ەڭ اۋەلى قاراقالپاقستان قىزىلداردىڭ تۇسىندا 1925 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ قۇرامىندا بولعان. 1932 جىلى اۆتونوميا دارەجەسىن الدى. ال، 1936 جىلى وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى. سودان بەرى كورشى ەلدىڭ قاراماعىندا.

سويتكەن قاراقالپاقتىڭ قازىرگى جاعدايى تىم مۇشكىل ەكەن. ءتىپتى، قاراشا ايىندا كىشىگىرىم حالىق تولقۋى دا بولىپ وتكەن. وعان شىمباي اۋدانىندا ورنالاسقان «شىمباي ماي» مەكەمەسىندە ورىن العان وقيعا سەبەپ بولسا كەرەك.

اسپان قۇلاپ جەرگە ءتۇسىپ جاتسا دا، سىرتقا تىرس ەتكەن حابار شىعارمايتىن وزبەكستاننىڭ اقپاراتتىق قىراعىلىعىنان قاشىپ-پىسىپ شىققان ۇزىك مالىمەتتەر عانا قاراقالپاقتىڭ شىمبايىنداعى شىندىقتىڭ  بەلگىسى بولىپ تۇر.

سونىمەن، ءبۇتىن ءبىر قالانى اسىراپ وتىرعان «شىمباي ماي» كاسىپورنى جابىلادى. مۇنى ەستىگەن جۇرت جان-دارمەن كۇرەسپەككە بەل بايلايدى. ءسويتىپ، كاسىپورىن جۇمىسشىلارى مەكەمەنىڭ مۇلكىن تيەمەككە كەلگەن جۇك تاسۋشىلار مەن ساۋداگەرلەردى ءا دەگەن دە بالاعاتاعان. ءار جاعى وزىنەن-ءوزى توبەلەسكە سۇرانىپ تۇرعان جاعداي بولعاندىقتان ءجۇز قارالى ادام قاتىسقان مايدان باستالىپ كەتكەن. سونىڭ اراسىندا كاسىپورىندا ىستەيتىن جاس جىگىتتەر زاۋىتقا ءورت قويىپ جىبەرگەن. وتتى كورە سالا ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جەتكەن ءورت سوندىرۋشىلەردى اشىنعان جۇرت وتقا ورانعان زاۋىتقا جىبەرمەي قويعان. توبەلەستىڭ تولقۋعا ۇلاسقانىن كورگەن جەرگىلىكتى بيلىك ومون شاقىرتىپ تولقۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەندەردى دە، قىزىقتاپ تۇرعانداردى دا كۇشپەن تاراتقان.

ەڭ اۋەلى قاراقالپاقستان قىزىلداردىڭ تۇسىندا 1925 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ قۇرامىندا بولعان. 1932 جىلى اۆتونوميا دارەجەسىن الدى. ال، 1936 جىلى وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى. سودان بەرى كورشى ەلدىڭ قاراماعىندا.

سويتكەن قاراقالپاقتىڭ قازىرگى جاعدايى تىم مۇشكىل ەكەن. ءتىپتى، قاراشا ايىندا كىشىگىرىم حالىق تولقۋى دا بولىپ وتكەن. وعان شىمباي اۋدانىندا ورنالاسقان «شىمباي ماي» مەكەمەسىندە ورىن العان وقيعا سەبەپ بولسا كەرەك.

اسپان قۇلاپ جەرگە ءتۇسىپ جاتسا دا، سىرتقا تىرس ەتكەن حابار شىعارمايتىن وزبەكستاننىڭ اقپاراتتىق قىراعىلىعىنان قاشىپ-پىسىپ شىققان ۇزىك مالىمەتتەر عانا قاراقالپاقتىڭ شىمبايىنداعى شىندىقتىڭ  بەلگىسى بولىپ تۇر.

سونىمەن، ءبۇتىن ءبىر قالانى اسىراپ وتىرعان «شىمباي ماي» كاسىپورنى جابىلادى. مۇنى ەستىگەن جۇرت جان-دارمەن كۇرەسپەككە بەل بايلايدى. ءسويتىپ، كاسىپورىن جۇمىسشىلارى مەكەمەنىڭ مۇلكىن تيەمەككە كەلگەن جۇك تاسۋشىلار مەن ساۋداگەرلەردى ءا دەگەن دە بالاعاتاعان. ءار جاعى وزىنەن-ءوزى توبەلەسكە سۇرانىپ تۇرعان جاعداي بولعاندىقتان ءجۇز قارالى ادام قاتىسقان مايدان باستالىپ كەتكەن. سونىڭ اراسىندا كاسىپورىندا ىستەيتىن جاس جىگىتتەر زاۋىتقا ءورت قويىپ جىبەرگەن. وتتى كورە سالا ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جەتكەن ءورت سوندىرۋشىلەردى اشىنعان جۇرت وتقا ورانعان زاۋىتقا جىبەرمەي قويعان. توبەلەستىڭ تولقۋعا ۇلاسقانىن كورگەن جەرگىلىكتى بيلىك ومون شاقىرتىپ تولقۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەندەردى دە، قىزىقتاپ تۇرعانداردى دا كۇشپەن تاراتقان.

وسىنداي اقپارات تاراتىپ وتىرعان فەرعانا.رۋ سايتى قاراقالپاقستاندا تىرشىلىك ەتۋدىڭ كۇن سايىن قيىنداپ بارا جاتقانىن جازا كەلىپ، قاراقالپاقتاردىڭ اراسىندا «قازاقستانعا قايتا قوسىلاتىن كۇن جەتتى-اۋ، شاماسى» دەگەن اۋانداعى اڭگىمە بار ەكەنىن استىن سىزىپ كورسەتەدى. بىراق، مۇنىڭ استارىندا قاراقالپاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسى ەمەس، قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ ويى جاتقانى اڭعارىلادى دەيدى فەرعانا.رۋ.

قاراپقالپاقتىڭ كوپ بولىگى قازاق. جالپى وزبەكستاندا ميلليوننان استام قازاق بار ەكەنى بەلگىلى. سونىڭ باسىم بولىگى قاراقالپاقستاندى مەكەندەپ وتىر. قاراقالپاقستاننىڭ جاعدايى مۇشكىلدەنسە، ونداعى باۋىرلاردىڭ ءحالى نەشىك بولاتىنى ايتپاي-اق تۇسىنىكتى. ال، وزبەكستاننىڭ قازاقستانعا كوزقاراسىنىڭ قاشاندا قىڭىر، قىلي بولىپ كەلەتىنى تاعى راس.

قازىردىڭ وزىندە قاراقالپاقستاننان ەلىمىزگە 250 مىڭ ادام قونىس اۋدارعان. قاراقالپاقستان حالقىنىڭ قازاقستانعا اۋا كوشۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ءبىرىنشى، تىرشىلىك ەتىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ كۇن سايىن قيىنداپ، جىل ساناپ مۇمكىن بولماي بارا جاتقانى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەكولوگيالىق  احۋالدىڭ  دىڭكەلەتىپ تاستاعانى. قاراقالپاقستان جەرىنىڭ 80 پايىزى ءشول دالا. ونىمەن قوسا، ارال تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقاندىقتان ارالداعى  ەكولوگيالىق دەرتتىڭ  ەپيتسەنترى دە بولىپ وتىر.

ال، وزبەك وكىمەتى قاراقالپاقستاندى ۇمىت قالدىرعان. بۇل ەلدەگى ءار سالاداعى ماسەلەلەردىڭ قوردالانىپ قالعانى سونشالىق، حالىق قازاقستانعا بەت العان ۇلى كوشتى توقتاتار ەمەس. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ويىنا جۇگىنسەك، وزبەك بيلىگىنىڭ اۆتونوميانى قۇدايعا تاپسىرىپ قاراپ وتىرۋىندا گاپ بار كورىنەدى. گاپ - تابيعي گاز قورىندا. قاراقالپاق جەرىنىڭ استى تابيعي گازدىڭ مول قورى ەكەنى اتامزاماننان بەلگىلى. سول تابيعي بايلىقتى شىعىنسىز يگەرۋ ءۇشىن دە اۆتونوميالىق ەلگە ادەيى مويىن بۇرماي وتىر دەگەن پىكىرلەر بار.

قاراقالپاقستاننىڭ و باستا قازاقستاننىڭ قۇرامىندا بولعانىن ءسوزدىڭ باسىندا ايتتىق. كەيىنگى تاعدىرى سوندا بايان. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، قىزىلدار وكىمەتى شەكارا ءبولىنىسىن ايماقتاعى جاعدايمەن ساناسپاي،   ەل مەن جەر تاريحىنا ءۇڭىلىپ زەرتتەپ جاتپاي، قىزىل قارىنداشپەن سۇيكەتىپ سىزا سالعان. سونىڭ كەسىرىنەن قاراقالپاق بۇگىنگى كۇيگە دۋشار بولىپ وتىر دەۋگە دە نەگىز بار.

ال، وزبەكستان قاراقالپاق جەرىنەن الىپ وتىرعان تابيعي بايلىقتاردىڭ پايداسىن اۆتونوميامەن ەشقاشان بولىسكە سالعىسى جوق. قاراقالپاقتار بولسا، وزبەكستاننان ءبولىنىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ادبەن بىلەدى. ەندىگى ءۇمىت - قازاقستاندا.

«اباي-اقپارات»