قازىرگى قولدانىستاعى جاڭارتىلعان باعدارلامانى تالداي كەلە، ونداعى جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە «قازاق ءتىلى» ءپانىن وقىتۋدىڭ ماقساتى انا ءتىلىن قادىرلەيتىن، قوعامدىق ءمانىن تۇسىنەتىن تۇلعا قالىپتاستىرۋ، سونداي-اق قازاق ادەبي ءتىلى نورمالارىن ساقتاپ، دۇرىس قولدانا بىلۋگە، ەركىن سويلەسۋگە جانە ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ دەگەن ماقساتتى جەتكىلىكسىز دەپ تاپتىق. بىزدىڭشە، قازاق مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ماقساتى الدەقايدا كۇردەلى بولادى. مۇندا وقۋشىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك داعدىلارىن جەتىلدىرۋگە، كەز كەلگەن ساناتتاعى ماتىندەردى تالداۋعا، ءماتىن تۋدىرۋعا، شىعارماشىلىققا ۇيرەتۋگە جانە ورتا مەكتەپكە ساي لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋگە، ءتىل ءبىلىمى تەرميندەرىن ءبىلىپ، ءتىل بىرلىكتەرىن تۇستەپ تانۋعا ارنالعان تيپتىك باعدارلاما ازىرلەنۋى كەرەك.

ءبىز وزگە اۋديتورياعا ءتىلدى ۇيرەتۋ مەن قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە وقىتۋدىڭ باعدارلامالارى ءبىر ەمەس جانە ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقساماۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىرى ءتىل ۇيرەتەدى، ءبىرى لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرەدى.

قازىرگى كەزدە جالپى ءتىل بىلىمىندە جۇمسالىمدىق باعىتتاعى زەرتتەۋلەر كوبەيە تۇسۋدە. بۇرىنعىداي ءتىلدىڭ تۇلعالىق جاعىنا باسا نازار اۋدارىپ، دىبىستاردان باستاپ كۇردەلى قۇرىلىمعا دەيىنگى قۇرالداردى سيپاتتاپ، جۇيەلەۋ جەتكىلىكسىز بولىپ قالدى. ءتىلدىڭ تابيعاتىن تولىق اشۋ ءۇشىن ونى سيپاتتاپ، جۇيەلەۋمەن قاتار ارەكەت ەتۋ، جۇمسالۋ مەحانيزمىن دە قاراستىرۋ قاجەت ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. ماسەلەن، ورىس ءتىل بىلىمىندە جۇمسالىمدى  گرامماتيكانى اۋەلى ورتا مەكتەپتەردە دە وقىتۋدى قولعا الۋ كەرەك دەگەن كوزقاراستار بار. ماسەلەن، ت.ۆ.پارمەنوۆا «فۋنكتسيونالنىي پودحود ك يزۋچەنيۋ گرامماتيكي ۆ شكولە» اتتى ماقالاسىندا كوممۋنيكاتيۆتىك تۇلعانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەكتەپ باعدارلامالارىندا دا تىلدىك ءبىلىم، تىلدىك مادەنيەت جانە تىلدىك تۇلعا دەگەن ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

بۇرىن قولدانىلعان ءداستۇرلى باعدارلامادا لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بىلاي وقىتىلاتىن ەدى: باستاۋىشتا   فونەتيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا بويىنشا جالپىلاي تۇسىنىك بەرۋ. 5 سىنىپتا لەكسيكا، فونەتيكا, 6 سىنىپتا ءسوز تاپتارى, 7 سىنىپتا ءسوز تاپتارىنىڭ تۇرلەنۋى, 8 سىنىپتا سويلەم, 9 سىنىپ پۋنكتۋاتسيا, 10 سىنىپتا ءتىل مادەنيەتى, 11 سىنىپتا شەشەندىك ونەر. ال، جاڭارتىلعان باعدارلامادا، وكىنىشكە وراي، ونداي جۇيە جوق. لينگۆيستيكالىق ءبىلىم ءۇزىپ-جۇلىنىپ ءار جەردەن جۇيەسىز بەرىلگەن. ماسەلەن، 5 سىنىپتا 10 ساعات قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى، ۇندەستىك زاڭى مەن ورفوگرافيالىق نورمالار; 10 ساعات فونەتيكاداعى ىقپالدارعا، 10 ساعات سينگارمونيزم زاڭىنا، 10 ساعات سوزدەردىڭ تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىنالارى مەن انتونيم، سينونيمگە، 10 ساعات جۇرناق ارقىلى جاسالاتىن تۋىندى سوزدەرگە ء(سوزجاسام ماسەلەسى), 10 ساعات زات ەسىمنىڭ تۇرلەرىنە، 10 ساعاتتان سىن ەسىم مەن سان ەسىمگە، ودان كەيىن 20 ساعات ءتول ءسوز بەن تولەۋ سوزگە بەرىلەدى. 6, 7, 8, 9 سىنىپتارعا ارنالعان لينگۆيستيكالىق ءبىلىم دە وسىلاي جۇيەسىز، تاقىرىپتىڭ اۋقىمدىلىعىنا قاراي ساعات ساندارى ەسكەرىلمەي، ولشەۋسىز جانە رەتسىز بەرىلگەن.

ارينە، وقۋشىعا دا، ستۋدەنتكە دە، ماگيسترانتقا دا ءداستۇرلى گرامماتيكانى (باستاۋىش پەن بايانداۋىشتى) وقىتا بەرۋ دۇرىس ەمەس. جوعارىلاۋ مەكتەپتەردە تەك جۇيەنى عانا ەمەس، ونىڭ جۇمسالۋ ورتاسىن، قولدانۋ زاڭدىلىقتارىن قوسا الىپ قاراستىراتىن، ونى ادامنىڭ ويلاۋ، شىعارماشىلىق ارەكەتىمەن بايلانىستىرا قارايتىن جۇمسالىمدى گرامماتيكانى وقىتۋ قاجەت. سول ءۇشىن بۇل ماسەلە تەرەڭ دە جۇيەلى تۇردە قاراستىرىلۋى ءتيىس. باسقا پاندەردى بىلمەيمىن، ءدال وسى قازاق تىلىنە قاتىستى بۇل جاڭارتىلعان باعدارلامادا وسى جۇيەلى لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ جاعى دۇرىس ەسكەرىلمەگەن. تەك وقۋ ماقساتتارىنا كوپ كوڭىل بولىنگەن. بولاشاق باعدارلامادا مۇنى تەڭدەستىرۋىمىز كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىنى ءتىل بىلىمىنەن ماقۇرىم ەتەمىز.

«عارىشتى يگەرۋ» «قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار»، «ەنەرگيا رەسۋرستارى»، «تەاتر، تۋريزم، ەكوتۋريزم، زاڭ» جانە ت.ب. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ اشاتىن تاقىرىپتارى ما؟ ورتا مەكتەپتە بۇل تاقىرىپتاردى وقىتاتىن ارنايى پاندەر بار ەمەس پە؟ سول ساباقتاردا ءبىز بەرگەن از عانا شاعىن ءماتىن ەمەس، كولگوسىر ماتىندەردى وقىپ، تالداپ، مازمۇنىن ايتىپ، بولجاپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ، عىلىمي رەفەراتتار جازىپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن اقتارادى ەمەس پە؟ وندا بىزدىكى نە؟؟؟ نەگە قازاق ءتىلى ءپانىن ويىنشىققا اينالدىرىپ وتىرمىز؟

قازاق ءتىلى ءپانى كەيبىر پاندەر سياقتى كەشە پايدا بولا سالعان، ورتا جولدان قوسىلا قالعان، باياعى كەڭەس داۋىرىندەگىدەي زامانى كەتكەن سوڭ، ارتىنان ءوزى  قوسا كەتەتىن ۋاقىتشا جاساندى ءپان ەمەس. بۇل عىلىمي ءپان. مۇنىڭ عىلىمي اپپاراتىن وتكەن عاسىر باسىندا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇلتتىق نەگىزدە جاساپ، قالىپتاستىرىپ كەتكەن. بۇل ءپان جالعىز بىزدە ەمەس، بۇكىل الەمدە ناقتى عىلىمداردىڭ زەرتتەۋ ءادىسىن العاش قولدانا باستاعان قوعامدىق عىلىم ءتۇرى. گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ كەيبىر وكىلدەرى ءتىل بىلىمىنە قىزىعۋشىلىقپەن قارايدى. سوڭعى ءبىر-ەكى عاسىر بويى ادام جانە قوعام تۋرالى عالىمدار ناقتى عىلىمدار الەمىنە كىرمەك تۇرماق، ەسىگىنەن سىعالاۋعا بولمايتىن بەيىش سياقتى كورىپ كەلسە، ءتىل ماماندارى وسى ەكى الەمنىڭ ورتاسىنا كوپىر سالىپ، جالعاستىرعانداي بولدى. ولار كوممۋنيكاتسيا تەورياسى دەگەن جاڭا عىلىممەن اينالىساتىن ينجەنەرلەرمەن تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىردى.

ناقتى عىلىمداردا ناقتىلىق بار، ماسەلەن، ماتەماتيكادا قاي دەڭگەيدە نەنى وقىتۋ كەرەك ەكەندىگى ايقىن، باسى اشىق ماسەلە. باستاۋىش مەكتەپ اريفمەتيكا، ورتا مەكتەپ الگەبرا، جوعارعى مەكتەپ جوعارعى ماتەماتيكانى (ۆىش.مات.) وقيدى. ءبىزدىڭ ءتىل بىلىمىنە دە وسىنداي ناقتىلىق كەرەك-اق. ويتكەنى ءتىل دە فورماعا باعىنادى. وسىنى ەسكەرىپ جانە جالپى ادامزاتقا ورتاق فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق كاتەگوريالاردى تەمىرقازىق ەتىپ ۇستاپ، قازاق تىلىنە ارناپ بولاشاقتا عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇراقتى باعدارلاما ازىرلەۋدى قولعا الۋ كەرەك.

قاي قوعامدا قانداي فورماتسيا ورناسا دا، قازاق وقۋشىسى ءۇشىن وزگەرمەيتىن وزەگى بار قازاق ءتىلى ءپانىن ەكىنشى، ءۇشىنشى نەمەسە شەت ءتىلى رەتىندە ۇيرەتىلەتىن وزگە ءتىل پاندەرىن قاتارىنا قويۋعا، سونىڭ ادىستەمەسىنە سالۋعا جول بەرۋگە بولمايدى

بيجومارت قاپالبەك،

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ

اتقارۋشى ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz