كەزىندە قازاقتىڭ كورنەكتى اقىن جاراسقان ابدىراشەۆ مارقۇم: «قۇلپىتاس قويار-قويماس باسىمىزعا،  ول جاعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى بىلەر»، - دەپ جىرلاعان ەكەن.

ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 2016 جىلدىڭ 1 ءساۋىر كۇنگى سانىندا «جات جۇرتتا جەرلەنگەن جامپوزدار» اتتى ماقالا جارىق كورگەن ەدى.

ماقالادا جات جەردە جەرلەنگەن، سونىڭ ىشىندە رەسەيدە سۇيەكتەرى قالعان بوكەي حان نۇرالىۇلى، ارىنعازى حان ابىلعازۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى، عاني مۇراتباەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ ت.ب. سىندى الاشتىڭ ارىستارىمەن قاتار ون سەگىزىنشى بولىپ وتانداسىمىز، ايگىلى وپەرا ءانشىسى، اكتەر، اسا سيرەك كەزدەسەتىن داۋىس – كونترالت داۋىس يەسى، 1992 جىلى «مادام باتتەرفلەي» سپەكتاكلىندەگى باستى ءرولى ءۇشىن رەسەيدە «جىلدىڭ ۇزدىك اكتەرى» اتانعان ەرىك ءسالىمۇلى قۇرمانعاليەۆتىڭ ەسىمى تۇر. الداعى ۋاقىتتا دا قانشا قازاقتىڭ دارىندى ۇلدارىنا جات جەردەن توپىراق بۇيىرارىن ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلەدى.

الەمدە اسا سيرەك كەزدەسەتىن داۋىس يەسى 48 جاسىندا 2007 جىلدىڭ 13 قاراشا كۇنى كوز جۇمىپ، موسكۆاداعى «ۆاگانكوۆو» زيراتىندا تىنىس تاپتى. بەۋ دۇنيە، وعاندا بيىل ون جىل تولدى.

تەاتر ساحناسىنا ەرىك...  ەرىك قۇرمانعاليەۆ... ءسالىم – مەرۋەت... قاراپايىم قازاق بالاسى...  اتىمەن تانىلدى.

ول قازاقستان، رەسەي، ۋكراينا، لاتۆيا، ەستونيا، ليتۆا، نيدەرلاند، بەلگيا، ۆەنگريا، يۋگوسلاۆيا، فرانتسيا، گرەتسيا، كانادا سياقتى ەلدەردىڭ ساحنالارىندا ونەر كورسەتتى.

ەرىكتىڭ تۋعان ناعاشىسى گۋرەۆ وبلىسى (قازىرگى اتىراۋ وبلىسى), باقساي اۋدانى (قازىرگى ماحامبەت), 1936-1949  جىلدارى «باقساي» كەڭشارىنىڭ، 1949-1958 جىلدار ارالىعىندا اۋداندىق مال دايىنداۋ كەڭسەسىنىڭ ديرەكتورى، 4 مارتە نوۆوبوگات، باقساي اۋداندىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان، ەلەۋلى ەڭبەگىمەن ەل ەسىندە قالعان ەڭبەك ارداگەرى زەينەش ساۋىقوۆ بولاتىن.

اتامىز 1985 جىلى اقتوعاي اۋىلىندا (بۇرىنعى باقساي اۋىلى) قايتىس بولدى. بۇگىنگى كۇنى ول تۇرعان ۇيدە ەسكەرتكىش تاقتا قويىلعان. 1919-1920 جىلدارى ي.ۆ.چاپاەۆ ديۆيزياسىنىڭ ءبىرىنشى ەسكادرونىندا قىزمەت ەتىپ، ولكەمىزدەگى گەنەرال تولستوۆتىڭ كازاكتارىمەن، اتامان سەروۆ باندىلارىمەن بولعان شايقاستارعا قاتىناسقان. 1941-1945 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

ول كىسى جونىندە ەل ىشىندە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر كوپ. ول تۋرالى ۋاقىتىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتتەرىندە جارىق كورگەن بولاتىن(ساۋىقوۆ جانە ميكويان  // جايىق شۇعىلاسى، 20 قاڭتار 2001 ج.;  ەرىنبەي ەڭبەك ەتكەن ەر // مۇنايلى استانا، 19 قاراشا 2009 ج.; «كوشىپ قونۋعا تۇيە بەرىڭىزشى»...نەمەسە اتاقتى شارۋاگەر زەينەش ساۋىقوۆ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز // اتىراۋ، 7 قاڭتار 2010 ج.).

ول كىسى كىشى ءجۇزدىڭ بەرىش تايپاسىنىڭ بەگىس-شابانقارا بولىمىنەن. اتامىزدىڭ كىندىگىنەن ورىنعالي (1923 ج.ت.) كوكەمىز جانە جۇماش (1929 ج.ت.), مەرۋەت (1932 ج.ت.) اپالارىمىز تارايدى. ورىنعاليدان فايزوللا، قيزات، روزا ەسىمدى ۇل-قىز ءوربىدى.

ەرىكتىڭ اناسى مەرۋەت زەينەشقىزى 1946 جىلى باقساي اۋدانىنداعى تاڭداي ورتالاۋ مەكتەبىن ورىس سىنىبى بويىنشا ءبىتىرىپ، الماتىداعى ۆ.م.مولوتوۆ اتىنداعى مەديتسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، بۇل وقۋ ورنىن 1955 جىلى ءتامامدادى. 1955-1981 جىلدارى قالاداعى دەنساۋلىق مەكەمەلەرىندە پەدياتر-دارىگەر بولىپ قىزمەت ەتتى. 1982 جىلى اۋىر ناۋقاستان ومىردەن ءوتتى. بەيىتى قالاداعى نوعاي بەيىتى قاۋىمىندا. ءسالىم جەزدەمىزدە وبلىستىق اۋرۋحانادا دارىگەر بولدى. 1979 جىلى قايتىس بولدى. ول كىسى كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم تايپاسىنان.

اپا-جەزدەمىزدىڭ كىندىگىنەن سەرىك (1956 ج.ت.), ەرىك (1959 ج.ت.), بەرىك (1966 ج.ت.) اتتى ۇلدار ءوربىدى. سەرىك 2007 جىلى  قايتىس بولدى. بەرىك قۇرداسىم 2000 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. ارتىندا ءسالىم، ءىلياس اتتى ۇلدارى قالدى.

...1983 جىلى ورتا مەكتەپتى ويداعىداي اياقتاپ، ارمان قۋىپ گۋرەۆ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا (قازىرگى ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى) وقۋعا ءتۇستىم. اعايىنداردىڭ قالاۋىمەن  قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى لەنين كوشەسى بويىنداعى، ورتالىق كوپىرگە جاقىن اپا-جەزدەمنىڭ ۇيىنە جاتۋىم ۇيعارىلدى. اپا-جەزدەمىز ومىردەن وزعان سوڭ بۇل ءۇي بوس تۇرعان بولاتىن-دى. ەرىك موسكۆادا وقۋدا، سەرىك جامبىل قالاسىنداعى اپاسىنىڭ قولىندا، ال مەنىڭ قۇرداسىم بەرىك ناعاشىلارىنىڭ قولىندا سارايشىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە وقيتىن ەدى. سول جىلى ورىنعالي كوكەمىزدىڭ بالاسى قيزات اعامىز وتان الدىنداعى اسكەري قىزمەتىن اتقارىپ كەلىپ، گۋرەۆ تەحنيكۋمىنداعى وقۋىن جالعاستىرعان بولاتىن. ۇيدە قيزات اعام، باقىتجامال اپامىزبەن (مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسىندە وقىدى) بىرگە تۇردىم، ۇشەۋمىزدە ستۋدەنتپىز. ۇيگە العاش كەلگەننەن بايقاعانىم دۇنيە-مۇلىكتىڭ جوقتىعى مەن  جارداعى شكافتار ىشىندە كۇيتاباقتاردىڭ (پلاستينكالاردىڭ) وتە كوپتىگى. مەنىڭ قىزىعا قاراعانىما نازار اۋدارعان قيزات اعام «بۇل كۇيتاباقتاردى جيناعان ەرىك قوي، تىڭداعىڭ كەلسە تىڭداپ، كەيىن ءوز ورنىنا سالىپ قويارسىڭ»،- دەدى. سونىمەن بىرگە «وگونيوك»، «سوۆەتسكي سويۋز» جۋرنالدارىنىڭ 1953 جىلداردان باستاپ تىگىندىلەرى ساقتالعان بولاتىن. جانۇيالىق البومدا ەرىكتىڭ مەكتەپ كەزىندەگى ءارتۇرلى شارالاردا تۇسكەن فوتو سۋرەتتەرى جانە وبلىستىق «پريكاسپيسكايا كوممۋنا» گازەتىندە مۇنايشىلار مادەنيەت سارايىندا جاڭا جىلدىق شىرشادا ونەر كورسەتكەندىگى جونىندەگى ماقالالار ساقتالعان.

ءبارىمىز ساباققا ەرتە كەتىپ، كەش كەلەمىز. مەن ينستيتۋت جاقىن بولعاندىقتان ولاردان بۇرىن ۇيگە كەلەتىنمىن، سەبەبى قالادا تانيتىن جاقىن-جولداستارىم جوق، ءارى وقۋعا ەرەكشە دەن قويعان بولاتىنمىن. ساباعىما دايىندالىپ بولعان سوڭ توردەگى راديولدى قوسىپ، كۇي تاباقتاردى (پلاستينكالار) بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جىبەرىپ تىڭدايمىن. ەرىكتىڭ پ.ي.چايكوۆسكي، م.ۆ.گلينكا، س.ۆ.راحمانينوۆ، ن.ا.ريمسكي-كورساكوۆ، م.پ. مۋسوگرسكي، ا.س.دراگومىجسكي، ج.بيزە، ۆ.ا.موتسارت، ي.س.باح، د.ا.روسسيني، ا.ۆيۆالدي ت.ب. كۇيتاباقتارىن ۇقىپتىلىقپەن قالاي جيناقتاعانى قىزىقتىرۋشى ەدى.

ەرىكپەن العاش رەت 1986 جىلدىڭ جازىندا تانىستىم. سول جىلى ەكى جىل اسكەري بورىشىمدى اتقارىپ، ارميادان ورالعان ەدىم. ينستيتۋتتاعى وقۋىمدى جالعاستىرۋ ماسەلەسىن شەشىپ كەلىپ، اۋىلدا دەمالىستا جۇرگەن ۋاقىتىم بولاتىن. شەشەم مارقۇم «بالام ەرتەڭ «باقساي» قايناعانىڭ ۇيىنە (قايناعالارىنىڭ ەسىمىن اتامايتىن، ورىنعالي كوكەمىزدى وسىلاي ايتۋشى ەدى)  سوناۋ ماسكەۋدەن ەرىك جيەن كەلدى دەپ، كەشكە اعايىن-تۋىس پەن كورشى-كولەمگە ءشاي بەرىپ جاتىر ەكەن، سوعان بارماستان بۇرىن، بۇگىن الىستان كەلگەن جيەنگە سالەم بەرە بارىپ كەلەيىك» دەدى. قازاقتا «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى اقساقال سالەم بەرە بارار» دەگەن قاعيداعا سۇيەنگەن شەشەم ەكەۋمىز ءتۇس الەتىندە كوكەمىزدىڭ ۇيىنە بەت الدىق. اۋلاعا كىرگەنىمدە  مۇگىلسىن شەشەمىزدىڭ قاسىندا وتىرعان سۇيرىكتەي اپپاق، قويۋ قارا شاشتى، بوتاكوزدى ادەمى جىگىتكە بىردەن كوزىم ءتۇستى. ارمياعا دەيىن ۇيدەگى البومداردا ساقتالعان فوتولارىن كورىپ جۇرگەندىكتەن بىردەن تانىدىم. اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ وتىرعاندا بايقاعانىم، سوزىنە ءبىر ورىسشا قوسپاي تاپ-تازا قازاقشا سويلەپ وتىرعانى مەنى ءسۇيسىندىردى. شىنىندا شەتتە ءجۇرىپ، قوعاداي جاپىرىلعان قالىڭ ورىستىڭ اراسىندا جۇرسە دە انا ءتىلىن ۇمىتپاي، تازا سويلەگەنى ەرەكشە ەسىمدە قالعانى. بۇگىنگى كۇندەرى ءوزىنىڭ انا ءتىلىن مەنسىنبەي مۇرىن شۇيىرە قارايتىندارعا ناعىز ۇلگى ەتۋگە بولاتىن ونەگە دەمەسكە بولمايدى. ءبىز بارعاندا تۇسكى استا ءازىر بولىپ قالعان ەكەن. داستارحان باسىندا اۋىل-ايماقتىڭ جاڭالىقتارىن سۇراپ، كورشى-كولەمنىڭ اتى ءجونىن ۇمىتپاي جاتقا ايتىپ وتىرعانى دا مەنى تاڭداندىردى. اراسىندا ناعاشى شەشەسىنە  «بىرگە ءشاي ىشەتىن ءساميا، ءاسيا، اقساعي، تولەش كامپاندارىڭ امان-ساۋما، ەرتەڭ ۇيدە بولاما؟» - دەپ ازىلدەپ وتىردى.

كەشكىسىن جايىقتىڭ جاعاسىنا بارىپ، سۋعا شومىلىپ ءجۇرىپ ءان سالعانى اۋىلعا ەستىلىپ جاتاتىن. كەشكە مال ورىستەن قايتقان ۋاقىتتا مالدىڭ الدىنان شىعىپ قىزىقتاپ قاراپ تۇرۋشى ەدى. شىبىن-شىركەيدەن قاشقان بوتا-تايلاقتار كۇلدىكتە جاتسا، سولاردىڭ ىڭعايىنا كەلگەنىنە شوگىپ جاتقان جەرىنەن ءمىنىپ الىپ، تىراعايلاپ شاپقان تايلاقتىڭ ۇستىندە ەكى ەتەگى دەلدىەيىپ ەرىك اۋىلدىڭ شاعىن كوشەسىن ازان-قازان قىلىپ شاۋىپ بارا جاتار ەدى.

باقساي اۋىلىنداعى ناعاشىسىنىڭ كورشى كەمپىرلەرىنىڭ داۋسىن اينىتپاي سالىپ، ناعاشى شەشەسىنىڭ كيىمدەرىن كيىپ الىپ بىردە ءساميا كەمپىر، بىردە ءاسيا كەمپىر بولىپ شايعا شاقىرىپ قىران-توپان كۇلكىگە باتىرىپ جۇرگەنى.

قالادا وقىپ جۇرگەن كەزدە ءۇيدىڭ قاسىنداعى ورتالىق تەلەگراف ۇيىنەن اي سايىن قيزات اعامىزبەن بارىپ موسكۆاداعى ەرىكپەن سويلەسىپ تۇردىق. ول كەزدە قازىرگىدەي بايلانىس اتىمەن جوق، الدىنا-الا تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى سويلەسەتىن ەدىك. ول اعايىن-تۋعاندار مەن كورشى كولەمدەردىڭ اماندىعىن سۇراپ، سالەم ايتىپ، قاي قالالاردا گاسترولدە بولعاندىعىنان حاباردار ەتۋشى ەدى.

كەيىنگى جىلدارى بەرىك قالادان اۋىلعا كەلىپ جۇرگەن كەزدە ەرىكتىڭ امان-ساۋلىعىن سۇراستىرىپ تۇراتىنبىز. تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇراتىندىعىن، امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتقاندىعىن، اعايىن-تۋعانداردى، باۋىرلارى ءسالىم مەن ءىلياستى سۇراپ تۇراتىندىعىن ايتىپ ءجۇردى.

ەلگە 2007 جىلدىڭ  قاراشا ايىنىڭ قارا سۋىعىمەن اتىراۋ ولكەسىنە ماسكەۋدەن سۋىق حابار كەلىپ جەتتى. ءان الەمىندە سيرەك كەزدەسەتىن داۋىس يەسىنىڭ جۇرەگى جات جۇرتتا تىنىس تاپتى. بۇل حاباردى ماعان ەرىكتىڭ ماحامبەت اۋىلىندا تۇراتىن ناعاشىسى فايزوللا كوكەمىز تەلەفونمەن ەستىرتىپ، مارقۇمنىڭ سۇيەگەن ەلگە الىپ كەلۋ شارالارىمەن اينالىساتىندىعىن حاباردار ەتتى. وكىنىشكە وراي دارىندى ۇلعا تۋعان جەرىنىڭ توپىراعى بۇيىرمادى...

الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن داۋىس يەسىنە تۋعان جەرىندە كوشە اتىن بەرسە، تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلسا دەگەن تىلەك بار. وسىنداي يگى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىندە كەلەشەك ۇرپاق حالقىمىزدىڭ دارىندى ۇلدارىن ەسكە الىپ جۇرگەن بولار ەدى.

اققالي احمەت، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz