ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى، رۋحاني ءومىرىمىزدى تاس قاماۋدا، شىنجىر قورشاۋدا قاداعالاپ ۇستاپ كەلگەن كوممۋنيستىك ساياساتتىڭ قاندى تورىنىڭ ءۇزىلۋى ەلىمىزگە تىڭ سەرپىلىس اكەلدى. وتكەن تاريحىمىزعا، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ويى مەن قىرىنا، دامۋ تاريحىنا ۇلتتىق كوزقاراسپەن ءجىتى كوز تىگىپ، ادەبيەتىمىزدەگى ورنى ويسىراپ تۇرعان تۇلعالاردى تۇگەندەي باستادىق. كەشەگى كەڭەستىك يمپەريانىڭ داۋىرىندەگى يدەولوگيانىڭ ىقپالىنان تولىققاندى تۇردە ايتىلماي كەلگەن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ قاتپارلارىنا ۇلتتىق كوزقاراسپەن جاڭاشا پايىمداۋلار جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

1951 جىلعى اباي مۇراسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي ايتىستان كەيىن بۋرجۋازيالىق - وبەكتيۆتىك كونتسەپتسيا دەلىنىپ، ەندى عانا قاناتىن كەڭ جايىپ كەلە جاتقان كەزدە توقىراۋعا تۇسكەن ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى قانشاما جىلداردان كەيىن قايتا شاڭىراعىن كوتەرۋدە. ۇلى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ تالانتتى شاكىرتتەرى دە وزدەرىنىڭ ءادىل باعالارىن الىپ، حالىقپەن قايتا تابىستى.

ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى، رۋحاني ءومىرىمىزدى تاس قاماۋدا، شىنجىر قورشاۋدا قاداعالاپ ۇستاپ كەلگەن كوممۋنيستىك ساياساتتىڭ قاندى تورىنىڭ ءۇزىلۋى ەلىمىزگە تىڭ سەرپىلىس اكەلدى. وتكەن تاريحىمىزعا، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ويى مەن قىرىنا، دامۋ تاريحىنا ۇلتتىق كوزقاراسپەن ءجىتى كوز تىگىپ، ادەبيەتىمىزدەگى ورنى ويسىراپ تۇرعان تۇلعالاردى تۇگەندەي باستادىق. كەشەگى كەڭەستىك يمپەريانىڭ داۋىرىندەگى يدەولوگيانىڭ ىقپالىنان تولىققاندى تۇردە ايتىلماي كەلگەن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ قاتپارلارىنا ۇلتتىق كوزقاراسپەن جاڭاشا پايىمداۋلار جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

1951 جىلعى اباي مۇراسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي ايتىستان كەيىن بۋرجۋازيالىق - وبەكتيۆتىك كونتسەپتسيا دەلىنىپ، ەندى عانا قاناتىن كەڭ جايىپ كەلە جاتقان كەزدە توقىراۋعا تۇسكەن ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى قانشاما جىلداردان كەيىن قايتا شاڭىراعىن كوتەرۋدە. ۇلى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ تالانتتى شاكىرتتەرى دە وزدەرىنىڭ ءادىل باعالارىن الىپ، حالىقپەن قايتا تابىستى.

ابايدىڭ اقىندىق تاربيەسىن كورگەن شاكىرتتەردىڭ ىشىندە ۇلى اقىننىڭ قاسىندا شيرەك عاسىرداي ءجۇرىپ، ءىنى-دوسى بولعان كوكبايدىڭ الار تۇعىرى وتە جوعارى. حIح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا، توڭكەرىستەرگە تولى زاماندا ءومىر كەشكەن، ۇلى ابايداي قازاق پوەزياسىنىڭ اسقار شىڭىنىڭ اقىندىق ءتالىمىن العان، ارتىنا مول ادەبي مۇرالار قالدىرعان، ەل ورتاسىنان مەدرەسە، مەشىت اشىپ، ۇستازدىق قىلىپ، مولدا اتانعان، قاجى كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى الار تۇعىرى بيىك بولعانىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن جوق ەدى. سونىڭ ءساتى بۇگىن تۇسكەندەي. بۇل كۇندى اڭساپ وتكەن جاندار قانشاما. سولاردىڭ ىشىنەن كوكباي شىعارمالارىن تىرنەكتەي جيناعان سەيىتقالي قارامەنديندى ايرىقشا اتاپ وتكىمىز كەلەدى. وسى جيناقتى العاش قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى دە - س.قارامەندين. ونىڭ بولاشاق كوكباي مۇرالارىن جيناپ، زەرتتەۋشىلەرگە ايتىپ كەتكەن اماناتى بۇگىن ورىندالدى دەپ بىلەمىز.

ءوز حالقىمىزدىڭ حاندارى تۋرالى ايتۋ ۇلتشىلدىق، "وزىمدىكى" دەپ تانىعان "وزگەنىڭ" حان-پاتشاسىن ماراپاتتاۋ ۇلى دوستىق بولىپ تابىلعان، سوعان لايىقتى ستاندارتتى كوممۋنيستىك يدەولوگيا كەزىندە ابىلاي حان، كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ەرلىكتەرىنە ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرە وتىرىپ جىرعا قوسقان كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ەپيكالىق شىعارمالارى جارىق كورۋ، زەرتتەلۋ تۇگىل، تار قاپاسقا قامالدى. اقىننىڭ جەكە ءومىرى دە ساياسي كىنالاۋلاردان قۇر قالعان جوق. سول زاماندا كوكبايدىڭ ءدىني باعىتتاعى ولەڭدەرى اقىن مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋىنە كەدەرگى بولدى دەسەك تە، لەنين جونىندە جازعان ولەڭى اقىنعا ەش كومەگىن تيگىزە المادى. اقىننىڭ باي ادەبي مۇراسى: ولەڭدەرى مەن ايتىستارى، داستان-جىرلارى قانشاما ۋاقىت بويى زەرتتەلۋسىز قالا بەردى. كوكبايدىڭ باي مۇراسىنىڭ ءوز الدىنا جەكە جيناق بولىپ جارىققا شىقپاۋىنىڭ ءوزى، اقىن مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋ، جاريالانۋىنىڭ، حالىققا كەڭ تاراماۋىنىڭ مولشەرىن تانىتادى.

كوكباي جاناتايۇلىنىڭ قولجازبالارى قازىرگى تاڭعا تولىق جەتكەن جوق. اقىن شىعارمالارى شاكىرتتەرىنىڭ، اعايىندارىنىڭ، جەكەلەگەن جيناۋشىلاردىڭ وراسان زور ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە ساقتالدى. كوكباي اقىن تۋرالى العاشقى تام-تۇمداعان پىكىرلەر 1933 جىلدان باستاپ كورىنە باستادى. ك.جاناتايۇلىنىڭ اباي ءتالىمىن العان تالانتتى شاكىرتى ەكەندىگىنە، ۇلى اقىننىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى بولعاندىعىنا تۇڭعىش عىلىمي تۇرعىدا انىقتاما بەرگەن م.و.اۋەزوۆ ەدى. م.اۋەزوۆ 1934 جىلعى "اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى" ماقالاسىندا ابايدىڭ ءتورت اقىن شاكىرتىنىڭ ءبىرى دەپ كوكبايدى اتايدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1933 جىلدان باستاپ كوكبايعا جاناشىرلىقپەن قاراۋى، اقىن مۇراسىن زەرتتەپ، جاقسى باعا بەرۋى باسقا ادەبيەتشىلەرگە ۇلكەن اسەرىن، ىقپالىن تيگىزەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعى مەن قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ كوكبايدىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارى جينالا باستايدى. ەرتەلى - كەش ەل اۋزىنان جينالعان اقىن شىعارمالارىنىڭ قولجازبا نۇسقالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا قورىندا جانە ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا بولىمىندە ساقتاۋلى. كوكباي شىعارمالارىن وسى كەزدەن باستاپ جيناۋشىلار دەپ سادىق قاسيمانوۆ، ەرمۇحامبەت جەكسەمباەۆ، ەسەنتاي بەردين، كەنجەباەۆ قاسەن، كۇسەمبەك بايعۇتتىۇلى، ابدۋلعافار شايح ءال-رازي سياقتى ادامداردى اتايمىز.

م.و.اۋەزوۆتىڭ ك.جاناتايۇلىنىڭ ءومىرى مەن ادەبي مۇراسىنا ارنالعان اباي مونوگرافياسىنىڭ جەكە ءبولىمى "كوكبايدىڭ اقىندىعى" اتتى ماقالاسى العاش رەت 1988 جىلى شىققان "ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار" كىتابىندا جارىق كوردى. "كوكبايدىڭ اقىندىعى" دەپ اتالاتىن بۇل قولجازبا ك.جاناتايۇلىنىڭ عۇمىرناماسى مەن ادەبي مۇراسىنا قىسقاشا عانا تۇجىرىمداما جاساعان ماقالا بولعانىمەن، كوكباي اقىن تۋراسىندا جازىلعان ەڭ العاشقى تولىق ەڭبەك. ەلۋىنشى جىلدارداعى كوكبايتانۋداعى قوماقتى ەڭبەك دەپ ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ "ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى" اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن اتايمىز. عالىم كوكبايدى ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار، دامىتۋشىلار، ارتىنا ادەبي مۇرا قالدىرعان اقىن شاكىرتتەر قاتارىندا قاراستىرادى.

قازاق ادەبيەتىندە قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ "ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى" اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ قورعالۋىمەن قاتار، وسى تاقىرىپتا ايتىس ءورشىپ كەتەدى. 1951 جىلدىڭ ماۋسىمنىڭ ون بەسىنەن باستاپ قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى بىرلەسىپ وتكىزگەن "ابايدىڭ ادەبي مۇراسى" ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي ايتىس دەيتىن ءۇش كۇنگە سوزىلعان ۇلكەن جينالىس بولدى. ونىڭ قورىتىندىسى بىلاي بولىپ شىعادى: "اباي مۇراسىن زەرتتەۋ" جونىندەگى جاقىندا وتكىزىلگەن ايتىستا "ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى" دەگەن كونتسەپتسيانىڭ عىلىمعا قارسى ەكەندىگى جانە ساياسي زياندىلىعى اشكەرەلەندى. ايتىستىڭ ماتەريالدارىن زەرتتەپ جانە قورىتا كەلىپ، قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى بىلاي دەپ تابادى: "اباي مەكتەبى" دەيتىن كونتسەپتسيا تاريحي شىندىققا ەشبىر قاتىسى جوق جانە بۋرجۋازيالىق-وبەكتيۆتىك جالعان كونتسەپتسيا بولىپ ايىپتالادى. سونىمەن كوكباي سياقتى اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى اقىن شىعارمالارىنىڭ اۋزىنا قارا قۇلىپ قويىلدى.

سول ءبىر قۋعىنداۋ، قۋدالاۋ زامانىندا "ساياسي بەتى تەرىس، كەرتارتپا اقىن" اتانسا دا كوكباي ەل ەسىندە جاقسى ساقتالعان. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاۋ الاتىن كوكباي جونىندە جاڭاشا ويلاۋدىڭ مايدا قوڭىر، سامال جەلى ەسكەن كەزدە، بۇل جايلىلىققا اقىندى سۇيەر قاۋىم بىردەن ىقىلاستارىن تانىتىپ جاتتى. كوكباي مۇراسىمەن وقۋشىلار قاۋىمى العاش "حIح عاسىرداعى قازاق پوەزياسى", "بەس عاسىر جىرلايدى" سياقتى جيناقتار ارقىلى تانىسا باستادى.

ك.جاناتايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدە عالىم بولاتجان ابىلقاسىموۆتىڭ الار ورنى ەرەكشە. كوكباي عۇمىرناماسى مەن ادەبي مۇراسىن جاڭا كوزقاراسپەن تىڭعىلىقتى تۇردە قاراپ شىققان عالىمنىڭ "كوكباي جاناتايۇلى" اتتى ماقالاسى 1988 جىلى جارىق كوردى. 1990 جىلداردىڭ ىشىندەگى ابايتانۋداعى، كوكبايتانۋدا ەڭ ۇلكەن جەڭىس - ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ 1951 جىلدارى قۋعىنداۋعا ۇشىراعان، ەندى كىتاپ بولىپ شىققالى تۇرعاندا قاتتى سىنعا الىنىپ، جارىق كورمەي قالعان ەڭبەگىنىڭ قايتا جارىق كورۋى. اراعا 43 جىل سالىپ قايتا ورالعان ابايتانۋدىڭ بىلگىر مامانى ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ "ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى" اتتى عىلىمي ەڭبەگى كوكباي مۇراسىن تاعى ءبىر بەلەسكە كوتەردى. 1999 جىلى وسى جولداردىڭ اۆتورى "كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى" دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ديسسەرتاتسيا كوكباي مۇراسىن العاش مونوگرافيالىق دارەجەدە قاراستىرىپ شىقتى.

وتكىر ءتىلدى، ۇشقىر ويلى، يمپروۆيزاتور اقىن ك.جاناتايۇلى 1861 جىلى 26 ماۋسىمدا شىڭعىستاۋدىڭ ەتەگىندە، تاقىر وزەنىنىڭ بويىندا، قازىرگى اباي اۋدانىنىڭ كوكباي اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. كوكباي توبىقتى ىشىندە كوكشە رۋىنان. اقىن ءوزى تۋرالى:

توبىقتى ارعى تەگىم،زاتىم-كوكشە،

جاسىم كىشى بولسا دا، ءسوزىم كەكسە.

جاناتاي - اكەم اتى، اتىم - كوكباي

سەڭگىردەي تاسقا شىققان ەپ-ەرەكشە،- دەيدى.

كوكباي العاشقى ساۋاتىن اۋىلدا تولەتاي دەگەن مولدادان اشادى. بالاسىنىڭ تەك ولەڭ-جىرعا عانا ەمەس، ونەرگە، وقۋعا بەيىم ەكەندىگىن، زەرەكتىگىن، ۇعىمتالدىعىن بايقاعان اكەسى ونى سەمەي قالاسىنا جىبەرەدى. كوكباي قالاعا كەلىپ، مەشىت جانىنداعى مەدرەسەدە قامالي قازىرەتتەن مۇسىلمانشا ءدارىس الادى. ك.جاناتايۇلى مۇسىلمانشا وقۋمەن توقتالماي 1878 جىلى ءۇش سىنىپتىق ۋەزدىك ۋچيليششەگە ءتۇسىپ وقيدى. ورىسشا وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعى زور، ءارى زەيىندى كوكباي ۋچيليششەگە تۇسكەننەن كەيىن ءوزىنىڭ زەرەكتىگىن بايقاتادى. ورىس ءتىلى، اريفمەتيكا، گەوگرافيا، گەومەتريا، سىزۋ جانە تاتار ءتىلى سياقتى ساباقتاردان جاقسى دەگەن باعالار العان. اۋىلدان، قىردان كەلىپ ورىس مەكتەبىندە وقۋ جىلىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنىڭ وزىندە ساباققا ۇلگەرۋى، ءتىپتى جاقسى باعالار الۋى ۇلكەن جەتىستىك ەدى. ءسويتىپ، سەمەيدىڭ ۋەزدىك ۋچيليششەسىندە، قامالي مەدرەسەسىندە وقىعان كوكباي ەلگە كەلگەن سوڭ ۇنەمى اباي جانىندا بولادى.

كوكباي 1901 جىلى مۇقىر بولىسىنا مولدا بولىپ سايلانادى. "سەمەي وبلىسى. بۇيرىق N81.1901.10 سەنتيابر. سەمەي ۋەزى مۇقىر بولىسىنا كوكباي جاناتايۇلىنىڭ مولدا سايلانۋى تۋرالى بۇيرىق". سونىمەن، كوكباي ۇستازى ابايدىڭ اقىل-كەڭەسىمەن، رۇقساتىمەن 40 جاسىنان باستاپ تاقىر وزەنىنىڭ بويىنداعى قوراسىنىڭ قاسىنان مەدرەسە سالىپ، بالا وقىتۋعا كىرىسەدى. كوكباي جاناتايۇلى ەل ورتاسىندا مەدرەسە اشىپ، اعارتۋشىلىق ىسپەن اينالىسۋىمەن قاتار، مۇسىلمانعا ۇلكەن ساۋاپ بولاتىن قۇدايدىڭ ءۇيى-مەشىت سالدىرادى. مەشىت 1908 جىلى اباي قايتىس بولعانىنا ءتورت جىل بولعان كەزدە تولىق سالىنىپ بىتەدى.

كوكباي اقىن 1913 جىلى مەككە، مادينەگە بارىپ ءوزىنىڭ مۇسىلماندىق پارىزىن وتەپ قايتادى. ك.جاناتايۇلى تاقىرداعى مەدرەسەسىندە ءارى ۇستاز بولا ءجۇرىپ، سول كەزدە قۇرىلىپ جاتقان ۋەزدىك زەمستۆونىڭ مۇشەسى بولعان. 1920 جىلداردان اۋىرىپ-سىرقاي باستاعان كوكباي زامانا تالابى سول بولعاندىقتان، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىمەن وزگە جولمەن وقىتاتىن وقۋ ادىسىنە، جۇيەسىنە قارسىلىعىن بىلدىرمەي، ءوزىنىڭ قانشاما جىل ۇستازدىق ەتكەن، ماڭداي تەرى، ادال ەڭبەگىمەن سالىنعان مەدرەسەسىن جاڭاشا ءدارىس بەرەتىن مۇعالىمدەرگە بوساتىپ بەرەدى. كوكباي مەدرەسەسى 1901 جىلدان 1921 جىلعا دەيىن ەسكىشە جۇمىس ىستەگەن. 1921 جىلى ونى جاڭا وقۋ جۇيەسىمەن وقىتاتىن مۇعالىمگە بوساتىپ بەرەدى. وندا 1928 جىلعا دەيىن مەكتەپ بولادى.

ك.جاناتايۇلىنىڭ دەنساۋلىعى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ بۇزىلا باستايدى. كوكباي دەرتىنىڭ بەت الىسىنان سەكەم الىپ، قورقىپ، جاقسى دارىگەرلەرگە قارالعاندى ءجون كورەدى. سوندىقتان دا ول 1922 جىلى ومبى قالاسىنا، 1923 جىلى ماسكەۋگە بارىپ ەمدەلىپ قايتادى. لەنينگرادتا بولادى.الايدا ك.جاناتايۇلى مەڭدەپ العان اۋرۋىنان وڭالا قويمايدى. سوندا دا ول اۋرۋعا مويىماي، ەمدەلۋدى، مىقتى ماماندارعا بارىپ قارالا بەرۋدى ءجون كورەدى. اقىرىندا ك.جاناتايۇلى ەل-جۇرتىمەن قوشتاسىپ، باقۇلداسىپ، 1925 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ باسىندا ماسكەۋگە بارماق بولىپ جولعا شىعادى. بىراق بۇل اقىننىڭ سوڭعى ساپارى بولدى. 1925 جىلى كۇشىكباي كەزەڭىندە اقىن دۇنيەدەن قايتادى.

كوكباي-اباي مەكتەبىنىڭ ادال ۇلى. ويتكەنى ول-ابايدىڭ ۇلاعاتتى ءپرينتسيپىن مىقتى ۇستانعان اقيقاتشىل، شىنشىل تۇلعا. ول قۇداي بەرگەن تابيعي دارىنىنىڭ، جاراتىلىس بولمىس ءبىتىمىنىڭ ارقاسىندا اباي سالعان داڭعىل جولدان تايماعان اقىن. ك.جاناتايۇلىنىڭ اقىندىق تالانتىنىڭ ۇشتالۋىنا، دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىنىڭ كەڭەيۋىنە ابايدىڭ، اباي مەكتەبىنىڭ زور ىقپالى بولعانى بەلگىلى. م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى كوكبايدىڭ اقىندىعى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا: "ول كەزدە اباي اينالاسىنداعى بار اقىننىڭ ىشىندە سۋىرىپ سالما، يمپروۆيزاتسياعا ەڭ جۇيرىك اقىن كوكباي بولعانى داۋسىز. سول تالانتىن باعالاپ، اباي بۇنى ءوزى جازىپ جۇرگەن العاشقى ولەڭدەرىنە يە عىپ شىعارادى", - دەپ، كوكبايدىڭ جاي اقىنداردىڭ ءبىرى ەمەس، تالانتتى اقىن ەكەندىگىنە نازار اۋدارتادى.

كوكباي، بىرىنشىدەن، يمپروۆيزاتور اقىن. اقىننىڭ "وسپانعا" ، "مۇساجانعا", "مولدابايعا", "تورەبايعا", "ساراڭبايعا", "زاعيپاعا" سياقتى ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگى تابان استىندا دۇنيەگە كەلگەن. ال، ولاردىڭ كوپشىلىگى بىرقاقپايلار بولىپ كەلەدى. ولار تابان استىندا شىعارىلعان ءبىر، نە بولماسا ەكى شۋماق كولەمىندەگى ولەڭدەر توبى. بىرقاقپايلار كوبىنەسە ادام مىنەز-قۇلقىنداعى، نە كەرەعار ىسىندەگى كەمشىلىكتەردى اجۋالاۋعا، ياكي بولماسا ءازىل-وسپاقپەن كەلەمەجدەۋگە ارنالعان. كوكباي ءوزى ۇناتقان ادامى بولسا ءپىر تۇتىپ، اسقاقتاتا، ماقتاۋىن اسىرا جىرلاعان.

ابايدىڭ ءوز تاربيەسىندە بولعان جانە ونىڭ اقىلى مەن سىنى بويىنشا تاقىرىپتار تاڭداپ، كولەمدى شىعارمالار جازعان "انىق شاكىرت اقىندار" ىشىندە ۇلى ۇستازىنىڭ ولەڭدەرىنە اتى كىرگەن دە جالعىز اقىن كوكباي بولاتىن. "ال، كەيىن كوكباي شىعارعان ولەڭدەردى الساق، بۇل جاعىنان دا ابايدى ۇنەمى وزىنە ۇستاز، اعا تۇتقان كوكباي بارىن ايقىن تانىپ وتىرامىز" ،- دەپ م.اۋەزوۆ ايتقانداي، كوكباي ولەڭدەرىنەن اباي بەينەسىن ۇنەمى كەزدەستىرىپ وتىرامىز. "سەمەيگە اباي كەلسە، بىزگە دۋمان", "ابايدان ساباق الدىم بالا جاستان" دەپ باستالاتىن ولەڭدەرىمەن قاتار، كوپتەگەن شىعارمالارىندا اباي ۇلىلىعىن جىر ەتۋدەن تايماعان.

ابايدان ساباق الدىم بالا جاستان،

تەڭ بار ما ويعا تەرەڭ ونان اسقان.

الدى بەيىش، ارتىنا ىرىس بولسىن،

مەن ونىڭ شاكىرتى ەدىم ءىزىن باسقان،

-دەپ، ابايدىڭ اقىل-وي تۇڭعيىعىنا ەشكىمنىڭ تەڭ كەلە المايتىن ۇلىلىق تۇلعاسىن تەرەڭدىك، شەكسىزدىك ۇعىمدارى ارقىلى ءتۇسىندىرىپ، ءوزىنىڭ ابايدان ساباق العان شاكىرتى ەكەندىگىن ماقتانىشپەن جىرلاسا، ەندى ءبىر ولەڭىندە ابايمەن بىرگە ءجۇرىپ، اقىل - كەڭەسىنە، وسيەتىنە ءلاززاتتانىپ، سول ارقىلى ءبىلىم جولىنا تۇسكەندىگىن ايتادى:

ابايمەن بىرنەشە جىل ارالاستىم،

شەشىمىن ءار جۇمباقتىڭ اقىلداستىم.

مۇرا ەتىپ وسيەتىن، ءلاززاتتانىپ

جولىنا ءبىلىم،ونەر قالىپتاستىم،- دەيدى.

قانشاما جىل اباي قاسىندا بولىپ، ۇستازىنىڭ اقىلىن بويىنا دارىتقانىمەن كوكباي ءوزىنىڭ ابايدان العان ءتالىم-تاربيەسىن، دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن وزىنە از سانايدى. ابايداي عۇلامانىڭ ايتقان اقىل-كەڭەسىن، وي-تانىمدىق ءورىسىن از ۇعىپ، كوپ مەڭگەرمەدىم، باردىڭ قادىرىن بىلمەدىم دەپ وكىنىش تۇتادى. ۇستازىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىن ەستىگەن تالانتتى شاكىرتى:

جانناتتا جانىڭ بولعىر اباي قۇتىپ،

جانىڭدا بوس ءجۇرىپپىن شاتىپ-بۇتىپ.

وسىنداي ەن داريانى جايلاعاندا،

تىم بولماسا قالماپپىن قانا جۇتىپ،-دەپ ولەڭ شىعارادى.

كوكباي ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرى - زامانداستارى، تۋىس-جاقىندارى مەن اۋىلداستارى، ءبىر سوزبەن ايتساق ءوز ورتاسى. ولاردىڭ دەنى ارناۋلار. كوكباي ارناۋلارى مازمۇن جاعىنان العاندا ماقتاۋ جانە سىناۋ تۇرىندە تۋعان. ماقتاپ شىعارعان ولەڭدەرىنە جوعارىدا كەلتىرگەن ابايعا، وسپان مەن مولدابايعا، بازارالىعا، ءا.بوكەيحانۇلىنا، لەنينگە ارنالعان ارناۋلارىن جاتقىزۋعا بولادى.

ال، كوپتەگەن ولەڭدەرىندە ەلگە زيانى تيمەيتىن، اركىمنىڭ ءوز مىنەزىنىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ كورىنەتىن وداعايلىقتى جەڭىلدەۋ ءازىل-قالجىڭمەن مىسقىلداپ مىسال ەتەدى. كوكباي شىعارمالارىنا زەر سالساق، ءتۇرلى ادامدار مىنەزىن-قۇلقىن كورسەتۋگە وتە شەبەر ەكەنىن، ويىن شىندىققا، پاراساتقا سۇيەنىپ ايتقاندىعىن بايقايمىز. اقىن ءوز زامانىنداعى ادىلەتسىزدىكتەردى،وسىمقور، مەيىرىمسىز بايلاردى اششى سىنعا الادى. بىردە ول ەلگە ساراڭدىعىمەن ايگىلى بولعان الدىراحمەتتى ("ساراڭ بايعا"), بيلىك ءۇشىن ىرىلداسقان شەن قۇمارلىقتى ("كۇلەمباي مەن دۇتبايعا" ), ءۇي ىشىنە قاراماي تاڭ اتقاننان ەل كەزىپ جۇرەتىن قىدىرىمپازدىقتى، ەڭبەكسىز ات ءمىنىپ، اس ىشكىش، پالەقۇمار، اشقاراق، قوماعاي، مەشكەيلىكتى ("توعىز كوك"), ساۋدا ءۇشىن ار-يمانىن ساتىپ كۇن كورەتىن الىپساتارلىقتى ("ۇساق بايلارعا" ) سىناسا، ەندى بىردە وسەك دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، كەسەل ىزدەپ جۇرەتىن ۇرىنشاقتىقتى ("مۇساجانعا"), وقۋ مەن ونەر-بىلىمدە جۇمىسى جوق، سەرگەلدەڭ سەرىلىكتى ("سالدارعا") تىلگە تيەك ەتەدى. وسى ولەڭدەردىڭ بارلىعىندا دا كوكباي اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ قاي-قايسىسى دا نىساناعا ءدال تيەتىن شىندىعىمەن، تيگەن جەرىن وسىپ تۇسەتىن وتكىرلىگىمەن اسەرلى ەستىلەدى. كوكباي ءوزىنىڭ ماڭايىندا، قاسىندا جۇرگەن اۋىلداستارىنىڭ بويىنداعى وزگە ادامدار بايقاي بەرمەيتىن، سۋرەتكەر كوزىمەن ءوزى عانا كورە العان وقشاۋ مىنەز ۇشقىندارىنان جاندى بەينەلەر جاسايدى. كوكباي ولەڭدەرىن وقي وتىرىپ ونىڭ رۋ باسى جۋانداردى، ەل ۇيتقىسىن بۇزار كەيبىر بولىس-بيلەردى، ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنگەن تەرىس پيعىلدى ارامزالاردى ءدال ۇستازىنشا وتكىر تىلمەن ايگىلەپ، اشكەرەلەپ قايىرا ولەڭگە قوسقاندىعىن بايقايمىز. "مۇساجانعا", "دۇتبايعا", "اعىبايعا" سياقتى ولەڭدەرىنەن ابايدان كوپ مازمۇن، يدەيالىق ۇلگى العان جانە ولاردى وزىنە مۇرات تۇتقان تالانتتى اقىن ەكەندىگى كورىنەدى. كوكباي اقىن كوتەرگەن ماسەلەلەر سان الۋان. ولار-ەلدىڭ بەرەكە-بىرلىگى، زامان، ەلدى، جەردى قورعاۋ، حالىققا قىزمەت ەتەتىن ەرلەردى دارىپتەۋ، ادام مىنەز-قۇلقىنداعى جارامسىز قاسيەت، داعدىنى سىناۋ. سونداي ۇلكەن تاقىرىپتىڭ ءبىرى-ەلدىڭ ءوزارا بىرلىگى. ەل اراسىنداعى بەرەكە-بىرلىكتى،تاتۋلىقتى كوزدەگەن كوكباي اقىن ونى ەڭ الدىمەن ءوز تۋىستارىنان، رۋلاستارىنان، اۋىلداستارىنان باستاپ جولعا قويۋدى كوزدەيدى. ەل ىشىندە بولاتىن الاۋىزدىقتى، كورە الماۋشىلىق قاسيەتتى، قىزعانشاقتىقتى جويۋدى كوكسەگەن اقىن، ەڭ الدىمەن، ءوز رۋلاستارىن ىنتىماققا شاقىرادى: بايعۇس-اۋ، مۇسابايمەن تۇرقىڭ بىردەي، ولار جۇلدىز بولعاندا، ءبىز ۇركەردەي. اسپاندا التى جۇلدىز باس قوسىپ تۇر جۇرسەڭشى بىرەۋىڭدى ءبىرىڭ ىلمەي.

اينالاسىنداعى تولىپ جاتقان ۇرلىق-قارلىق، قۋلىق-سۇمدىق، الاياقتىق پەن ايۋاندىلىق اقىندى تولعاندىرماي قويمايدى. ءادىل، تۋرا بيلىكتىڭ قۇنى كەتىپ، شىندىق پەن ادالدىقتىڭ اياق استى بولۋى، جۋاننىڭ مومىنعا ىستەگەن زورلىعى،وكتەمدىگى اقىن ولەڭدەرىندە كەڭ كورىنىس تاپقان. "جاقسىلىققا", "اربالى سارىتاۋ", "حافيز قابىلبەكوۆقا" دەگەن ولەڭدەرى وسى باعىتتا تۋىنداعان. ك.جاناتايۇلىنىڭ "ۇمسىندىققا" دەگەن ولەڭى ايەل بوستاندىعى، قالىڭ مال ماسەلەسىنە، "جاز بولسا جالقاۋ قازاق جاتۋشى ەدىڭ" دەپ باستالاتىن ولەڭى ەڭبەك تاقىرىبىنا ارنالعان.

كوكباي تەك ءوز اۋىلداستارىنىڭ، زامانداستارىنىڭ، حالقىنىڭ ومىرىندەگى كەزدەسەتىن كەلەڭسىزدىكتەردى قۇر سىناۋشى عانا ەمەس، ولاردى بۇنداي قاسيەتتەردەن، ادەتتەردەن ارىلۋعا، ادامگەرشىلىككە، پاراساتتىلىققا شاقىرۋشى. اقىن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءارى ۋاعىزداۋشى، ءارى ونى باعىت رەتىندە كورسەتە ءبىلۋشى. ياعني، اقىننىڭ باستى ماقساتى-كەرەعارلىقتى تۇزەتۋ، كەمشىلىكتى جويۋ. كوكباي ولەڭدەرىنىڭ ءتۇپ-توركىنىندە، نەگىزىندە وسى ماقسات جاتىر. بۇل اقىننىڭ ابايدان ۇيرەنگەن ىزگى قاسيەتى.

كوكباي قاعىستارى كولەمى جاعىنان شاعىن بولىپ كەلگەنىمەن، مازمۇن، ماعىنا جاعىنان كوپتەگەن ايتىستاردان كەمشىن تۇسپەيدى. كوكباي سوزدەرى ايتقان جەرىن ويىپ تۇسەر وتكىرلىگىمەن، ءازىل-قالجىڭدى ورنىمەن كەلىستىرەر تاپقىرلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. كوكبايدىڭ ەڭ العاشقى ولەڭمەن قاعىسۋى، ءسوز جارىستىرۋى، ايتىسۋى سەمەيدەگى ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە بولادى. اقىننىڭ ءارىپ، ءبىرالى، سارجان، ءجۇنىسحان، كەمپىرباي جانە مىرجاقىپپەن قاعىستارى ساقتالعان. ولاردىڭ كوبى تابان استىندا سۋىرىلىپ سالىپ ايتىلعان تۋىندىلار بولسا، كەيبىرەۋلەرى ەكى اقىننىڭ ءبىر-بىرىمەن حات ارقىلى جازىسىپ ايتىسقاندارى.

كوكباي جاناتايۇلىنىڭ قاعىسۋلارى دەگەندە ەڭ الدىمەن اۋزىمىزعا جاستايىنان سىباننىڭ جاس پەرىسى اتانعان اقىن ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ تۇسەدى. ەكى اقىننىڭ شىعارماشىلىق جولدارى ءبىر باستاۋدان ءنار الىپ، قايتا توعىسىپ كەتىپ وتىراتىن ارنالار سياقتى ءاردايىم بايلانىسقا تولى. تۋىستىق جاعىنان ناعاشىلى-جيەندى بولىپ كەلەتىن ەكى اقىن بالا كەزدەرىنەن باستاپ ارالاسىپ، ونەر جولىنا بىرگە قانات قاعادى. عۇمىر بويى ءازىل-قالجىڭمەن ءبىر-ءبىرىن ءزىلسىز سىناپ وتكەن اقىنداردىڭ ءومىرى كەيىنگى بۋىنعا، ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە. كوكباي مەن ءارىپتىڭ ەڭ العاشقى ايتىسى جاس كەزىندە بولسا، ەڭ سوڭعى ايتىسى جيەنىنىڭ قاتتى ناۋقاستانىپ، ءولىم اۋزىندا، اۋىرىپ جاتقاندا بولادى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ەكى اقىن ءبىر-بىرىنە قالجىڭ ايتۋدان ءبىر تانباي، تاتۋ-ءتاتتى قۇرداستاي ازىلدەسىپ وتكەن. ءارىپتىڭ جاسى كوكبايدان ءۇش-ءتورت جىل ۇلكەن بولعانىمەن، تەڭ قۇربىداي قالجىڭداسىپ، سىيلاستىقتارىن جوعارى ورىنعا قويعان.

كوكبايدىڭ ايتىس-قاعىستارىندا اقىن اۋزىنان مارجانداي ءتىزىلىپ شىعىپ جاتقان ءاربىر ءتۇيىندى وي ادىلدىگىمەن، قيسىندىلىعىمەن، كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. الەۋمەتتىك تاقىرىپقا، ياكي ءازىل-قالجىڭعا قۇرىلعان ايتىستارىنىڭ قايسىسىندا دا بولماسىن، كوكباي قاشان دا شىندىقتى بەتكە ۇستار پاراساتتى جاۋاپتىڭ، ءادىل ءازىل-قالجىڭنىڭ بەل ورتاسىندا. اقىن از سوزبەن العىر وي ايتۋعا شەبەر ەكەندىگىن كوپتەگەن قاعىسۋلارىندا كورسەتە العان. اقىن قاعىسۋلارى ايتىس تورىنەن ورىن الارى ءسوزسىز.

ك.جاناتايۇلى شىعارماشىلىعىنىڭ كولەمدى ءبىر سالاسى - قيسسا-داستاندارى، پوەمالارى. كوكباي - ۇزاق وقيعالى ۇلكەن شىعارمالار جازعان ەپيك اقىن. ونىڭ ەپيكالىق تۋىندىلارىنان ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىنىڭ جالعاستىعى، اباي ىقپالى ايقىن اڭعارىلادى. اباي اڭگىمەلى، وقيعالى جىر-داستاندارعا ورىستەپ بارماعان. ەسەسىنە تالانتتى شاكىرتتەرى تۋدىرعان جىر-داستاندار قازاق پوەزياسىنداعى جاڭا ۇلگىدەگى پوەمالار شوعىرى بولدى. ك.جاناتايۇلىنىڭ قالامىنان "سابالاق" ، "قاندىجاپ", "قۇلىندى دالاسى" اتتى جىر - داستاندار، "عادىل پاتشا", "ھارۋن راشيد" قيسسالارى سياقتى ەپيكالىق سيپاتتاعى شىعارمالار تۋدى. اقىن كولەمدى شىعارمالارى ارقىلى قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنا قالام تەربەيدى. ەسىمدەرى تەك قانا قۇرمەتپەن اتالۋعا ءتيىس قازاقتىڭ ەرلەرىن جىرعا قوسادى. ال، قيسسالارىندا قىزىقتى وقيعالار ارقىلى وقىرماندارىن ەرتەگى الەمگە جەتەلەپ، وقيعا ىشىنە ەنگىزە وتىرىپ، ادامگەرشىلىك، يماندىلىقتى قۇلاقتارىنا قۇيادى. وتكەن تاريحتى دا ءبىلدىرۋ، ۇلتىن سۇيۋگە شاقىرىپ، ءدىن جولدارىن، ادامشىلىق قاسيەتتەردى ۋاعىزداۋ - اقىننىڭ باستى ماقساتى.

ونىڭ كولەمدى تۋىندىلارىنىڭ ىشىندەگى كورنەكتىسى ۆЂ""سابالاق" . جىر قازاق حالقىنىڭ ەل بولىپ بىرىگۋىنە، حالىق بولىپ قايراتتانۋىنا ەلەۋلى جانە باستى ۇلەس قوسقان، قازاق تاريحىنداعى ءىرى تۇلعا ابىلاي حاننىڭ ەرلىك ىستەرىنە ارنالعان.باستى قاھارمان دا- حان ابىلاي اتانعان جەتىم بالا ءابىلمانسۇر. جىردىڭ باسىندا ونىڭ جەتىم قالىپ، تولە بي اۋلىنا كەلگەن كەزدەگى "سابالاق" بەينەسىن اقىن تومەندەگىدەي شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى:

ءبىر بالا ءۇستى-باسى دالبا-دۇلبا،

كۇرسىنىپ دەم الادى اندا-ساندا.

جىلتىر كوز تىكىرەيگەن، سۇرعىلت سارى

جاراتقان ەرەكشە عىپ اللا تاعالا.

قوي ءجۇنى، جىرتىق كۇپى، سەڭسەڭ تىماق،

كوزىنە شاشى ءتۇسىپ كەتكەن تىم - اق.

سۇڭقاردىڭ وتىرىسى بالاسىنداي

ءناسىلى تولە بيگە كەتتى ۇناپ.

بولاشاقتا ەل بيلەر ابىلايدىڭ سىرتقى كەسكىن - كەلبەتى دە، قاراپايىم بەينەسى دە، تەكتىك قاسيەتى دە وسىندا سىيدىرىلعان. حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان سابالاق مىنەزدەرىن كوكباي ءوز جىرىندا شەبەر پايدالانادى. اقىن بالانىڭ اياق- قولىن ءتورت جاققا سوزا جاتۋى مەن تولە بي قالدىرعان مالدىڭ باسىن جالعىز جەمەي ۇلەستىرۋى سياقتى دەتالدار ارقىلى بولاشاقتا ەل بيلەيتىن ادامنىڭ بەلگىلەرىن كورسەتەدى. كوكباي كولەمدى جىرلارىندا ءوزى جىرلاپ وتىرعان كەزەڭنىڭ شىنايى شىندىعىن كورسەتۋگە تىرىسادى. ول وسى شىعارماسىنا حالىق اراسىندا اڭىزعا اينالعان ەلەمەنتتەردى ەنگىزە وتىرىپ، ءوزىنىڭ يدەياسىن، اقىندىق نىساناسىن الىپ شىعۋ بارىسىندا تاريحي دالدىكتى، ناقتى دەرەكتەردى كوركەمدىك دەتال رەتىندە پايدالانىپ، شىنايى وقيعالار جۇيەسىنەن اۋىتقىماي ونى تاريحي جىر دارەجەسىنە جەتكىزگەن. كوكبايدىڭ ابىلاي ەرلىكتەرىنە ارنالعان وسى شىعارماسى سيۋجەتتىك، كومپوزيتسيالىق قۇرىلىسى جاعىنان اسا كۇردەلى بولماسا دا، ابىلايدىڭ ەل بيلىگىنە جەتكەنگە دەيىنگى ءومىر تاريحىن جان - جاقتى سومداپ بەرە العان. اقىننىڭ ابايدان ەستىگەن اڭگىمەسى دە ابىلاي ءومىرىنىڭ جاس شاعى ەدى.

كەنەسارى مەن ناۋرىزباي، ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى باتىر تۋىستارى جونىندە جازىلعان شىعارماسى- ء"تورت تورە" اتتى تاريحي داستان. "سابالاق" جىرىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلاتىن بۇل شىعارما ابىلايدىڭ ءبىر توپ ۇرپاقتارىنا ارنالعان. "بەكتاش نۇسقاسىندا ابىلاي تۋرالى اڭگىمەنىڭ جالعاسى تۇرىندە بەرىلگەن، ال باسقا ءبىر قولجازبالاردا دەربەس جىر رەتىندە ۇسىنىلعان "ەر ناۋرىزبايدان" كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى، ول قوزعالىستىڭ سەبەپ-سالدارى، تىرەك-كۇشى، باعىت-باعدارى، ماقسات-مۇراتى تۋرالى ەشقانداي دەرەك الا المايمىن", - دەپ م.ماعاۋين ايتقانداي، كوكباي جىرىندا كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىس كەڭىنەن سۋرەتتەلمەيدى. جىردىڭ نەگىزگى باعىتى قازاق جەرىنىڭ، حالقىنىڭ بوستاندىعى، ەركىندىگى ءۇشىن جانىن سالىپ جۇرگەن ەرلەردىڭ كۇرەسىن، قىسىلعان شاقتاعى امالسىز ارەكەتتەرىن كورسەتۋ بولعان. اقىننىڭ ەلدىڭ ەركىندىگىنە وسى مۇنارادان قاراعاندىعىن وقيعالار جۇيەسىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۋىنداپ وتىراتىن وقيعالاردىڭ الەۋمەتتىك استارىنا اقىن اسا ءمان بەرگەن. سونى نەگىزگى نىسانا ەتىپ العان. قازاق جەرىنە جان-جاعىنان كوز الارتىپ قىزىعا قاراعان، باسىپ الۋدى ويلاعان ۇلكەن دەرجاۆالار، شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الىپ، بەكىنىستەر سالا باستاعان وتارشىلدار، ءبىر مۇسىلمانبىز، قيانات جاساماس دەگەندە الداپ سوققان سارت، تۇرىكپەندەر ارەكەتتەرىنىڭ، ويلارىنىڭ تۇپكى تامىرىنا اقىن تەرەڭ ۇڭىلگەن. ك.جاناتايۇلى ابىلاي، كەنەسارى، ناۋرىزبايلاردى قورشاعان الەۋمەتتىك ورتا، سول كەزدەگى قوعامدىق-ساياسي جاعداي، سولاردىڭ زامانىنىڭ شىندىعىن شەرتە وتىرىپ، تاريحي تاقىرىپتىڭ بۇگىنگىلىك ءمانىن، اكتۋالدىق ماڭىزىن باستى نازارعا ۇستاعان. كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ابىلاي حان، ونىڭ قايسار ۇرپاعى حاقىندا جازعان " سابالاق" جىرىنىڭ زاڭدى جالعاسى - " ناۋرىزباي-فاتيما" داستانى.

" ناۋرىزباي-فاتيما" - عاشىقتىق داستان. سوندىقتان دا وندا ماحاببات، ەرلىك، ەل اراسىنداعى تاتۋلىق باستى ورىن العان. فاتيمانىڭ ناۋانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى دە وسى يدەياعا باعىنعان. جەكە جىر رەتىندە تانۋعا بولاتىن " ناۋرىزباي - فاتيما" عاشىقتىق داستانى " سابالاق" جىرىنىڭ كورنەكتى دە، كولەمدى بولىگى. ك.جاناتايۇلى وسى جىردى:

سابالاق دەگەن اتپەن ءوزىن جىرلاپ،

اۋلەتىن ولەڭ قىلدىم ابىلايدىڭ.

شاكىرتى-اباي اقىن، اتىم- كوكباي

ەركەسى ەم توبىقتىدا جاناتايدىڭ،- دەپ اياقتايدى.

ك.جاناتايۇلىنىڭ "سابالاق" جىرىنان وزگە دە كولەمدى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي مۇرالارى بار ەكەندىگىن جوعارىدا كەلتىردىك. ولاردىڭ ءبىرى ۆЂ" "قۇلىندى دالاسى" اتتى داستان. بىراق بۇل پوەما قازىرگى تاڭعا دەيىن تابىلماي كەلەدى. كوكباي اقىننىڭ تاعى دا ءبىر كولەمدى داستانى، ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعىندا جازعان " قاندىجاپ" اتتى تاريحي شىعارما. وندا ابىلاي ەل تىنىشتىعىن، ازاتتىعىن ويلاپ، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۋايىمداعان، حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ومىردەگى شىندىقتان الىس كەتپەگەن ك.جاناتايۇلى اباي ايتقانداي "قازاقتىڭ ماقتان قىلار ەرلەرىنىڭ ءبىرى" ابىلايدى قولىنان كەلگەنشە ءىرى تۇلعا رەتىندە بەينەلەۋگە تىرىسقان. ونىڭ باسىنداعى كەزدەسەتىن جەكەلەگەن كەمشىلىكتەرىن دە جاسىرمايدى. تاريحي شىندىقتى نەگىزگە الىپ، ابىلايدىڭ ەرلىك ىستەرىنىڭ ءبىر قىرىن بايانداۋدى ماقسات تۇتادى.

داستاننىڭ يدەيالىق مازمۇنداعى ءبىر قۇندىلىق - قانشاما جىلدارعا سوزىلعان قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ ابىلاي حان ارقاسىندا ءبىتىم تابۋىن، وسى جولداعى قازاق حاندارى مەن ەرلىكتەرىن سۋرەتتەۋ. ك. جاناتايۇلىنىڭ رۋحاني ءنار سالعان التىن باستاۋلارىنىڭ ءبىرى-شىعىس ادەبيەتى. ونىڭ شىعىس مادەنيەتىن تەرەڭدەپ وقىپ ۇيرەنۋىنە وراسان زور ىقپال ەتكەن ادامنىڭ ءبىرى، ءوزىنىڭ ۇستازى - اباي قۇنانبايۇلى. شىعىستىق قيسسا-داستانداردىڭ، وقيعالى اڭگىمەلەردىڭ كوپشىلىگى اباي ايتۋى بويىنشا، سول ورتادا كەڭىرەك تارالىپ، مول ءورىس جايادى.

كوكباي جاناتايۇلى "مىڭ ءبىر ءتۇن" ەرتەگىسىنىڭ نەگىزىندە ەكى قيسسا جازادى. ونىڭ العاشقىسى "عادىل پاتشا قيسساسى" بولسا، ەكىنشىسى - "ھارۋن راشيد قيسساسىڭ دەپ اتالادى. ەكى قيسسانى دا س.قارامەندين ەل ورتاسىنان تاۋىپ، 1927 جىلى حاتقا تۇسىرگەن. ولار ارحيۆ قورلارىندا ساقتالعانىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جارىق كورگەن جوق. قيسسالاردى جازۋداعى اقىننىڭ باستى نىساناسى - ادام بالاسىن ادامشىلىققا، ادالدىققا، شىنايى ماحاببات پەن العىرلىققا، تاپقىرلىق پەن ادىلەتتىلىككە شاقىرۋ. ەكى قيسسانىڭ دا تاربيەلىك ماڭىزى اسا جوعارى.

ح ح ح

قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۋ، ويانۋ، دامۋ كەزەڭدەرىنە كوز جۇگىرتكەندە، ۇلتتىق عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك، ادەبي-تەوريالىق وي-پىكىردىڭ باستى نىسانىندا بولىپ، كلاسسيكالىق مۇرانى يگەرۋدە جان-جاقتى، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلە باستاعان ۇلى ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى ەكەندىگىن بايقايمىز. ابايدى تانۋ-حالقىمىزدىڭ تاريحىن تانۋ دەپ بىلسەك، وسى جولدا ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلىپ كەلەدى. 1924 جىلى ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 20 جىل تولۋىنا وراي سەمەي قالاسىندا ادەبي كەش وتەدى. كوكباي وسى كەشتە ابايدىڭ مىنەز ەرەكشەلىكتەرىن، ءوزى بىلگەن ۇستازى جايلى اڭگىمەلەردى، ابايدىڭ اقىندىق تۇلعاسىن سيپاتتاپ شىعادى. كوكبايدىڭ وسى پىكىرلەرى اباي مۇراسى مەن اقىندىق ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ باعالاۋعا ۇلكەن كومەگىن تيگىزگەن. كوكباي اڭگىمەسىنىڭ اسا قۇندىلىعىنا م.اۋەزوۆ جوعارى باعا بەرگەن.

ابايدىڭ ەرەكشە مىرزالىعى، جومارتتىعى، دۇنيەقور ەمەستىگى، مالشىسىنا ادالدىعى، اقشاعا دا ساراڭ بولماعاندىعى، قوناقشىلدىعى مەن توعىزقۇمالاقتى قىزىعىپ وينايتىندىعى، جاس كەزىندەگى اڭشىلىعى- بارلىعى- كوكباي ەستەلىگىندە كورىنىس تاپقان. ك.جاناتايۇلىنىڭ ابايدىڭ مىنەز كورىنىستەرى تۋرالى ايتقان ەستەلىك-اڭگىمەسى ابايتانۋعا قوسىلعان قۇندى دەرەكتىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز. مۇحتار جازعان اباي ءومىربايانىنا بۇل ەڭبەكتىڭ تيگىزگەن ۇلەسى ەرەكشە مول. "ونان سوڭ ابايدىڭ ءومىربايانىن تولىق ەتىپ جازۋدا دا كوكباي ايتىپ بەرگەن ماتەريالدار اسا كوپ ەدى. ولار قۇندى دەرەكتەر بولاتىن. تەك كوكبايدىڭ اباي تۇسىندا ايتقان ەستەلىگى تولىق جازىلمادى. بىراق 1933 جىلى ءبىز قۇراستىرىپ جازاتىن العاشقى تولىق ءومىرباياننىڭ كوپ فاكتىلارى كوكبايدىڭ اۋزىنان الىنعان",-دەيدى م.اۋەزوۆ.  اباي شىعارمالارىنىڭ جيناعى تولىق بولىپ شىعۋىنا دا كوكبايدىڭ ەڭبەگى زور بولعانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. ياعني كوكبايدىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسقان ۇلكەن ۇلەسى - ابايدىڭ اسىل مۇراسىن امان ساقتاپ، ونى كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ. بۇل باعىتتاعى كوكباي ەڭبەگى تۋرالى م.اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: "1924 جىلدان باستاپ ابايدىڭ ءومىربايانىن جازۋشىلارعا جانە بارلىق تولىق جيناعىن قۇراستىرۋعا كوكباي بارىنشا زور كومەك ەتكەن ەدى. ابايدان قالعان مۇرانىڭ قازاق وقۋشىلارىنا تولىق جيناق بوپ قۇرالىپ شىعۋىنا انىق ەڭبەك سىڭىرگەن كىسىنىڭ ءبىرى - كوكباي. ...1909 جىلى كاكىتاي باستىرىپ شىققان جيناق اباي ەڭبەكتەرىنىڭ جارىم كولەمىندەي عانا ەدى. كوكباي قولجازبادا ساقتالعان شىعارمالار عانا ەمەس، ءوزىنىڭ جادىندا جۇرگەن، ءبىرشاما جوعالىپ كەتۋگە مۇمكىن بولعان اباي ولەڭدەرى مەن كەيبىر شۋماقتار، جولداردى حاتقا ءتۇسىرتىپ، ۇلى اقىننىڭ وزگە مۇرالارىنىڭ قاتارىنا قوستىق.

م.اۋەزوۆ جوعارى باعالاعانداي اباي مۇراسىنىڭ تولىققاندى تۇردە ساقتالۋىنا، عۇمىرنامالىق ءدالدى دەرەكتەردىڭ بىزگە جەتۋىنە كوكباي تەڭدەسسىز ەڭبەك سىڭىرگەن. ۇستازى الدىنداعى، كەلەشەكتىڭ الدىنداعى پارىزىن ۇعا ءبىلىپ، بورىشىنان قۇتىلدى. دانا اقىننىڭ دارا شاكىرتىنىڭ كەمەڭگەرلىگى دە وسىندا.

جاندوس ماعازبەكۇلى اۋباكىر،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ

كانديداتى.