قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان جاھاندىق احۋالدا: ءوسىم، رەفورمالار، دامۋ» اتتى 2015 جىلعى 30 قاراشاداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرىن مىزعىماستاي نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن بىزگە ءالى تالاي وتكەلى كۇردەلى، وكپەگى كوپ بۇرالاڭ جولداردان وتۋگە تۋرا كەلەدى»، - دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن. اسىرەسە، ءاربىر كۇن تەررورلىق اكتىلەر مەن ونداعان ادامداردىڭ قازا تاپقاندارى تۋرالى حابارلاردى  جەتكىزەتىندىگىن ايتا كەلىپ، بۇگىندە حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ الەمگە ەلەۋلى قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعاندىعىنا ۇلكەن الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى. ەلباسى ايتقانداي، جاڭا جاھاندىق ءومىر شىندىعىنىڭ سىن-قاتەرلەرىنە ءبىز ءوزىمىزدىڭ ناقتى مۇمكىندىكتەرىمىز نەگىزىندەگى ءبىرتۇتاس ءىس-قيمىل ستراتەگياسىن قارسى قويۋىمىز كەرەك. بۇل رەتتە ءاربىر قازاقستاندىق بەي-جاي قالماي، ءوز ۇلەسىن قوسقانى ءجون.

ۇستىمىزدەگى جىلى اقتوبەدە، الماتىدا جان تۇنشىگەرلىك وقيعالار بولىپ، جات اعىممەن ساناسى ۋلانعان كەي وتانداستارىمىزدىڭ تەرىس ارەكەتتەرىنەن اپتالداي ازاماتتار وپات بولدى. جاستاردىڭ ساناسىنىڭ جات ەلدىڭ ساياساتىمەن ۋلانۋىنان، ارام پيعىلدى ورتانىڭ ىقپالىنان شىعا الماي، ءوز دىنىندە، دىلىندە جوق ارەكەتتەرگە شىمىرىكپەي بارۋىنان تاربيەدەگى اقتاڭداقتاردىڭ سالدارىن كورەمىز. وسىدان كەلىپ، جاستارعا، اسىرەسە بۇلدىرشىندەر مەن جەتكىنشەكتەرگە ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن سۋعارىلعان ۇلتتىق تاربيە بەرۋ كەرەك دەگەن قاعيدانىڭ دۇرىستىعى دالەلدەنە تۇسەدى.

ادام بالاسىن باسقا تىرشىلىك يەلەرىنەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن قاسيەتتەردىڭ بىرىنە ونىڭ قيالداي الۋىن جاتقىزۋعا بولادى. ويتكەنى ادام قيالداۋ ارقىلى سىرتقى دۇنيە زاتتارى مەن قۇبىلىستارىنىڭ سۋبەكتيۆتىك وبرازدارىن قايتادان جاڭارتىپ، وڭدەپ، ادامعا عانا ءتان پسيحيكالىق ۇدەرىس تۇرعىسىنان مودەلدەندىرە الادى.

«جاراتىلىستىڭ قۇشاعىندا، مەرۋەرت سەبىلگەن كوك شاتىردىڭ استىندا، حوش ءيىستى جاسىل كىلەم ۇستىندە، كۇنمەن بىرگە كۇلىپ، تۇنمەن بىرگە تۇنەپ، جەلمەن بىرگە جۇگىرىپ، الدىنداعى مالىمەن بىرگە ءورىپ، سارى سايران دالادا تۇرىپ وسەتىن قازاق بالاسىنىڭ قيالى جۇيرىك، وتكىر، تەرەڭ بولۋعا ءتيىستى» دەپ ماعجان جۇماباەۆ ايتقانداي، قازاق حالقىنىڭ قيال الەمى نەبىر سۇلۋ دا كەسەك بەينەلەردى ومىرگە اكەلدى. قيال ادامنىڭ بارلىق پسيحيكالىق قۇبىلىستارىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ول اسىرەسە، ويلاۋ جانە ەرىك ءتارىزدى ۇدەرىستەرمەن تىعىز بايلانىستى. ويتكەنى العا قويعان ماقساتتى جوسپارلاپ، جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىن قيالسىز ىزدەۋ مۇمكىن ەمەس. ويلاۋ بەلسەندىلىگى ادامدى شىعارماشىلىق ارەكەتكە جەتەلەيدى. ال ونداي ارەكەت قيالدىڭ وتە كۇشتى دامۋىن قاجەت ەتەدى. بالا قيالىنداعى فانتاستيكالىق وبرازداردىڭ ءوزى ونىڭ تانىمىن كەڭەيتەتىندىگى، قوعامدىق تاجىريبەنى مەڭگەرۋگە جاعداي جاسايتىنى، مۇنىڭ ءوزى بالانىڭ پسيحولوگياسىنا قاتتى اسەر ەتەتىنى تۋرالى پسيحولوگيالىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ايتىلىپ ءجۇر [1].

قازىرگى تاڭدا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ دامۋىندا جاعىمدى وزگەرىستەر جانە وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ءىسىنىڭ ۇتىمدى جاقتارى اشىلىپ جاتقانىمەن، وقۋشىلاردىڭ جەكە باسىنىڭ شىعارماشىلىق جاقتارىنا تەرەڭ ۇڭىلە بەرمەيمىز. مەكتەپ وقۋشىلارىنا ادەبيەتتىك وقۋ ساباقتارىندا جازبا جۇمىستارىن ورىنداي وتىرىپ، تىلدىك قۇرالداردى ءوز تاجىريبەسىندە پايدالانا ءبىلۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك جولدارىن كورسەتىپ، ويىن جۇيەلى تۇردە دۇرىس ايتا جانە جازا الاتىنداي ەتىپ ۇيرەتۋ – بۇگىنگى زامان تالابى. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ءتىل – ادام مادەنيەتىنىڭ، ينتەللەكتىسى مەن جان-جاقتىلىعىنىڭ كورسەتكىشى بولسا، ەكىنشىدەن، ءوز ويىن بايلانىستىرىپ ايتۋ جانە جازۋ بالانىڭ باسقا ادامدارمەن ەركىن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. باسقالارمەن قارىم-قاتىناستىڭ تارتىمدى، ءساتتى بولۋى ادامنىڭ ءوزىنىڭ ويىن قانشالىقتى ەركىن،  تياناقتى، جۇيەلى تۇردە جەتكىزۋىنە بايلانىستى.

الايدا، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قازاق ءتىلىن جەتكىلىكتى دارەجەدە مەڭگەرمەۋى، اۋىزشا سويلەۋمەن بىرگە تىلدىك قاتىناستىڭ كۇردەلى ءتۇرى - جازباشا سويلەۋدى قاتار الىپ جۇرە الماۋى ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىسقا اينالدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى رەتىندە وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن، قيال ۇدەرىسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسپاعاندىعىن اتاعىمىز كەلەدى. اباي قۇنانبايۇلىنىڭ “…جان قۋاتى اۋەلدەن كىشكەنە عانا بولادى. ەسكەرىپ باققان ادام ول قۋاتىن زورايتادى، ەسكەرۋسىز قالسا، ول قۋاتتار جوعالادى، نە از-ءماز نارسە بولماسا، ۇلكەن ەشنارسە جارامايتىن بولادى. ادام ءىشىپ-جەپ ءتان قۋاتىن عانا ويلاماي، جان قۋاتىن دا جەتىلدىرۋى ءۇشىن قام جەۋى كەرەك” [2] - دەپ تۇجىرىمداعانىنداي، مۇعالىم وقۋشىنىڭ جان قۋاتىن ارتتىرۋدىڭ جولدارىن ىزدەي بىلگەنى دۇرىس. ال وقۋشىلاردىڭ جان قۋاتىن ارتتىراتىن، حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن مالىمەت بەرەتىن، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ دەڭگەيىن كورسەتەتىن اسىل قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى – فولكلورلىق مۇرالارىمىز. وسى مۇرالارىمىزعا تەرەڭ بويلاعان ادام ەل تاريحىنان مول ماعلۇمات الادى. ءبىر قاراعاندا قيال دۇنيەسى بولىپ كورىنەتىن فولكلورلىق شىعارمالاردا حالىقتىڭ تاريحى، نانىم-سەنىمى، دۇنيەتانىمى تۋرالى قانشاما قۇندى مالىمەت بار. قاراپايىم، قيال ارالاس كۇيدە اسىرەلەي سۋرەتتەلۋ فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. الايدا وسى وقيعالاردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە ءجىتى قاراعان ادامعا اشىلاتىن تەرەڭ ماعىنا، قۇپيا سىر مەن استارلى الەم جاتىر.

حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ءتىلىمىز بەن ءدىلىمىزدى ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسەتىن قۇرالداردىڭ بىرەگەيى – اتا-بابالارىمىز ميراس ەتكەن مادەني يگىلىكتەر.  جاس ۇرپاقتى ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى ەتىپ تاربيەلەپ شىعارۋ، جاس وركەننىڭ شابىتى مەن دارىنىنىڭ اشىلۋىنا جاعداي جاساۋ، سونداي-اق ولاردى باسەكەگە قابىلەتتى ازامات ەتىپ دايىنداۋ – اعا بۋىننىڭ باستى ماقساتى.  بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بەرىلەتىن تاربيە ۇلتتىق داستۇرلەرگە سۇيەنىپ جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ۇلتتىق قۇندىلىق ماسەلەسى ءسوز بولعاندا حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى جيناقتاعان التىن كومبەسى – حالىق اۋىز ادەبيەتىنە توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى «ءسوز قادىرىن – ءوز قادىرىم» دەپ ۇققان اتا-بابامىز ءتىلى مەن دىلىنە، ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى كورگەن-تۇيگەندەرىن، ناسيحات-ونەگەسىن حالىق اۋىز ادەبيەتى ارقىلى ميراس ەتىپ وتىرعان. اتى ايتىپ تۇرعانداي، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن ساندىعى اتادان بالاعا اۋىزشا جەتكىزىلىپ، اسىل مۇرانىڭ قاسيەتتى كىلتى جاتقا ايتۋ ارقىلى تابىس ەتىلىپ كەلدى. بەرتىن كەلە، ەل ىشىندەگى كوكىرەك كوزى اشىق ساۋاتتى ازاماتتار بۇل كومبەنى حاتقا ءتۇسىرىپ، عاسىرلار قويناۋىندا جاسىرىنىپ قالماۋدىڭ جاڭاشا جولىن تاپتى.  قازىرگى ەلەكتروندى اقپارات الۋدىڭ جولدارى كەڭەيىپ، كىتاپ وقۋ جاعى كەنجەلەپ وتىرعان زاماندا «ەل قازىناسى – ەسكى ءسوزىمىزدى» زامانا كوشىمەن بىرگە الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن توم-توم كىتاپ شىعارۋ جەتكىلىكسىز. بۇگىنگى فولكلورتانۋشىلاردىڭ الدىندا قۇندى مۇرالارىمىزدى جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرتۋدىڭ جاڭاشا جولدارىن تابۋ مىندەتتەرى تۇر.

بالانىڭ ساناسىنا مۋلتفيلمدەر ارقىلى ءسىڭىپ جاتقان جات وبرازدار ويىنشىق تۇرىندە قولىنا ۇسىنىلىپ، قيال الەمىن جاۋلاپ الادى. بالالارعا ارنالعان باسپا ونىمدەرىندەگى ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتتەر ارقىلى ءسابيدىڭ دۇنيەتانىمىنا ارالاسىپ، سۇيىكتى كەيىپكەرىنە، ەلىكتەيتىن پىرىنە اينالادى. حات تانىعان جەتكىنشەك، ارينە، تاربيەلىك ءمانى زور قازاق فولكلورىنىڭ نۇسقالارىن ەمەس، ءسابي كۇنىنەن ساناسىنا تانىس بولعان كەيىپكەرلەر تۋرالى اقپاراتتاردى ىزدەپ وقيدى. ءسويتىپ ءتۇرى قازاق بولعانمەن، تانىمى جات ۇرپاقتار لەگى قالىپتاسادى

عىلىم مەن تەحنيكا قارىشتاپ دامىعان بۇگىنگى وركەنيەتتى زاماندا وتكەن قۇندىلىقتارىمىزدان قول ۇزە باستاعانىمىز – اششى شىندىق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى قازاق فولكلورلىق مۇرالارىنىڭ عالامتور بەتىنەن، ينتەرنەت كەڭىستىگىنەن ءتيىستى ورنىن الا الماي جۇرگەندىگىندە. يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ جەتىستىگىن پايدالانا وتىرىپ، قولدا بار مۇرالارىمىزدى جاستار اراسىندا ناسيحاتتاۋ بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق  بولمىسى، ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحى اتادان-بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان باتىرلار جىرلارىندا، عاشىقتىق قيسسا داستاندارىندا، تاريحي ولەڭدەرى مەن جىرلارىندا ساقتالعان. فولكلورلىق كەيىپكەرلەردىڭ پورترەتتەرىن جاساۋ جاستاردىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىڭ رۋحاني مۇراسىن تانىپ-بىلسەم دەگەن  كەز كەلگەن ادامنىڭ قيال الەمىن قاناتتاندىرادى.

ەل اراسىندا كەڭ تاراعان، قازاق فولكلورىنىڭ قۇندى جادىگەرلەرى بولىپ تابىلاتىن باتىرلىق جىرلار، عاشىقتىق جىرلار، تاريحي جىرلاردا جاستارعا ۇلگى بولار بىرىزدەندىرىلەتىن باس قاھارماندار جەتەرلىك. اتاپ ايتقاندا، باتىرلار جىرى بويىنشا «الپامىس باتىر»، «قوبىلاندى باتىر»، «قامبار باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر توستىك»، عاشىقتىق جىرلار بويىنشا «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك پەن تولەگەن»، «ءلايلى-ءماجنۇن»، «قالقامان-مامىر»، «ايمان-شولپان»، تاريحي جىرلار بويىنشا «ەدىگە باتىر»، «ەر سايىن»، «شورا باتىر»، «ارقالىق باتىر»، «دوسان باتىر» تۋرالى جىر-داستاندار بۇگىنگى تاڭدا ءوزىنىڭ كوركەمدىك قۋاتىن دا، تاربيەلىك ءمانىن دە، ەستەتيكالىق يدەالىن دا جويعان جوق.

باتىرلار جىرىنىڭ عاشىقتىق جىرلار مەن تاريحي جىرلاردان جانرى جاعىنان عانا ەمەس، كەيىپكەرلەر پورترەتىن سومداۋى جاعىنان دا ايتارلىقتاي ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن، باتىرلىق جىرداعى باس كەيىپكەردىڭ بەينەسىن بەرۋدە جىرشى باتىر كەلبەتىن ونىڭ ءىس-قيمىلى ارقىلى عانا ەمەس، عاشىق جارى، استىنداعى تۇلپارى ارقىلى دا اشادى. باتىردىڭ قارسىلاسى دا وسال جاۋ ەمەس.

باتىرلىق جىرلار وقىرمانعا ۇلتتىق رۋح بەرۋمەن بىرگە، ەتنوگرافيالىق اقپاراتتاردى دا بەرەدى. كەيىپكەرلەردىڭ كيگەن كيىمىن، قارۋ جاراعىن، تۇلپارىنىڭ ەر-تۇرمان، ابزەلدەرىن سيپاتتاۋ ارقىلى جىراۋ وقىرمەن نەمەسە تىڭدارماندى سول تاريحي داۋىرگە جەتەلەيدى.

ەل اراسىندا تاراعان عاشىقتىق جىرلار مەن قيسسا-داستانداردىڭ كوپشىلىگى شىعىستىق سارىنداعى تۋىندىلار. سونىڭ ءبىرى - «ءلايلى-ءماجنۇن» داستانى. ونىڭ بىرنەشە نۇسقالارىن شىعىس شايىرلارى جىرلاعان. بۇل قيسسانىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقالارى دا مول. جىردىڭ قازاقى نۇسقاسىنان سول كەزدەگى قازاقى تانىمدى، ەلدىڭ ءدىني نانىمىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

ال تاريحي جىرلارمەن تانىسۋ ارقىلى تاريحي شەجىرەلەر مەن وقيعالاردىڭ تىزبەسى كوز الدىڭىزدان وتەدى. تاريحي تۇلعالارعا قازىرگى بەرىلىپ جۇرگەن باعانىڭ ارا سالماعىن تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى.

قازاق فولكلورىنداعى باس قاھارماندارمەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى  تانىستىرۋ جاستاردىڭ كونە مۇرانى بىلۋگە دەگەن تالپىنىسىن ارتتىرىپ قانا قويماي ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمەنە دە ەركىن بويلاۋىنا دا جول اشادى. قازاق فولكلورىنىڭ قۇندى مۇرالارىن ناسيحاتتاۋ حالقىمىزدىڭ قورشاعان الەمدەگى زاتتار مەن تابيعي، الەۋمەتتىك قۇبىلىستار تۋرالى نانىم-تۇسىنىگىن بۇگىنگى ۇرپاق جاتسىنباي قابىلداۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

سايا اعاناسقىزى يتەعۇلوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ باسشىسى.

Abai.kz