كەنەسارىنىڭ تۇلعالىق بەينەسى مەن بيلەۋشىلىك تانىمىن جانە ساياسي احۋالدى كەڭىنەن سيپاتتاپ، وتاندىق تاريحتىڭ بەتتەرىنەن ورىن الۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولعان ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ (1858-1931) "قارا مەس" دەپ اتالاتىن ەڭبەگى ەكەنى اقيقات. وندا بىرنەشە جەكە ادامدار: حاندار، باتىرلار، بيلەر، ت.ب. تاريحىن ءبىر حرونولوگيالىق-شەجىرەلىك جۇيە رەتىمەن بايانداي وتىرىپ، ەل تاريحىن جان-جاقتى تانىتۋعا ۇمتىلادى. بiز ءۇشiن ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەيۇلىنىڭ "مەس" دەپ اتالىپ كەتكەن 30 تومدىق جيناعى iشiنەن قازاقستان تاريحى تۋرالى جازىلعان قولجازبالارى قۇندى بولماق. ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ءوز قولجازباسىنىڭ كوپشىلىگى قازاقستان عىلىمي اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قورىنداعى №1170, 1177 پاپكالاردا ساقتاۋلى. ال ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەيۇلىنىڭ «قازاق ءتۇبى» دەپ اتالاتىن تاريحي مۇراسىنىڭ ءتۇپ نۇسقالارى مەن كوشiرمەلەرi ءۇش جەردە ساقتاۋلى:
- قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنداعى ورتالىق عىلىمي كiتاپحانا قولجازبا قورىنداعى (وعكقق), №1170(ا), №1170(ب), №1171, №1176, №1177, №1178, №1645 پاپكالاردا. كوشiرمەلەرi: №228, №334, №378 ، №657, №664, №829, №1173, №1174, №1327, №1623, №1661 پاپكالاردا;
- م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ء(اوي) قورىنداعى، №131, №334, №479 ، №599 پاپكالاردا;
- ق.پ.ءجۇسiپوۆتار اۋلەتتiك مۇراعاتىندا (كپجام) ساقتاۋلى تۇر.
سونىمەن بiرگە « قازاق ءتۇبى» ەڭبەگiنiڭ تاعى بiر نۇسقالارى:

كەنەسارىنىڭ تۇلعالىق بەينەسى مەن بيلەۋشىلىك تانىمىن جانە ساياسي احۋالدى كەڭىنەن سيپاتتاپ، وتاندىق تاريحتىڭ بەتتەرىنەن ورىن الۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولعان ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ (1858-1931) "قارا مەس" دەپ اتالاتىن ەڭبەگى ەكەنى اقيقات. وندا بىرنەشە جەكە ادامدار: حاندار، باتىرلار، بيلەر، ت.ب. تاريحىن ءبىر حرونولوگيالىق-شەجىرەلىك جۇيە رەتىمەن بايانداي وتىرىپ، ەل تاريحىن جان-جاقتى تانىتۋعا ۇمتىلادى. بiز ءۇشiن ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەيۇلىنىڭ "مەس" دەپ اتالىپ كەتكەن 30 تومدىق جيناعى iشiنەن قازاقستان تاريحى تۋرالى جازىلعان قولجازبالارى قۇندى بولماق. ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ءوز قولجازباسىنىڭ كوپشىلىگى قازاقستان عىلىمي اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قورىنداعى №1170, 1177 پاپكالاردا ساقتاۋلى. ال ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەيۇلىنىڭ «قازاق ءتۇبى» دەپ اتالاتىن تاريحي مۇراسىنىڭ ءتۇپ نۇسقالارى مەن كوشiرمەلەرi ءۇش جەردە ساقتاۋلى:
- قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنداعى ورتالىق عىلىمي كiتاپحانا قولجازبا قورىنداعى (وعكقق), №1170(ا), №1170(ب), №1171, №1176, №1177, №1178, №1645 پاپكالاردا. كوشiرمەلەرi: №228, №334, №378 ، №657, №664, №829, №1173, №1174, №1327, №1623, №1661 پاپكالاردا;
- م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ء(اوي) قورىنداعى، №131, №334, №479 ، №599 پاپكالاردا;
- ق.پ.ءجۇسiپوۆتار اۋلەتتiك مۇراعاتىندا (كپجام) ساقتاۋلى تۇر.
سونىمەن بiرگە « قازاق ءتۇبى» ەڭبەگiنiڭ تاعى بiر نۇسقالارى:
- رەسەي فەدەراتسياسى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا;
- تاتارستان رەسپۋبليكاسى قازان قالاسىنىڭ ورتالىق مۇراعاتىندا;
- تاتار جازۋشىسى ناكي يسانبەتتiڭ جەكە اۋلەتتiك مۇراعاتىندا ت.ت. ساقتالۋلى تۇر.
اسىرەسە، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ كەنەسارى قاسىمۇلىنا قاتىستى جيناقتاعان دەرەكتەرى قر ۇعا ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى قولجازبا قورىنداعى № 1170 «ا» پاپكاسىندا:
- «كەنەسارىنىڭ ولەڭى» (129-136-ب.). باسى: «ايتامىن، ايت دەگەننەن، اۋ، جاراندار!» سوڭى: «ءدىن-مۇسىلمان بىت-شىت بوپ، جامان بۇلگەن!» قارا: رادلوۆ ۆ.ۆ. (282-286-ب.);
- «كەنەسارى جىرى» (136-137-ب.). باسى: «قىستىڭ ءبىر التاۋى وتكەن سوڭ (136-137 ب.). سوڭى: «حابار بەردى راحپان!». قارا: رادلوۆ ۆ.ۆ. (286-287-ب.) ت.ب. دەرەكتەر ساقتالعان.
سونىمەن بىرگە № 1176 پاپكادا:
- «كەنەسارى جورىعى سوڭى» (86-90-ب.). باسى: «بۇل قىرعىزداردىڭ كەنەسارىعا قارسىلاسىپ جاتقاندىعى: 1846 جىلى پاتشا ۇكىمەتى اياگوزدەن كەنەسارىمەن سوعىسۋعا نۋحالوۆ دەگەن جاساۋىلدى قوسىن قىلىپ شىعارعان.» سوڭى: «اس-سۋسىز ءۇش كۇن سوعىسىپ، اتى دا، ادامى دا بولدىرىپ، تيتىعى قۇرىپ، قولعا تۇسكەن;
- «كەنەسارى كەزىندەگى قوقان حانى مەن ۇلى ءجۇز بايلانىسى» (90-92-ب.). باسى: «ءۇيسىن: وتىز ۇلدى بايزاق قوقانعا قاراعاندا، قوقاننىڭ حانى مادەلىحان...» سوڭى: «الاتاۋدىڭ ءبىر وزەنى: «قىزىلسۋسامىر»- دەپ اتالاتىن دەرەكتەر ساقتالعان.
1837-1847 جىلدار ارالىعىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiس ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «قازاق ءتۇبى» نۇسقالارىندا كەنەسارى زامانى رەتiندە قاراستىرىلادى. ماسەلەن: « قازاق ءتۇبى» نۇسقاسىنىڭ № 1170 "ب" (795-849-بەتتەر), № 1176 (78(73)-93(87)-بەتتەر), № 1177 (190(238)-193(240), 261-263-بەتتەر) پاپكالارىندا جيناقتالعان قۇندى ماعلۇماتتار دا سونىڭ ايعاعى بولماق. سوندىقتان بولار ە. بەكماحانوۆ /1/ پەن د.ي.دۋلاتوۆا /2/, گالۋزو پ.گ. /3/ كەنەسارى كوتەرىلىسىن، قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىنىڭ باستاماسى رەتىندە قاراستىرىلادى. ال كەنەسارىتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان ءماشھۇر-ءجۇسىپ بولسا، اتالمىش ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ اقتاڭداقتارى ە.ق. ءجۇسىپوۆتىڭ وقۋ قۇرالىندا جان-جاقتى قاراستىرىلعان /4/.
سارىارقانىڭ تاريحىن سيپاتتاي كەلە ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «ءبىزدىڭ بۇل سارىارقاداعى قازاققا «قازاق بىزگە باعىن، قارا» دەپ، «اق پاتشادان جارلىق الىپ شىقتىم» - دەپ، يبان سىمانىش دەگەن بولكەباي كەلدى. سوندا ونىمەنەن تالاس قىتايدان دا ەلشى كەلدى، «قازاق ساعان قارامايدى، ماعان قارايدى» دەپ. ول ەكەۋىنەن پاتشاعا قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن تورەدەن كەنەسارى، ناۋرىزباي شىعىپ، كەلىپ ايتتى:
باعىنبا قازاق ورىسقا،
باعىنساڭ قازاق ورىسقا.
وسى باستان امانداس،
سارىارقا دەگەن قونىسقا.
بەرەكە كەتەر اسىڭنان،
بيلىك كەتەر باسىڭنان.
ىنگەننەن ىنگەن كۇيەرسىن،
كۇيدىرۋشى تابىلىپ.
كورشىلەس جاقىن قاسىڭنان،
قىزىعىپ تۇرسىڭ بايقاماي.
كۇيگەننەن زارلاپ ايتتىم-اي،
كورىنىسى ورىستىڭ،
تەكەمەتتىڭ بوزىنداي.
ويلاعانى جاماندىق،
جارادان اققان ىرىڭدەي،
اباقتى دەگەن ءۇيى بار،
قازۋلى دايار كورىڭدەي.
قىزىل قارىن جاس بالا،
وبالىنا قالارسىڭ
كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاقتان،
قارعىس ءبىر نالەت الارسىڭ،
اپ كەتەيىن ءبىر جاققا،
سوڭىمنان ەرشى ەرىنبەي!
سوندا سول زامانداعى قازاقتىڭ جاقسىلارى كەڭەستى دە كەنەسارى، ناۋرىزبايدىڭ ءسوزىن قوستامادى جانە قىتاي ەلشىسىنە دە سويلەسپەدى. جەرىمىزگە تيمەسەڭ، بالادان سولدات الماساڭ ساعان قارايمىز دەپ، عادالاتشىلىك بار دەپ، اق پاتشانى ءوز ىقتيارلارىمەن قاراپ باعىندى. تەرىگە جازدىرىپ ۋاعدا حات الدى.» /5/,-دەپ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ ءوز قارا باسى ءۇشىن ەمەس، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن تەر توككەنىن سيپاتتايدى.
«كەنەسارى جورىعى» دەگەن ءبىرىنشى نۇسقاسىندا ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «ناۋرىزباي تورەنىڭ مىنەزى اۋىل اراسىندا انشەيىن جۇرگەندە، پەرىشتەدەي ەكەن. جاۋعا شاپقاندا، سۋىقتىعى الباستىداي كورىنەدى ەكەن...» /6/,-دەپ ناۋرىزبايدىڭ تۇلعالىق بەينەسىنە وڭ باعاسىن بەرە وتىرىپ، «كەنەسارى جورىعىنا قاتىستى ءۇشىنشى دەرەك» دەگەن نۇسقاسىندا: «كەنەسارى حاننىڭ جىلى قويان ەدى. سەگىز جىل حانلىق داعۋاسىن قىلدى» /7/,-دەپ كەنەسارىنىڭ ءداۋىرىن ابىلاي حانن بيلىگىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراستىرادى.
نىسانباي جىراۋدىڭ كەنەسارى تۇسىنداعى جانە ودان كەيىنگى حالىق تىرشىلىگىن سيپاتتاپ سالىستىرا ايتقان جىرى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «كەنەسارى-ناۋرىزباي» داستاننىنىڭ ەكىنشى نۇسقاسىندا كەزدەسەدى. وندا جىراۋ:
كەنە حاننىڭ تۇسىندا
قارت باۋراداي جارادىق.
جاۋعان قارداي بورادىق.
«ابىلاي-لاپ!»-ات قويىپ،
دۇشپاننىڭ الدىن ورادىق.
كەنە حان جازىم بولعان سوڭ،
بەت-بەتىمەن تارادىق.
كورىنگەنگە قورعالىپ،
كىسى اۋزىنا قارادىق.
ءوزىمىز شاپقان سوزاقتان
ءبىر شاقتا اقىل سۇرادىق.
باستان اۋدى باعىمىز.
يەسىز قالدى تاعىمىز /8/,-دەپ ورىندى باعا بەرەدى. ال كەنەسارىدان كەيىنگى وتارلاۋ ساياساتى تۋرالى ن. ابۋەۆ: «50-60-ح گودى XIX ۆ. بىلي گودامي اكتيۆنوي ۆوەننو-كازاچ¬ەي كولونيزاتسي كازاحسكوي ستەپي. ناچالاس ونا سرازۋ جە پوسلە پوداۆلەنيا ۆوسستانيا پود رۋكوۆودستۆوم كەنەسارى كاسىموۆا ي پرەسلەدوۆالا تسەل وسۆويت بوگاتستۆا كرايا»، - دەپ جازادى. ال ن. كونشين «پوسلە سمەرتي كەنەسارى كاسىموۆا ەگو سكوپيششە چاستيۋ راسسەيالوس، چاستيۋ بەجالو ۆ تۋركەستان ۆمەستە س سىنوۆيامي كەنەسارى. سوەدينياياس س كيپچاكامي، وني نەسكولكو راز پىتاليس وتومستيت كاراكيرگيزام زا سمەرت وتتسا ي پوكوريت يۋسۋنونتسەۆ، نو ۋسپەحا نە يمەلي. سيبيرسكيە كيرگيزى ي تورگوۆتسى تاكجە نە مالو تەرپەلي وت سىنوۆەي كەنەسارى ي جيۆشيح س نيمي سىنوۆەي ەگو براتا سارجانا. تاك، ۆ 1850 گ. شايكا پود پرەدۆوديتەلستۆوم دجافارا كەكەسارينا پرويزۆوديلا بارانتۋ ۆ اكمولينسكوم وكرۋگە; ۆ سلەدۋيۋششەم 1851 گودۋ توت جە دجافار ي ەگو براتيا ومار ي وسپان وپيات ۆتورگليس ۆ رۋسسكيە پرەدەلى، نو شايكا يح سكورو بىلا رازبيتا ي سام دجافار پوپالسيا ۆ پلەن. ۆ 1856 گ. كوكاندسكيە كيرگيزى س سىنوۆياني كەنەسارى ي سارجانا وگرابيلي كاراۆانى پەتروپاۆوۆسكيح كۋپتسوۆ ي ۋگنالي ۋ اكمولينسكيح كيرگيز 15 ت. گولوۆ سكوتا. ۆىسلاننىي دليا پرەسلەدوۆانيا يح وترياد شگ.-كاپ. سولوۆتسوۆا س سۋلتانوم نۋرالى ابۋلحايروۆىم ي باتىروم ەردەنوم ساندىباەۆى پودۆەرگسيا نا ر. چۋ ناپادەنيۋ كوكاندسكوگو وتريادا س احمەتوم كەنەساريمىم، پريچەم سولوۆتسوۆ بىل ۋبيت. ۆ 1860 گ. سكرىۆاۆشيەسيا ۆ كوكاندە حانحوجا ي بايمەندى سارجانوۆى وپيات ۆتورگليس ۆ زاپادنو-سيبيرسكيە وكرۋگا دليا بارانتى. پوسلەدنەە يمەيۋششەەسيا ۋ مەنيا سۆەدەنيە و بىۆشيح سپودۆيجنيكاح كەنەسارى وتنوسيتسيا ك 1871 گودۋ، كوگدا ۆ سارىسۋيسكوم ۋەزدە بىل ارەستوۆان سۋلتان كوشكارباي سارجانوۆ.
ۆزياتىي ۆ پلەن ۆ ءى851 گ. دجافار كەنەسارين پري دوپروسە پوكازال، چتو سەمەيستۆو ەگو وتتسا سوستويت يز 8 سىنوۆەي: وت ودنوي جەنى، بىۆشەي ۆ پلەنۋ ۋ رۋسسكيح - ەگو، دجافارا، تايارا(؟), احمەتا ي وت درۋگوي جەنى - ومارا، وسپانا، ابۋباكيرا، سادىكا ي دجاندايدوسى (؟), يز كوتورىح پوسلەدنەمۋ 11 ل. ۆسە وني جيلي وكولو ازرەتا. دجافار بىل سوسلان ۆ گ. بەرەزوۆ» /10,-دەپ كوتەرىلىستەن كەيىن حالىقتىڭ عانا ەمەس كەنەسارىنىڭ ۇرپاقتارىنا دا اۋىر كۇننىڭ تۋعانىن باياندايدى.
كەنەسارى تۋىنىڭ استىنا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز رۋلارى مەن قىپشاق، تورتقارا، جاعالبايلى، شەكتى، الشىن، كەرەي، جاپپاس، ارعىن ت.ب. رۋلاردان شىققان مىڭداعان سارباز جينالدى. سونداي -اق قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك تۇرىكمەن وكىلدەرى دە بولدى.
كوتەرىلىستى قازاق دالاسىنداعى ەل-جۇرتتىڭ ءبارى قولدادى دەپ توپشالاۋ قيىن.
سەبەبى اقمولا وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين، كىشى ءجۇزدىڭ باسقارۋشى سۇلتاندارى احمەد پەن مۇحامەد جانتوريندەر، سۇلتان بايماعانبەت ايشۋاقوۆ، ءالي مەن سۇيىك ت.ب. وتارشىلدىق اكىمشىلىكتىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەندەر كەنەسارىعا قارسى بولدى.
1837 ج. ۇلكەن اعالارى سارجان مەن ەسەنگەلدى ولگەننەن كەيىن كەنەسارى اقمولا وكرۋگiنە كەلiپ كوتەرىلىستى باسقارادى.
1838 ج. كوكتەمىنەن باستاپ كەنەسارى جاساقتارى پاتشا اسكەرىنە قارسى جوسپارلى كۇرەس جۇرگىزدى. اقمولا قالاسىن قيراتتى. قوڭىرقۇلجا اۋلىن شاپتى.
1840 ج. كۇزدە ىرعىز بەن تورعاي ماڭىندا پاتشا اسكەرىنە، باي-شونجارلارعا كۇرەس باستادى. قوقان حاندىعىنىڭ يەلىگىنە باسا كوكتەپ ەنىپ، ودان بىرقاتار ءىرى قازاق رۋلارىن كۇشپەن ءبولىپ الادى.
1841 ج. قىركۇيەكتە كەنەسارىنى حالىق حان ەتىپ سايلادى. ول قۇرعان مەملەكەت فەودالدىق مەملەكەت بولدى.
1841 ج. تامىز ايىندا كەنەسارىنىڭ قولى تاشكەنتكە اتتاندى. الايدا ساربازدار اراسىندا جۇقپالى اۋرۋدىڭ تارالۋى بۇل جورىقتى توقتاتتى.
1841-42 ج. كەنەسارى جاساقتارى قوقاندىقتارعا قارسى سوعىس جۇرگىزدى. سوزاق، ساۋراندى الدى. قوقاندىقتار كەنەسارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى.
1843 ج. ورىنبور گەن-گۋبەرناتورى پەروۆسكي كەتىپ، ورنىنا وبرۋچەۆ كەلدى. ول گورچاكوۆپەن بىرگە كەنەنى قۋعىنداۋعا كىرىستى. كەنەگە قارسى ورىس سوعىسى 27 ماۋسىمدا باستالدى. تامىز ايىندا كەنەسارىعا قارسى سۇلتاندار ءجانتورين، ايشۋاقوۆ، پولكوۆنيك گەنس جانە بيزيانوۆ باستاعان بەس مىڭ اسكەر دە جىبەرىلدى. 1-7 قىركۇيەكتە ەكى جاق اراسىندا سوعىس ءجۇردى. ەكى جاقتا ءبىر-ءبىرىن جەڭە المادى. كۇز تۇسە پاتشا اسكەرى ور بەكىنسىنە قايتا ورالدى.
1843 جىلى 17 ماۋسىمدا پاتشا نيكولاي I كەنەسارىعا قارسى كەڭ كولەمدە سوعىس جورىعىنا رۇقسات بەردى. اسكەري ستارشينا لەبەدەۆ 300 ادامنان تۇراتىن وتريادى الدىڭعى سوققى بەرەتىن كۇش بولدى، كەيىن ونىڭ وتريادى 1500 ادامعا جەتتى.
1843 ج. تامىزدا ا. ءجانتورين مەن ب.ايشۋاقوۆ سۇلتاندار باستاعان ەكىنشى توپ جاساقتالادى. وسى جىلعا 7 تامىزداعى شايقاس ۇكىمەت ءۇشىن ناتيجەسىز بولدى. ءجانتورين وتريادى تالقاندالدى، ناۋرىزباي مەن اقباي باتىرلار ەكاتەرينا بەكىنىسىن باسىپ الدى.
1844-45 ج. كوتەرىلىس ورلەدى. وعان سىر بويىنىڭ، وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارى قوسىلدى. كەنەسارى ءوز اسكەرىنىڭ سانىن 20 مىڭ ادامعا جەتكىزدى.
1844 ج.جازىندا كەنە جاساقتارىن قۇرتۋ، حالىق قوزعالىسىن باسۋ ءۇشىن ور بەكىنىسىنەن، ۇلىتاۋدان، توبىل وزەنىنەن پاتشا اسكەرىنىڭ ءۇش توبى شىقتى.
1844 جىلى 14 تامىزدا ەكاتەرينسك (اتباسار) بەكىنىسىن تىكە شابۋىلمەن باسىپ الدى.
1844 ج. كەنەسارى تابىسى ونىڭ داڭقىن اسىردى. كەنەسارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى دولگوۆ باستاعان ءبىر توپ ادامدى جىبەردى. كەنەسارى ولاردى ەكى اي ۇستاپ، ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا حات جازىپ، ولاردى اتتاندىرىپ جىبەردى. ول حاتىندا پاتشا بەكىنىس-قامالداردى بۇزىپ، زورلىقتى توقتاتسا، رەسەيگە بودان بولۋعا ازىرلىگىن ءبىلدىردى.
1845 ج. كەنەسارى ۇلى جۇزگە قونىس اۋداردى.
1845 ج. قازان-قاراشا ايلارىندا كەنەسارى اسكەرى قوقان حاندىعىنا جورىققا اتتاندى. قورعان، جاڭا جۇلەك، سوزاق بەكىنىستەرىن الادى. اقمەشىتتى قورشايدى. بىراق جۇقپالى اۋرۋ شىعۋعا بايلانىستى كەرى قايتادى.
1846 ج. جازدا كەنە مىڭداي جاساعىمەن قىرعىزعا بەت الدى. حان سولتۇستىك قىرعىز ماناپتارىنان وزىنە باعىنۋدى تالاپ ەتتى. قىرعىز ماناپتارى ورمان، جانتاي، جانعاراش تايپالار قۇرىلتايىن شاقىردى. سارىباعىش، بۇعى، ساياق، سولتو، شەرىك تايپالارى قازاق حانىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋدان باس تارتتى.
1846 ج. جازدا كەنەسارى بالقاش كولىنىڭ جاعالاۋىنداعى قامال تۇبەگىن باسىپ الدى، ماقساتى - جاۋ كۇشىنە سوققى بەرۋ جانە ءوز جاعىنا جاڭا اۋىلداردى تارتۋ بولدى. بۇل كەزدە كەنەسارىنىڭ 10 000-داي جاساعى بولدى، زەڭبىرەكتەرى بار ەدى. قوسىلعىسى كەلمەگەن اۋىلدارعا كۇش كورسەتتى.
1847 ج. ساۋىردە كەنەسارى جاساقتارىمەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىردى. قىرعىزدارمەن سوعىس ىستىقكولدىڭ تاۋ شاتقالى قويناۋىندا، شۋ وزەنىنىڭ باس جاعىندا ءوتتى. كەنەسارى توقماقتىڭ ماڭىندا كەكلىك سەڭگىرى دەگەن جەردە قاماۋعا ءتۇستى.
كەنەسارى ەل بيلەۋ ءتارتىبىن وزگەرتتى. الىم-سالىق رەفورماسى ىسكە اسىرىلدى. ەگىنشىلىكتى دامىتۋعا، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق، كەرۋەن سالىق الىناتىن بولدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىس وزگەردى. حاندىق كەڭەس قۇرىلدى. كەڭەسىپ شەشەتىن جوعارعى ورگاندارعا حانعا بەرىلگەندەر كىردى. جاساقتار جۇزدىكتەرگە، مىڭدىقتارعا ءبولىندى. كەنەسارى ورىس ۇكىمەتىمەن تاتۋ كورشىلىك جاساۋعا تىرىستى.

1.       ە. بەكماحانوۆ. قازاقستان XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. الماتى، 1994.
2. تۋركەستان-كولونيا. س.82-95.
3. يستوريوگرافيا دورەۆوليۋتسيوننوگو كازاحستانا. الما-اتا، 1984. س.62, 68-69.
4. ءماشھۇر-ءجۇسىپ - تاريحشى. پاۆلودار، 2002.
5. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. سارىارقانىڭ تاريحي اڭگىمەسى، سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى. قازان، 1907.
6. وعكقق №1176-پاپكا، 78-80 جانە 86-90.
7. وعكقق №1178-پاپكا، 34-بەت.
8. «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىع. جيناعى 9-توم. 214-بەت. پاۆلودار: «ەكو»، 2006.
9. يستوريچەسكايا پراۆدا ي ۆىمىسلى سوتسيالنىي سوستاۆ ناسەلەنيا.
10. ن. كونشين. ماتەريالى دليا يستوري كازاحسكوگو كرايا.

اسەت پازىلوۆ،
«ءماشھۇر-ءجۇسىپ» مۇراجايىنىڭ
عىلىمي قىزمەتكەرى

«alash.kz» سايتى