارى دامىعان ەلدەرمەن ءبىزدى سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى! ولار دامۋ جاعىنان ورىستىڭ وزىنەن جوعارى تۇر. لەنين كەزىندە فينليانديا، پولشا سەكىلدى ەلدەردى ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەدى، بىراق، ۇستاپ تۇرا المايتىنىن سەزگەن سوڭ امالىنىڭ جوعىنان جىبەردى. ءبىز ءۇشىن سانا-سەزىمىمىزدى كۇشەيتۋدىڭ جالعىز جولى – سانىمىزدى كوبەيتۋ. ول ءۇشىن سىرتتاعى قازاقتى كوپتەپ كوشىرىپ اكەلۋ قاجەت. شەتەلدەردەگى 5 ميلليون قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى كەلسە دە كوپ ماسەلە شەشىلەر ەدى. ءبىز بولساق كەلگەن قازاقتىڭ ءوزىن وزەككە تەۋىپ، كەيىن قايتۋعا ماجبۇرلەپ جاتىرمىز. مەن ورالمانداردى اكەلۋمەن اينالىساتىن قر كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ جۇمىسىن سىناپ، سوڭعى كەزدەرى بىرنەشە ماقالا جازدىم. اگەنتتىكتىڭ بۇرىنعى باستىعى التىنشاش جاعانوۆا جاسىنا قاراماستان سىلانىپ، سيپانۋدان قولى تيمەگەن ادام. كوشىپ كەلگەن قازاقتىڭ قامىن ويلاۋدىڭ ورنىنا قايتسە ماجىلىسكە دەپۋتات بولۋدىڭ قامىمەن جۇرگەن جاعانوۆانىڭ دەپۋتات بولۋىنا كەسىرىمدى تيگىزدىم. «وسى اگەنتتىكتىڭ ادامدارى ورالمانداردان پارا الادى» دەپ، گازەتتەر شۋلاپ جازىپ جاتادى. باسشى ادام وسىنداي ىستەردى تىكەلەي نازارىندا ۇستاپ وتىرۋعا ءتيىس قوي. شەت ەلدەردەگى قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلۋدىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ ويانۋىنداعى ورنى وراسان زور.

–بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى جۇيەلى، بەلسەندى، باتىل تۇردە ەنگىزە الماۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟

– بۇعان سەبەپ، بىرىنشىدەن، ۇكىمەت وسالدىق جاساپ وتىر. ۇكىمەت «مەكەمەلەردە قازاق ءتىلى ەنگىزىلسىن» دەپ ايتۋىن ايتادى، بىراق، ونى وكشەلەپ ىستەتپەيدى، قاداعالاپ وتىرمايدى. ءبىر ءسوز شىعىپ كەتە مە دەيدى. باياعى جالتاق قازاق.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 13 جىل بولدى. تالاي بەلدەن استىق. اياعىنان قاز-قاز تۇرىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتى ەتەگىنەن تارتۋشىلار كەزىندە كوپ بولدى. ءتىل ماسەلەسىندە بولسىن، باسقا ماسەلەدە بولسىن، بۇرىننان قازاق حالقىن ەزىپ-تاپتاپ قالعان حالىقتار ءوزىنىڭ بۇرىنعى ادەتىن ءالى دە ىستەگىسى كەلەدى. ولارعا ءبارىن بىردەن تاستاي قويۋ وڭاي ەمەس. مۇنى دا ءتۇسىنۋ كەرەك. ورىستار قازاق جەرىندە قاشاننان ءوز ۇيىندە، ءوز جەرىندە تۇرعانداي سەزىندى. ال، ءبىز بولساق جەتىم بالا سياقتى سولاردىڭ اۋزىنا قاراپ جالتاقتاپ، ولاردىڭ ءتىلىن ۇيرەنگەندە ورىستىڭ وزىنە ۇيرەتەتىن جاعدايعا جەتكەنىمىزگە ءماز بولىپ، ءومىر سۇردىك. 270 جىلداي ءبىز ورىستىڭ قول استىنا قاراعانىمىزدا پاتشا كەزىندە بولسىن، كەڭەس كەزىندە بولسىن ولاردىڭ اكىمدەرى دە، ۇلكەندەرى دە باسقا حالىقتاردان گورى وسى قازاقتى جەك كوردى عوي. قازاقتى ولار، ءتىپتى، ادامسىنبادى دا. وزبەككە دە، تاتارعا دا ءتىسى ونشا باتقان جوق، كاۆكاز حالىقتارىن، ءتىپتى، ەركەلەتىپ جىبەردى. حالىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قورى قازاق دەپ ويلادى، سونىڭ زاردابى ءالى كەلە جاتىر بىزدە. تىزەسى ابدەن باتىپ قالعان، تاعى دا ءبىر نارسە دەپ قويا ما دەپ، قورقاقتاي بەرەمىز. كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ەزىلگەن حالىق، ەڭ ەزىلگەن ۇلت ءبىز بولدىق. ورىسشا ايتقاندا، ولار ءبىزدى، ءتىپتى، «پرەزيرات» ەتىپ كەلدى. قازاقتى ادام قاتارىنا قوسپاۋى ولاردىڭ ادەتىنە اينالدى.

جىلدار وتە كەلە قازاق ءوزىن كورسەتە باستادى. مەن نارىق باستالعان كەزدە «ساۋدا بىلمەيتىن قازاقتىڭ جاعدايى قالاي بولار؟» ەكەن دەپ ۋايىمداپ ەدىم، جوق، حالقىمىز زاماننىڭ باعىتىن ءتۇسىنىپ، ومىردەن وزىنە تيەسىلى ورىندى الا باستادى. مىنە، وسى جاعدايدا قازاققا بۇرىنعى كوزقاراس تا وزگەردى. قازاقتى مەنسىنبەۋ، ونى مازاقتاۋ كىشكەنە ازايىپ كەلەدى. ءالى دە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىسكە اسپاي جاتۋى – سونىڭ دالەلى.

سودان كەيىن ۇكىمەتتەگىلەر جاۋاپكەرشىلىكتەن قورقادى، ورنىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز دەپ ويلايدى. سوسىن زيالى قاۋىمنىڭ تاراپىنان بەلسەندىلىك كورمەيمىن. بىزدە «قازاق ءتىلى» دەگەن قوعام بار عوي، اكادەميك ءابدۋالى قايداري دەگەن ازامات 15 جىل ءبىر ورىندا وتىردى. جالپى، ول كىسىنى ءوزىم سىيلايمىن، ودىراڭداعان مىنەزى جوق، سىندىرعان نانداي سىپايى ادام. بىراق، كەزدەسكەن جەردە مەن ول كىسىنىڭ التەك-تالتەگىن شىعارامىن. «ەي، قالاي بۇل،15 جىلدان بەرى قازاق ءتىلىنىڭ ارقاسىندا جەر شارىن ارالاپ ءبىتتىڭ. تۇركياعا شاپقىلاپ بارىپ كەلەسىڭ دە تۇراسىڭ. ءتىپتى، تۇرىكتەردىڭ وردەنىن دە الدىڭ. مەن مىنا قاسكەلەڭگە نەشە جىلدان بەرى بارۋعا شامام كەلەتىن ەمەس. ءسويتىپ جۇرگەن سەن قازاق ءتىلىن كوركەيتۋگە نە ىستەدىڭ، وسى؟» دەيمىن عوي. ءلام-ميم دەمەيدى. ول دا ورنىنان ايرىلىپ قالامىن با دەپ قورقادى. «پرەزيدەنت بولامىن» دەگەندەردەن قازاق تىلىنەن ەمتيحان الادى. وڭكەي سونداي ءبىر جاۋاپسىز جۇمىستاردىڭ قاسىندا جۇرەدى. ءبىر سەبەبى وسىنداي اعا بۋىن زيالىلاردىڭ جالتاقتىعىندا.

قاجىگەلديننىڭ ويى - وپپوزيتسيانى نازارباەۆقا قارسى بىرىكتىرۋ، ال، ءبىزدىڭ كوزدەيتىنىمىز - قازاق ۇلتىنىڭ بىرىگۋى.

– 2006 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى ۇلكەن تەكەتىرەسكە اپارىپ سوعادى دەپ ويلامايسىز با؟

– تەكەتىرەس البەتتە بولادى. ول بۇگىن-اق باستالدى، ال، كەيىن، ءتىپتى، كۇشەيەدى. ويتكەنى، پرەزيدەنتكە قارسى وپپوزيتسياداعىلار دا بىرىگەيىن دەپ جاتىر. ولاردىڭ دا كوزى اشىلىپ كەلەدى. باياعىدا، مىناۋ، سىردىڭ بەر جاعىندا ءبىر ادام ارعى بەتتەگى قايىقشىنى تۇندە وياتتىرىپ، شاقىرىپ جاتقان كورىنەدى. قايىقشى: «سەن كىمسىڭ سونداي-اق مەنى تۇندە وياتاتىن؟» دەپ سۇراسا، «مەن تەرىسكەيدىڭ ساكەيىمىن» دەيتىن كورىنەدى. سول ايتپاقشى، ساكەيلەر قازىر كوبەيدى عوي. ولار بۇعان دەيىن ءبىر-بىرىمەن كۇرەسىپ، بىرىكپەي كەلدى. ەندى، بىرىگەدى. بىراق، كىمدى ورتادان شىعارادى، ماسەلە وسىندا. ۇلكەن تالاس بولۋى مۇمكىن، دەگەنمەن، ءتۇبى ءبىر ادامعا كەلىپ توقتايدى.

– ال، بار ما ونداي ادام؟

– قاجىگەلديندى ۇسىنار ەدى، ونى ەشكىم سايلامايدى. «اق جولدىڭ» ىشىنەن بىرەۋدى لايىق كورۋى مۇمكىن. سوسىن، تۇياقبايدىڭ دا ءبولىنىپ شىعا كەلۋىندە گاپ بار. مەن سول تۇياقبايدىكى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا دايىندىق-اۋ دەپ ويلاپ قالامىن.

–قاجىگەلديننىڭ «بارلىق وپپوزيتسيالىق كۇشتەر «اق جول» پارتياسىنىڭ اينالاسىندا بىرىكسىن» دەگەن ۇسىنىسىنا قالاي قارايسىز؟

– ونىڭ ايتىپ وتىرعانى - وپپوزيتسيانى نازارباەۆقا قارسى بىرىكتىرۋ، ال، ءبىزدىڭ كوزدەيتىنىمىز - قازاق ۇلتىنىڭ بىرىگۋى. ولاردىڭ كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان نارسە - قالايدا بيلىككە جەتۋ، قازاقتى ويلاپ جاتقان ولار جوق. ءبىزدىڭ ويلايتىنىمىز - قازاق حالقىنىڭ قامى. بۇل ەكەۋى مۇلدەم ەكى بولەك دۇنيە.

– جاقىندا زامانبەك نۇرقادىلوۆ «كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋىنا ورتاق تۇلعا رەتىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتى دە ۇسىنۋعا بولادى» دەگەندەي پىكىر ايتتى. ءسىز نە دەيسىز؟

– ولجاس، ارينە، وتە تالانتتى ادام. اقىل-ويى كەرەمەت تەرەڭ. بىراق، جالپى بىزگە «ولجاس، ولجاس» دەگەندى قويۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ولجاس قازاقشا بىلمەيدى. ەكىنشىدەن، ول قازاقتى ادامسىنباي، مەنسىنبەي قارايتىن ادام. ولجاستا ۇلتتىق سانا-سەزىم جوق. باياعىدا ول «حالىق كونگرەسى» دەگەن پارتيا قۇردى. سول پارتيانىڭ ولجاسپەن تەڭ توراعاسىنىڭ ءبىرى مۇحتار شاحانوۆ مەنى شاقىرىپ، پارتيا باعدارلاماسىنىڭ ۇلتتىق ساياسات تۋرالى ءبولىمىن جازۋدى ۇسىندى. بىرنەشە كۇننەن سوڭ باعدارلامانى تۇزۋشىلەر ولجاستىڭ كابينەتىنە جينالدىق. مەنىڭ كەزەگىم كەلدى. ولجاس وتىر، ونىڭ قارسىسىندا مەن وتىرمىن. مەن جازعاندارىمدى وقىپ وتىرمىن. سونىڭ ىشىندەگى «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي» دەگەن جەرىنە كەلگەنىمدە، ولجاس ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «ۋبرات ەتي سلوۆا!» دەدى. مەن دە ورنىمنان اتىپ تۇرەگەلدىم. «كاكوگو چەرتا توگدا ۆى سوزداەتە پارتيۋ!» دەپ، قولىممەن ستولدى قويىپ قالدىم. ەكەۋمىز وسىلايشا بەتپە-بەت كەلىپ قالدىق. ۇشىنشىدەن، ونىڭ جاسى دا كەلدى، العا قاراي باسپايدى. ولجاس – ساياسي ولىك. وندا بەدەل جوق. ول ەشنارسە ىستەي المايدى. ونىڭ سەبەبى بار. بەينەلەپ ايتسام، ونىڭ اياعىنا كىسەن سالۋلى تۇر. سوندىقتان، ولجاس ۇكىمەتكە قارسى ەشتەڭە ايتا المايدى، قورقادى، تىنىش وتىرادى. مىنە، ون جىلدان استى، ءبىر اۋىز ءلام-ميم دەمەيدى.

ۇلتتىق يدەولوگيا  دەگەنىمىز – قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ

– ون ءۇش جىلدان بەرى بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ورنىعا الماۋىنىڭ سىرى نەدە؟

– بىرىنشىدەن، «ۇلتتىق يدەولوگيا» دەگەن نە، سونى انىقتاي الماي كەلدىك قوي. ونىڭ ەلەمەنتتەرى قانداي؟ انىقتاپ جاتقان جان بالاسى جوق. قايدا ۇمتىلارىڭدى بىلمەي تۇرعان سوڭ، ورنىقتىرۋدىڭ دا رەتى كەلگەن جوق. سەن ماسكەۋگە بارعىڭ كەلسە، ۇشاقپەن باراسىڭ با، پويىزبەن باراسىڭ با، ماشينەمەن باراسىڭ با، ءبىر شەشىمگە كەلىپ الاسىڭ عوي. ال، ءبىز بولساق ايتەۋىر ىلىنگەنىمەن كەتىپ بارا جاتىرمىز.

ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەنىمىز نەگىزىن، توقەتەرىن ايتار بولساق – قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ. ماسەلەنى وسىدان باستاۋ كەرەك.

بۇعان باسشىلار ءالى جالتاقتاپ كەلە جاتىر، ءالى جالتاقتاپ كەلە جاتىر. باستى سەبەپ، مىنە وسىندا.

– ون ەكى جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە، جوعارعى سىنىپتاردا جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە ءوتۋ دەگەن يدەياعا قالاي قارايسىز؟

– مەن بۇعان قارسىمىن. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋىمىز كەرەك، وعان داۋ جوق. مىندەتتىمىز. بىراق، مەكتەپتىڭ سوڭعى سىنىپتارىندا پاندەردى اعىلشىن تىلىندە ءوتۋ دەگەن مەنىڭ قازاق رەتىندە نامىسىما تيەدى. اعىلشىن تىلىندە مەكتەپتە ساباق بەرۋ ءۇشىن ول ءتىلدى يگەرۋ وتە جوعارى دەڭگەيدە بولۋ كەرەك. ونداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن لوندوندا، مانچەستەردە تۇرۋ كەرەك، سول جاقتا ءتىلدى ۇيرەنىپ، بويعا ءسىڭىرۋ كەرەك. سوندىقتان، مەن بۇل باستامادان ەشتەڭە شىقپايدى دەپ ويلايمىن. بۇل - دالباسا! ءبىراز جىلدان سوڭ وزدەرى دە مويىنداپ، مۇنىمىز قاتەلىك بولعان ەكەن دەيدى. كەزەكتى ءبىر قاتەلىك. ءدال وسىنداي بولادى، كورەسىڭ دە تۇراسىڭ.

12 جىلدىق بىلىمگە كەلەتىن بولساق، مۇنى مەن تۇسىنبەيمىن. مەنىڭ ۇرپاعىم، بىزدەن كەيىنگى دە تالاي ۇرپاق ءبىلىم الىپ شىققان كەڭەستىك ءبىلىم جۇيەسى وتە دۇرىس جۇيە بولاتىن. راس، ونداعى يدەولوگيالىق، اسىرەسە، قوعامدىق پاندەردەگى عىلىمي كوممۋنيزم، ماركستىك-لەنيندىك فيلوسوفيا دەگەن سياقتى بىرجاقتىلىقتى الىپ تاستاۋ كەرەك. ال، جاراتىلىستانۋ پاندەرىن سول كۇيىنشە قالدىرعان دۇرىس. مىسالى، كيسەلەۆتىڭ گەومەترياسىنداي گەومەتريا بولعان ەمەس، بولمايدى دا. لاريچەۆتىڭ الگەبراسى، ءبراديستىڭ ءتورت تاڭبالى لوگاريفمدىك تابليتساسى سياقتى كەڭەس كەزىندە جاسالعان كەرەمەت دۇنيەلەردى لاقتىرىپ تاستاۋدا قانداي قيسىن بار؟ ولاردى قالدىرعان دۇرىس.

بالانى 6 جاستان وقىتۋ – ونىڭ ميىن قولمەن اشىتۋ دەگەن ءسوز. ەكىنشى سىنىپتان ماتەماتيكا وتكەن دەگەن نە سۇمدىق؟ وندا بالاعا شەشەسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا اريفمەتيكانى ۇيرەتۋىمىز كەرەك شىعار. مەن سوندىقتان قازىرگى ساباقتىڭ ءتۇرى كوپ، ساعاتتىڭ سانى كوپ زاماندا بالانى 12 جىل وقىتۋ دەگەنگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. كوپ، قۇرعاق تەوريانىڭ ورنىنا سپورتپەن اينالىسۋعا، ۇيىرمەدە شۇعىلدانۋعا، ماماندىق يگەرۋگە كوبىرەك كوڭىل بولگەن ءجون.

– «ءبىر اي اقپارات ءمينيسترى بولسام» دەگەن بۇرىنىراقتا ايتقان ءبىر ءسوزىڭىز بار ەدى. ءبىر اي مينيستر بولساڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟

– بىرىنشىدەن، الدىڭعى سۇراققا ايتقان جاۋابىمنىڭ ءبارىن كىرگىزەر ەدىم. ەڭ الدىمەن 12 جىلدىق ءبىلىم دەگەندى جويار ەدىم. 12 تۇرماق، 11 جىلدىق دەگەننىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. مەن 10 جىلدىقتى قايتا ەنگىزەر ەدىم. ەكىنشىدەن، شەتەل ءتىلىن ۇيرەنۋ دەڭگەيىن كوتەرەر ەدىم. قازىرگى بالالار شەتەل ءتىلىنىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىنىپ قالدى. كەڭەس كەزىندە شەتەل ءتىلىن بىلسەڭ جاقسى، بىلمەسەڭ دە جامان ەمەس، ەش قينالماي كۇن كورۋگە بولار ەدى عوي. قازىرگى تاڭدا بيزنەس بولسىن، عىلىم بولسىن اعىلشىن ءتىلىن بىلمەۋ قيىندىق تۋدىراتىنىن جاستار جاقسى تۇسىنەدى. تەك وسىعان ءتيىستى جاعداي جاسالۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، مۇعالىمنىڭ مارتەبەسىن كوتەرگەن بولار ەدىم. مۇعالىمنىڭ ەشۋاقىتتا بىزدە بەدەلى بيىك بولعان ەمەس. ءار وبلىستا ءوزىنىڭ پەدينستيتۋتى بولدى، بىرنەشە پەدۋچيليششەسى بولدى، ول وقۋ ورنىنا نەگىزىنەن باسقا ينستيتۋتقا تۇسە الماعاندار بارىپ ءتۇسىپ ءجۇردى. مىنە، قازىر تاعى دا پەدينستيتۋتتاردى قولعا الايىن دەپ جاتىر. قولعا السا السىن، بىراق تاعى دا اياق استى بولىپ كەتپەسىن. سونداي-اق، مۇعالىمدەردىڭ ايلىعىن مىندەتتى تۇردە كوبەيتۋ كەرەك جانە پايىزداپ ەمەس، ەسەلەپ كوبەيتۋ كەرەك.

– ءسىزدىڭ زامانبەك نۇرقادىلوۆ تۋرالى پىكىرىڭىز وزگەرگەن جوق پا؟

– جوق، وزگەرگەن جوق. ارينە، ونىڭ ازاماتتىق قاسيەتى بار، ونى جوق دەۋگە بولمايدى. قاسقىرلىعى دا بار. سىرتىنان قاراعاندا، مەنىڭ بۇدان دا بۇرىن ءبىر رەت جازعانىمداي ءتۇرى سونداي «مامبەتوۆاتىي» بولعانمەن، اقىلسىز دەۋگە بولمايدى، اقىلى دا بار. وندا ءبارى دە بار. بىراق، ونىڭ قالاي دەسەم ەكەن، مىنەزىنىڭ ۇردا-جىق، اپەرباقاندىعى تاعى بار. قازىر ول «وپپوزيتسيا جاعىنا ءبىرجولاتا شىقتىم» دەپ ءجۇر عوي. دەگەنمەن، پرەزيدەنت شاقىرىپ الىپ جاقسى جۇمىس بەرسە كەتىپ قالادى-اۋ دەيمىن. الماتى قالاسىنا اكىم بول دەسە، ول ۇشىپ بارادى. بارادى دا، باسقاشا سويلەيتىن بولادى.

«قاراپايىم قازاققا قالتالى قازاقتان قايران جوق»

– ءسىزدىڭ «جاڭا قازاقتاردان» كومەك سۇراعان كەزىڭىز بولدى ما؟ ال، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ سۇراتپاي جاردەم بەرگەن ءساتى كەزدەستى مە؟

– مەنىڭ يشارا جاساعان كەزىم بولدى. مىنانداي ءبىر:

داريانىڭ سۋى شالقىپ، سىرتقا تەپپەس،

ىشىنە ۇيرەك قونىپ شايقالتپاسا.

بىرەۋدىڭ جايىن بىرەۋ قايدان ءبىلسىن،

وسىنداي يشارامەن بايقاتپاسا، – دەگەن ءسوز بار عوي. مەن يشارامەن بايقاتتىم، بىراق، ەشقايسىسى قول ۇشىن بەرۋگە جارامادى. ال، قاراپايىم قازاق سۇيسىنەتىندىگىن ءبىلدىرىپ، باتاسىن بەرىپ جاتادى. ول، ءتىپتى، جانىن بەرۋگە دايىن، بىراق، قولىندا اقشاسى جوق. اقشاسى بار قازاققا قاراپايىم قازاقتىڭ كەرەگى جوق. سوندىقتان، مەن ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورىپ كەلە جاتىرمىن.

– ۇلتتار اراسىنا جىك سالىپ، وت جاعاتىن «كاراۆان»، «مەگاپوليس» سەكىلدى باسىلىمدارمەن ايتىسىپ، ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ بۇل ماسەلەدە اتقارار ءىسىن ءسىز اتقارىپ كەلەسىز. ول ءۇشىن العان العىسىڭىز بولدى ما؟

– مەن ەشقايسىسىنان ەشقاشان العىس العان جوقپىن. مەن گيللەردىڭ كەزىندە «كاراۆانمەن» ايتىسقانمىن. «كاراۆاننىڭ» اجالى مەنەن بولادى!» دەگەنمىن. سول سەرتىمدە تۇردىم – گيللەردىڭ «كاراۆانىنىڭ» ءۇنىن ءوشىردىم. ودان كەيىن «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» رەداكتورى سرىبنىحتىڭ ەسىگىن تەۋىپ شىعىپ بارا جاتىپ: «زاپومني، مويا فاميليا ايىمبەتوۆ، تى بۋدەش جالەت، چتو نا بەلىي سۆەت روديلسيا» دەدىم. «مەن سەنىمەن ۇستاسقاندا ايرىلمايتىنداي ۇستاسامىن» دەدىم. ونى قۋدىم جۇمىستان.

«مەگاپوليس» بولسا ءاپ-اجەپتەۋىر گازەت بولىپ كەلە جاتىر ەدى، بولىپ تا كەتەر مە ەدى، بىراق بۇل گازەت كەلدى دە قازاقتى جامانداي بەردى، قازاقتى ماسقارالاي بەردى. كەيدە، ءتىپتى، ءتۇرى كەلىسپەگەن، موڭعول، قالماق سياقتى قازاقتىڭ سۋرەتىن باسادى. يا كوز جوق، يا مۇرىن جوق، يا مويىن جوق، ءبىر سۇمىراي! وسىنى «قازاق» دەپ كورسەتەدى. مەن سوعان قارسى بولدىم. مەن، ءتىپتى، ءوزىمنىڭ سۋرەتىمدى باستىم، قاسىنا احاس ءتاجۋتوۆتىڭ سۋرەتىن قاتار قويدىم. مىناۋ سەن موڭعولسىڭ، ال، مەن ەۆروپالىقپىن، ال، مەن سياقتى تولىپ جاتىر. سەن مىناۋ قازاقتىڭ قىزى دەپ ءبىر سۇمىرايدى كورسەتىپسىڭ. مەن ءوزىمنىڭ نەمەرە قىزىمنىڭ سۋرەتىن سالدىم. كوزى تاناداي جارقىراعان. نەگە سەن قازاقتى تومەندەتەسىڭ؟

سوسىن ول تاريحتا دا قازاقتىڭ ساققا ەشقانداي قاتىسى جوق دەپ جازادى. مەن ونى دا عىلىمي تۇرعىدان تاس-تالقان ەتىپ شىقتىم. ءتاجۋتوۆ كەتتى، كەيىن قازاققا ءتيىسۋىن قويدى. گازەتتىڭ رەداكتورى قازاق، بىراق، بويىندا قازاقتىڭ قانى جوق نەمە ەدى. كەشە عانا ول دا كەتتى. الدا قالاي بولادى، ءومىر كورسەتەدى. مەنىڭشە، ازىرگە اقىن ايتقانداي «پوكوي نام تولكو سنيتسيا»…

ءتۇيىن. فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى اتانعان ات توبەلىندەي از عانا قازاقتىڭ ءبىرى، اتاق-داڭقى ءبىر باسىنا جەتەتىن، بىراق، اقشاسى جوق ادامدى پايعامبار جاسىنا كەلگەندە گازەت شىعارۋعا يتەرمەلەگەن قانداي كۇش؟ ول كۇش — حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. ءسوز جۇزىندەگى ەمەس، ءىس جۇزىندەگى سۇيىسپەنشىلىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ باق قۇسى ەكى ءجۇز جىل دەگەندە باسىنا قايتا قونعان حالىقتى دۇشپاندارى بەسىگىندە تۇنشىقتىرعىسى كەلدى. شەتەلدىڭ اقشاسىنا ارقا سۇيەگەن ولار اقپارات مايدانىندا قازاق ۇلتىنا قارسى جاپپاي شابۋىلعا شىقتى. اشىق تا تۇراقتى تۇردە. نارىق ەكى وكپەسىنەن بىردەي قىسقان قاراپايىم حالىق نان تابۋدىڭ قامىمەن الەك بولدى. زيالىلارىمىز شە؟ بۇعىپ وتىردى. بۇعىپ وتىردىق. ءبارىمىز. ءالى بۇعىپ وتىرمىز. مىنە، ون جىلدان استى، مايداندا جالعىز، جەكە باتىر الدان ايىمبەتوۆ قانا سوعىسۋدا. «ودين ۆ پولە نە ۆوين» دەيدى ورىستار. جوق، بۇل ەرەجە قازاققا جۇرمەيدى. جۇرمەيتىنىنە الدان اعانىڭ ەرلىگى كۋا. ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحىندا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن جەكە باتىرلارىنىڭ ەرلىگى شەشىپ كەلگەن. كۇنى كەشە جەلتوقساننىڭ 29-ىندا جاسى 73-كە تولىپ وتىرعان، تەرىسى سۇيەگىنە ارەڭ ءىلىنىپ تۇرعان، ايقايلاماساڭ ەستىمەيتىن، بار قورەگى قارا شاي مەن اششى تەمەكى الدانعا كۇش-قۋات بەرىپ وتىرعان قالىڭ قازاعىنىڭ ماحابباتى، تىلەگى مەن باتاسى. حالقىمىزدا قازىر «ۇلتتىڭ ار-ۇياتى» دەپ اتاۋعا بولاتىن ەكى-اق ادام بولسا، بىرەۋى - نەمىستەن تۋعان قازاق گەرولد بەلگەر، ەكىنشىسى - قازاقتىڭ وزىنەن شىققان الدان ايىمبەتوۆ. ول بۇگىن ءوز وكىمەتى «مەنىڭ جۇمىسىمدى ىستەپ وتىر عوي» دەپ ەڭ ءبىرىنشى ەتىپ ماراپاتتاۋدىڭ ورنىنا سىي-سياپاتتان ماقۇرىم قالدىرىپ، ون جىلدا گازەتىن ەكى رەت جاۋىپ، وزەگىنە تەۋىپ وتىرعان ادام. ەرتەڭگە – اڭىز. ءجۇز جاساڭىز، الدان اعا، ءسىز حالقىڭىزعا ءالى كەرەكسىز!

سۇحباتتاسقان ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz