الداعى دۇيسەنبى - جەلتوقساننىڭ 13-ءى كۇنى ورىنبوردا قۇرىلعان الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنە 93 جىل تولادى. 1917 جىلعى جەلتوقساننىڭ 5-13 ارالىعىندا وتكەن ەكىنشى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىندا ۇلتتىق ۇكىمەتتىڭ توراعاسى، ياعني قازىرگى تىلمەن ايتساق، پرەزيدەنتى بولىپ ءاليحان بوكەيحان سايلانعان ەدى.

«وتكەن 27-ءىنشى دەكابىردە لۋي پاستەردىڭ تۋىلعانىنا ءجۇز جىل بولدى. پاستەر 28-ءىنشى سەن­تەبىردە 1895 جىلى ءولدى، 73 جاسىندا. پاس­تەر ورىستا لەۆ نيكولاەۆيش تولستوي سياقتى ادام بالاسىنا كوپ قىزمەتىن جۇمسا­عان كىسى»، - دەي كەلە، ءاليحان بوكەي­حان: «ەۆرو­پانىڭ گازەت، جۋرنالدارى پاستەر­دىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولدى دەپ، مۇنىڭ كىم ەكەنىن وقىتۋشىلا­رىنىڭ ەسىنە سالدى. ەۆروپادا بۇل ءبىر جاقسى ادەت. ءبىز ەۆروپانىڭ جاقسى جولىن قولدانباق بولىپ، وقۋشىلاردى پاستەرمەن تانىس­تىر­ماقپىز»، - دەگەن ەكەن.

بىزدە شاما-شارقىمىزشا «ەۆ­رو­­پانىڭ جاقسى جولىن قول­دان­باق بولىپ، وقۋشىلاردى الاشورداشىلارمەن «تانىس­تىر­ماق­پىز». وكىنىشكە قاراي، باسىمىزدان باقايشاعىمىزعا دەيىن با­تىس­تانسا دا، «جاقسى ادەتكە» جارىماي قويدىق. ءما­سە­لەن، بارلىق باق جابىلا جازۋ­عا ءتيىس ايتۋلى كۇنگە ارناپ جۋرناليستەر تاراپىنان ماقالا جازىلمايدى. الاش­تىقتاردىڭ «كىم ەكەنىن وقىتۋ­شىلارىنىڭ ەسىنە سالساق»، ودان كىمگە قانداي زاۋال كەلمەك؟ تۇسىنبەدىك.

الداعى دۇيسەنبى - جەلتوقساننىڭ 13-ءى كۇنى ورىنبوردا قۇرىلعان الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنە 93 جىل تولادى. 1917 جىلعى جەلتوقساننىڭ 5-13 ارالىعىندا وتكەن ەكىنشى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىندا ۇلتتىق ۇكىمەتتىڭ توراعاسى، ياعني قازىرگى تىلمەن ايتساق، پرەزيدەنتى بولىپ ءاليحان بوكەيحان سايلانعان ەدى.

«وتكەن 27-ءىنشى دەكابىردە لۋي پاستەردىڭ تۋىلعانىنا ءجۇز جىل بولدى. پاستەر 28-ءىنشى سەن­تەبىردە 1895 جىلى ءولدى، 73 جاسىندا. پاس­تەر ورىستا لەۆ نيكولاەۆيش تولستوي سياقتى ادام بالاسىنا كوپ قىزمەتىن جۇمسا­عان كىسى»، - دەي كەلە، ءاليحان بوكەي­حان: «ەۆرو­پانىڭ گازەت، جۋرنالدارى پاستەر­دىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولدى دەپ، مۇنىڭ كىم ەكەنىن وقىتۋشىلا­رىنىڭ ەسىنە سالدى. ەۆروپادا بۇل ءبىر جاقسى ادەت. ءبىز ەۆروپانىڭ جاقسى جولىن قولدانباق بولىپ، وقۋشىلاردى پاستەرمەن تانىس­تىر­ماقپىز»، - دەگەن ەكەن.

بىزدە شاما-شارقىمىزشا «ەۆ­رو­­پانىڭ جاقسى جولىن قول­دان­باق بولىپ، وقۋشىلاردى الاشورداشىلارمەن «تانىس­تىر­ماق­پىز». وكىنىشكە قاراي، باسىمىزدان باقايشاعىمىزعا دەيىن با­تىس­تانسا دا، «جاقسى ادەتكە» جارىماي قويدىق. ءما­سە­لەن، بارلىق باق جابىلا جازۋ­عا ءتيىس ايتۋلى كۇنگە ارناپ جۋرناليستەر تاراپىنان ماقالا جازىلمايدى. الاش­تىقتاردىڭ «كىم ەكەنىن وقىتۋ­شىلارىنىڭ ەسىنە سالساق»، ودان كىمگە قانداي زاۋال كەلمەك؟ تۇسىنبەدىك.

لۋي پاستەرگە «ادام بالاسىنا كوپ قىزمەتىن جۇمساعان كىسى ەدى» دەپ باعا بەرگەن الەكەڭنىڭ دە ەڭبەگى - ۇشان-تەڭىز. سەبەبى، ءالي­حان بوكەيحان ساياسي ۇستا­نىمىن ۇلتتىڭ مۇددەسىنە نەگىز­دەپ وتىردى. مىسالى، «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىق­تىم؟» دەگەن ماقالاسىندا: «كادەت پارتياسى جەر ادامعا مەن­شىكتى بولىپ بەرىلسە دە، ءجون دەيدى. ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەن­شىكتى قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالا­ڭاش شىعا كەلەدى»، - دەي كەلە: «كادەت پارتياسى ۇلت اۆتونومياسىنا قارسى. ءبىز الاش ۇراندى جۇرت جيىلىپ، ۇلت اۆتونومياسىن تىكپەك بولدىق»، - دەيدى. 1908 جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ پەتەربور ماسسوندىعىنا كىرگەنى بەل­گىلى. ونىڭ كادەت پارتياسىنان شىعۋى الەمدىك دەڭگەيدەگى ماسسون ۇيىمىنان باس تارتۋى ەدى.

بىزدەر الاشورداشىلاردى تەك اعارتۋشى نەمەسە عالىم دەپ تانيمىز. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردىڭ ساياساتكەرلىگىن ايتۋعا كەلگەندە ساراڭدىق تانىتامىز. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىنۇلى. بۇگىنگى جەرىمىزگە يە بولۋىمىزعا 1920 جىلى اقاڭ مەن ءالىمحان ەرمەكوۆ كوپ ەڭبەك ەتتى.

ال رۋحاني دامىپ، قالىپتا­سۋىمىزعا قوسقان ۇلەسىن مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق» گازەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن ءبىر بۋىن وسى كۇندە پىكىر ءبىلىم جولىندا بۇعاناسى بەكىپ، ءىس مايدانىنا شىعىپ وتىرسا، كەيىنگى جاس بۋىن اقاڭ سالعان ورنەكتى ءبىلىپ، اقاڭ اشقان مەكتەپتى وقىپ شىققالى تابالدىرىعىن جاڭا اتتاپ، ىشىنە جاڭا كىرىپ جاتىر»، - دەپ باعالاعان. قازاق جاس­تارىنىڭ ۇلتشىل بولىپ تاربيە­لەنۋىنە احمەت بايتۇر­سىنۇلى باسقارعان «قازاق» گازەتى سەپتىگىن تيگىزسە، الاشتىقتاردىڭ قالىپ­تاسۋىنا اباي قۇنانباي­ۇلىنىڭ زور ىقپالى بولدى. ونى العاش ۇلى اقىن رەتىندە اڭعارعان جانە اڭعارىپ قانا قويماي، اتىنىڭ التى الاشقا كەڭىنەن تانىلۋىنا دا الەكەڭ باستاعان الاش ارىستارى ايانباي ەڭبەك ەتتى.

وعان احمەت بايتۇرسىن­ۇلىنىڭ: «...ءاليحان بوكەيحاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباي ەۋرو­پانىڭ: سپەنسەر، لۋيس، درەپەر دەگەن تەرەڭ پىكىرلى ادام­دارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. ولەڭ جازۋشىلاردان ورىستىڭ لەرمونتوۆ دەگەن تەرەڭ پىكىرلى اقىنىنىڭ ولەڭدەرىن وقىعان. سوندىقتان ابايدىڭ تەرەڭ پىكىرلى سوزدەرىن قاراپايىم جۇرتتىڭ كوبى ۇعا الماي، اۋىرسىنادى»، - دەگەن ءسوزى دالەل بولادى.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: «قازا­عىم مەنىڭ، ەلىم مەنىڭ! ەڭ الدىمەن قازاق حالقى - رەسەيگە تاۋەلدى حالىق. ونىڭ ەشقانداي پراۆوسى­نىڭ جوقتىعى ىزا مەن كەك تۋدىرادى»، - دەپ اشىنادى. 1907 جىلى جازىلعان ماقالادان اۆتوردىڭ كۇيىنىشىن بايقايمىز. ال ارادا ون جىل وتكەندە: «ازاتتىق تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك، ەندى بۇگىن تەڭەلدىك. قام كوڭىلدە قاياۋدان ارمان قالعان جوق. نەشە عاسىرلاردان بەرى جۇرت­­تىڭ ءبارىن قورلىقتا، قۇل­دىق­تا ۇستاعان جاۋىز ۇكىمەتتىڭ وزگەگە قازعان ورى وزىنە شاعىن كور بولىپ، قايتپاس قارا ساپارعا كەت- ­تى»، - دەپ التى الاشتان ءسۇيىنشى سۇرايدى.

بۇگىندە باق ەكىنشى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىن «جالپى­قازاق قۇرىلتايى» دەپ جازىپ ءجۇر. نەگىزىنەن، الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتى قازاق پەن قىرعىزعا ورتاق بولاتىن. «اۆتونوميا الۋ - مەملەكەت بولدى دەگەنمەن بىردەي. ءبىز ەندى ءوز الدىمىزعا مەملەكەت بولامىز دەپ تۇرمىز. بىراق «بولامىز» بەن «بولۋدىڭ» ەكى اراسى - جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان «بولامىز» دەگەن سوڭ، بولۋعا ايانباي قام قىلۋ كەرەك. بولامىز دەپ بولا الماي قالساق، دۇنيەدە ونان ارتىق قورلىق جوق، كەز كەلگەننىڭ قولىندا كەتكەنىمىز. قولدان كەلمەيتىن ىسكە ارامتەر بولۋدىڭ قاجەتى جوق. قولى­مىزدان كەلەدى دەپ تاۋەكەلگە بەل بايلاعان سوڭ، سول جولدا ءيا ءولۋ كەرەك، ءيا كوز­دەگەن ماقساتقا جەتۋ كەرەك»، - دەيدى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى.

جوعارىدا ءا.بوكەيحاندى «الاش­­ور­دانىڭ پرەزيدەنتى بولدى» دەۋىمىز تەگىن ەمەس. وعان ءمىر­جاقىپتىڭ «اۆتونوميا الۋ - مەملەكەت بولدى دەگەنمەن بىردەي» دەيتىن پىكىرى نەگىز بولا الادى. ويتكەنى الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتى 1917 جىلدىڭ اياعىنان 1920 جىلعا دەيىن ءوزىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزدى. وسى جىلداردا بولشەۆيكتەر الاشوردامەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى.

وكىنىشكە قاراي، الاشوردا ۇكى­مەتى توراعاسىنىڭ (پرەمەر-مي­نيستر. - اۆت.) ورىنباسارى قىز­مەتىن اتقارعان حالەل عابباسوۆ تۋرالى بىلە بەرمەيمىز. ول لەنين مەن ستالينگە جازعان جەدەلحاتىندا: «2 ءساۋىر كۇنى كوميسسار ستالين ارقىلى تۋرا، سىمسىز توراپپەن جولداعان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ كوزقاراسى قازاق حالقى اراسىنا ازداعان جۇبانىش اكەلدى. الايدا جەرگىلىكتى حالىق­تىڭ تابيعي تالابىنا وكتەمدىكپەن قاراۋ جەرگىلىكتى كەڭەس دەپۋتاتتارى تۇرعىسىنان تىيىلماي تۇر. قازاق ۇيىمدارىن قۋدالاۋ، ولار­دىڭ مۇشەلەرىن تۇتقىنداۋ - قازاق جۇرتىن الاڭ­داتىپ، ۇلتتىق اراز­دىقتى ورشىتەدى»، - دەدى حالەل عابباسوۆ.

«انارحيا تولقىنى بۇكىل مەملەكەتتى، ۇلكەن قالالاردى دا، كىشى اۋىلدى دا جايلاپ بارادى. ول قازاقتار تۇراتىن وبلىستارعا دا تاراپ، حالىقتىڭ ءومىرى مەن دۇنيە-مۇلكىنە قاۋىپ-قاتەر ءتون­دىردى. ولار قورعانسىز قالدى. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قازاق بولىستارى تۇگەل مويىندايتىنداي مىقتى ۇكىمەت قۇرۋ قاجەت»، - دەي كەلە، ح.عابباسوۆ: «...انارحيا قازاق وبلىستارىندا بۇرق ەتە قالسا، ەشقانداي قورعانىشى جوق قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا الا­سۇرىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان انارحيا­دان ەل-جۇرتتى امان ساقتاۋ ءۇشىن، حالىق جاساعىن قۇرۋ كەرەك»، - دەپ ۇسىنىس تاستايدى. حالەل عاببا­سوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا حالىق جاساعى، ياعني ميليتسيا قۇرىلادى. ۇلتتىق اسكەردىڭ ۇرانى بۇگىنگىدەي «ۋرا، ۋرا» ەمەس، «اللاجار» بول­عان.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى «ۇلتتى ءسۇيۋ» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاق­تىڭ اتى ورىستىڭ اتىنان وزسا، بالۋانىن بالۋانى جىقسا، شەشەنىن شەشەنى سوزدەن توقتاتسا، ماردىمسىپ، بار قازاق ءسۇيسىنىپ قالادى. قازاق جەڭىلسە، ورىس تا دارديادى. نوعاي مەن قازاق، سارت پەن نوعاي ەگەسسىن، ولار دا سولاي»، - دەيدى. اۆتوردىڭ بۇلاي جازۋى تەگىن ەمەس. سەبەبى، ءدال سول كەزەڭ­دە ءوز ۇلتىڭدى قورعاپ، ارەكەت ەتسەڭ، «ۇلتشىل» اتاناتىن­سىڭ. قازىر دە سولاي.

ايتسە دە، ۇلتشىلدىق تۋراسىندا جۇسىپبەكتىڭ پىكىرى باسقاشا. ونىڭ: «وزىڭە تىلەگەندى بىرەۋگە دە تىلە»، «ادام بالاسىن باۋىر تۇت» دەگەن كوركەم تىلەك دالادا قالىپ، تۇرمىس كۇرەسى، قانىشەرلىك مايدانداپ تۇر. ۇلتى ءۇشىن قۇربان بولۋعا شىداعاندىق - ۇلتشىل­دىقتىڭ وسى كۇندە ەڭ بەرىك ەرەجەسى» دەي كەلە: «ۇلتى ءۇشىن قۇرمەت قىلماي، باس قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەلى ارتتا قالىپ وتىر. ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، جاپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى»، - دەۋى قايران قالدىرادى. «ەستەرىڭىزدە بولسىن: قارا حالىقتىڭ مادەنيەت­تى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى. قازاققا ايۋداي اقىرعان شەنەۋنىك تابىلۋى وڭاي; ەرىنبەي-جالىقپاي، باقىرماي، شاقىرماي ءىس بىتىرەتىن، تەرىسى قالىڭ، كونبىس، تاباندى قىز­مەتكەر تابىلۋى قيىن»، - دەيدى ج.ايماۋىتۇلى.

حالەل جانە جاھانشاھ دوسمۇ­حامەدۇلى. ءبىر قىزىعى، باق، ءتىپتى كەيبىر تاريحشىلاردىڭ وزدەرى اتالمىش ازاماتتاردى اعايىندى دەپ جازىپ ءجۇر. حالەل مەن جاھان­شاھ اعالى-ءىنىلى باۋىرلار ەمەس. بىراق ولاردىڭ اراسىندا تاتۋلىق، باۋىرعا بەرگىسىز دوستىق قارىم-قاتىناس بولعان. قوس ازاماتتى ءتىپتى جاۋاپتى ىستەردە دە الاشورداشىلار ايىرماعانعا ۇقسايدى. ماسەلەن، 1918-1920 جىلدارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىن حالەل مەن جاھانشاھ قاتار اتقا­رادى.

تاعى ءبىر مىسال: 1918 جىلدىڭ 21 ناۋرىزىندا الاشوردا ۇكىمەتى 11 باپتان تۇراتىن كەلىسىم-شارت­تى كرەملگە جولدايدى. ماسكەۋ­دەگى الاشورداعا قاتىستى اتالمىش ىستەردى ەلشى رەتىندە حالەل جانە جاھانشاھ دوسمۇ­حامەدۇلى جۇرگىزەدى. وكىنىشكە قاراي، «ماسەلەنى تەزدەتىپ شەشىپ، سوزدەن ىسكە كوشۋدى ۇسىنعان» لەنين مەن ستالين ءبىر ايدان استام ۋاقىت الاشورداشىلارعا جاۋاپ بەرمەي قويادى. بۇل، ارينە، ولاردىڭ ۋاقىت ۇتۋداعى نەگىزگى قيتۇرقى ساياساتى بولاتىن.

الاش ارىستارىنىڭ جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكرا­تيالىق مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىل­عانى بەلگىلى. ال ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جاپونيا سىندى مەملەكەت بولامىز دەۋىنىڭ سىرى نەدە ەدى؟ ويتكەنى جاپونيا «عى­لىم­عا جانە ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، ۇلتتىق-دەمو­كراتيالىق» جولدى تاڭداعان الەمدەگى ساناۋلى مەم­لە­كەتتەردىڭ ءبىرى ەدى. «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن اقىن ءۇمىتىن 1986 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە الاش ازاماتتارى اقتادى. ماعجان سەنگەن جاستار «ارىستانداي ايباتتانىپ»، قىزىل يمپەرياعا قارسى تۇردى. ءناتي­جەسىندە، نەبارى بەس جىل وتكەن سوڭ، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن الدى.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» № 44 (81)  08 جەلتوقسان  2010 ج.