ەلباسى ۇلتتىق ءالىپبي ءتۇزۋ ءۇشىن شيرەك عاسىرلىق ۋاقىت پەن بارلىق جاعدايدى تۋعىزىپ كەلەدى. ويتكەنى بۇل ءالىپبي قازاقتى وركەنيەت ورىسىنە ورلەتەتىن ورەلى ءالىپبي بولۋى ءتيىس.  الايدا قازاق ءالىپبيىن ونداي قالىپقا ءالى كەلتىرە الماي جاتقان جايىمىز بار.

مەن مەرزىمدى باسىلىمداردا ۇسىنىلعان جوبالارىمەن جاقسى تانىسپىن. كەيبىرىنە پىكىر دە ءبىلدىرىپ ءجۇرمىن. ەندى ەڭ سوڭعى نۇسقا تۋرالى ويىمدى ورتاعا سالماقپىن. وندا 9 ءارىپ اپوستروفپەن بەرىلگەن. ىشىندە قازاق تىلىنە ءتان ەمەس «چ» ءارپى ءجۇر. لاتىننىڭ «س»، «w» تاڭبالارى پايدالانۋسىز قالعان. «ۋ» دىبىسى ءۇشىن «w» تۇرعاندا، «y» تاڭباسىن الۋى دا قۇپتارلىق ەمەس. قازاقتىڭ جۇرناق، جالعاۋلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن «ع»، «ي/ي»، «ڭ»، «ش» ارىپتەرى اپوستروفپەن بەلگىلەنگەن. اپوستروف بەلگىلەرى مەن قوسارلانعان تاڭبالاردىڭ تيىمدىلىگىن سالىستىرىپ كورەيىك.

اپوستروف بەلگىلەرى ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا الۋ ءۇشىن ءتيىمدى كورىنەدى. بىراق اپوستروفتىڭ ءوزى جەكە ءبىر تاڭبانىڭ ورنىن الىپ تۇرعانى پەرنەتاقتادان تەرگەن كەزدە انىق كورىنەدى. جوعارىداعى 9 ءارىپ 18 تاڭبانىڭ ورنىن يەلەنەدى. ونداي ءارىپتىڭ ءبىر دىبىسقا ‒ ءبىر تاڭبا بولىپ كورىنۋى ءۇستىرت، الدامشى قۇبىلىس. ءبىزدىڭ ءتىلشى عالىمدار وسى ماسەلەنى جاڭساق ءتۇسىنىپ جۇرگەن جايى بار. بۇل ءالىپبي نۇسقاسىن الساق، ماتىندە اپوستروف بەلگىلەرىنەن كوز سۇرىنەدى ءارى ءسوز ىشىندەگى ەكى ءارىپتىڭ اراسى الشاقتاپ، كوزگە وعاش كورىنەدى.

وقۋشى، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپتاردا، بۇل ءۇتىردى (اپوستروفتى) ءارىپ شەكەسىنە دۇرىس جازىپ ۇيرەنۋى ءۇشىن قوسىمشا جۇمىس پەن ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. وقۋشى بەلگىنى جاڭىلىس نەمەسە ارىپكە قوسىپ قويسا، ونىڭ ءبىلىم كورسەتكىشى تومەندەتۋى حاق. وقۋشىعا ءۇتىردىڭ ءارىپ بەلگىسى جانە تىنىس بەلگىسى قىزمەتتەرىن انىقتايتىن ەرەجە شىعارىپ، ونى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى قوسا تۋىندايدى.

ۇيالى تەلەفون، كومپيۋتەر ارقىلى جەدەل حابار جىبەرۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە جاستار، اپوستروف بەلگىلەرىن «ءا»، «ءو»، «ءۇ» ارىپتەرىنە تىركەمەي-اق جىبەرە سالۋعا بەيىم تۇرادى جانە سولاي بولارى داۋسىز. ويتكەنى اپوستروف بەلگىسى ءارىپ ەمەس ‒ ول قويىلماسا دا، ءسوزدىڭ سىرتقى فورماسى وزگەرە قويمايدى. سوندىقتان ول قاتە وزدەرىنە ەلەۋسىز كورىنەدى. ولار ءسوزدىڭ جالپى ماعىناسىن سوعان قاراپ بولجاي بەرەدى. بۇل وزگە ءتىلدى كىسىلەردىڭ قازاق ءتىلى دىبىستارىن دۇرىس مەڭگەرۋىنە سالقىنىن تيگىزۋى ابدەن ىقتيمال.

اپوستروف بەلگىلەرى كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا جۇمىستارىندا (جاي كومپيۋتەردەن باستاپ ءىرى وندىرىستىك باعدارلامالاردى قوسا) شاتاستىرۋعا ۇرىندىرىپ، باعدارلامالىق اقاۋلارعا سوقتىرۋى مۇمكىندىگىن سالا ماماندارى ەسكەرتۋمەن كەلەدى. تەك تىلگە جارامدى بولىپ، كومپيۋتەرلىك باعدارلامالارعا جارامسىز بولعان ءالىپبيدىڭ الەۋەتى تومەن، اياسى تار بولماق.

سونىمەن، جاڭا ءالىپبي ءۇشىن اپوستروف بەلگىلەرىنىڭ تيىمسىزدىگى بايقالادى.

قوسارلانعان تاڭبالاردىڭ باستى كەمشىلىگى ‒ ءبىر دىبىستى ەكى تاڭبامەن بەلگىلەۋى. بىراق اپوستروف بەلگىلەرى دە ەكى تاڭبانىڭ ورنىن الاتىنىن ەسكەرسەك، ودان گورى قوسارلانعان تاڭبا ءتيىمدى بولماق. قوسارلانعان تاڭبالى ءسوز كورىنىسى اپوستروفپەن شۇبارلانبايدى، تازا ءارىپ تىزبەسىنەن تۇرادى.

سونىمەن بىرگە وقۋشىنى تاڭبا مەن ءۇتىر ماسەلەسى شاتاستىرمايدى ‒ ءۇتىر تەك تىنىس بەلگىسى بولىپ قالا بەرەدى. وقۋشى ءارىپ شەكەسىنە ءۇتىر قويىپ الەك بولماي، كادىمگى ارىپتەردى الاڭسىز تىزە بەرەدى.

ۇيالى تەلەفون، كومپيۋتەرگە جازعاندا دا سولاي ارەكەت ەتەمىز. بۇل جەردە ەكى تاڭبالى ءارىپتىڭ ءبىر تاڭباسىن قالدىرىپ كەتۋ بىردەن كوزگە ۇرىپ، قاتەلىكتى ايقىن بايقاتادى. سوندىقتان دىبىس تاڭباسىنىڭ ەكەۋىن دە قالدىرماي جازۋعا تۋرا كەلەدى.

ەكى تاڭبالى ارىپتەر كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا جۇمىستارىندا قيىندىق تۋعىزبايدى. ياعني، قوس تاڭبالى ءالىپبيدىڭ الەۋەتى جوعارى، اياسى كەڭ بولماق. ءسويتىپ، قوسارلانعان تاڭبالاردىڭ اپوستروفتان تيىمدىلىگىن بايقالادى.

قازاق الىپبيىندە بۇرىن قوسارلانعان تاڭبانىڭ بولماعاندىعى راس. العاشقى الىپبيلەرىمىزدە «ە» دىبىسى ءۇشىن بىردە «ا»، بىردە «ي» دىبىستىق تاڭبالارى پايدالانىلىپ، ءبىر ءسوز ءارتۇرلى وقىلاتىن جاعدايلار بولعان. احمەت بايتۇرسىنوۆ ارابتىڭ «ھ» دىبىستىق تاڭباسىنىڭ سوڭعى جانە جەكە كورىنىستەگى بولىگىن قازاقتىڭ «ە» دىبىسى ءۇشىن الىپ، ماسەلەنى وڭتايلى شەشكەن ەدى. ونداي تاجىريبە الىپبيىمىزدە بۇرىن بولماعان. قازىر الىپبيىمىزگە قوسارلى تاڭبا الۋ كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا تالابىنان تۋىنداعان سونداي قادام بولىپ وتىر.

ەندى ءالىپبي تۇزۋدە نازارعا الىناتىن باستى ماسەلەلەرگە توقتالايىق.

پەرنەتاقتادا 26 تاڭبا بار. ولار 28 ءتول جانە 3 كىرمە دىبىستى («ح»، «ف»، «ۆ») بەلگىلەۋگە جەتپەيتىندىكتەن، كەيبىر دىبىستار ءۇشىن قوس تاڭبا الۋعا تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن «f» تاڭباسىن دىبىستىق مانىنەن ايىرىپ، رەڭددەۋىش تاڭبا مانىندە پايدالانۋدى ۇسىنامىن. ياعني «f» تاڭباسى مۇلدە دىبىستالمايدى، تەك ءوزى تىركەسكەن ارىپكە ۇقساس دىبىستىق رەڭ بەرەدى. رەڭدەۋىش «f» تاڭباسى ءسوز ىشىندە ايقىن كورىنۋمەن بىرگە، ونىڭ فورماسىن بۇزباي، كەلىسىمدى ۇيلەسەدى. ءارى قازاق ءالىپبيىن ەرەكشەلەي تۇسەدى.

وسى تاڭبامەن تىركەس بەرىلەتىن ءارىپ سانى التاۋ: «a ‒اf ‒ ءا»، «و ‒وf ‒ ءو»، «u ‒ uf ‒ ءۇ»، «n ‒ nf ‒ ڭ»، «p ‒ pf ‒ ف»، «w ‒ wf ‒ ۆ». بۇل قوس تاڭبالى ارىپتەردى قاعازعا جازۋ دا، كومپيۋتەرگە تەرۋ دە قيىن ەمەس ءارى وقۋشىنى شاتاستىرمايدى.

سونىمەن بىرگە قوسارلى تاڭبا بەرۋدە ارىپتەردىڭ جازىلۋ جيىلىگى ەسكەرىلدى.

قوسارلى «اf ‒ ءا»، «وf ‒ ءو»، «uf ‒ ءۇ» ارىپتەرى 1-بۋىندا جازىلاتىنى بەلگىلى. 2-بۋىندا «كىنا»، «كۇنا»، «ءسىرا» سياقتى بىرنەشە كىرمە سوزدە عانا جازىلادى. بۇل ارىپتەر العاشقى بۋىنىندا جازىلاتىندىقتان، ولاردىڭ جازىلۋ جيىلىگى تومەن.  ال جيىلىگى ورتاشا «nf ‒ ڭ» تاڭباسى ءبىر سوزدە نەگىزىنەن ەكى ءارى كەتسە ءۇش رەتتەن ارتىق قايتالانبايدى.

كىرمە دىبىس تاڭبالارى ءۇشىن «pf ‒ ف»، «wf ‒ ۆ» تىركەسى ادەمى ۇيلەسەدى. ال «ح» دىبىسى ءۇشىن ۇيرەنشىكتى «ح» تاڭباسىن قالدىردىق. بۇلار  كىرمە سوزدەردە، سالالىق تەرميندەر مەن اتاۋلاردا كەزدەسەتىندىكتەن، جازىلۋ جيىلىگى تومەن.

لاتىن جانە ۇلتتىق الىپبيدەگى ورتاق دىبىس تاڭبالارىن ساقتاي وتىرىپ، ورتاق ەمەس دىبىس تاڭبالارىنا ءوز ءتىلىنىڭ دىبىستىق ءمانىن بەرۋ بارلىق ەلگە ءتان قۇبىلىس. ءاربىر ۇلت جازۋى وزگە ۇلتتار ءالىپبيى بويىنشا وقىلمايدى، سول ۇلت ءالىپبيى بويىنشا وقىلادى. قازاق جازۋى دا ءوز ءالىپبيى بويىنشا وقىلادى. سوندىقتان «u»، «uf» تاڭبالارى «ۇ»، «ءۇ»، ال «v» تاڭباسى «ءى» بولىپ، قازاق ءالىپبيى بويىنشا وقىلادى.

جوعارىداعىلاردىڭ نەگىزىندە تومەنگى كەستەدەگى ءالىپبي نۇسقاسىن ۇسىنىپ وتىرمىن. جارامدى بولسا ‒ ۇسىنىلار. جارامسىز بولسا ‒ وي سالار.

قوس تاڭبالى قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسىنا

ايۋباي كاكىمبەك ‒ قازاق ءتىلى مامانى

Abai.kz