اقىل-ەسى دۇرىس پەندە مويىندايتىن ءبىر اقيقات بار. ەگەر əدىلدىگى مەن قايىرىمدىلىعىندا شəك جوق اللاتاعالا بۇيىرتىپ ءبىر مەملەكەت نە ءبىر ادام ەڭ جوعارى، ەڭ كəمىلدىككە جەتەر بولسا، ول سوعان ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مəدەنيەتىن، تاريحىن، ءوز ۇلتىنىڭ سالت-ءدəستۇرىن əبدەن مەڭگەرۋ ارقىلى عانا جەتەدى. ال ءوز ۇلتىنىڭ بۇل كيەلىلىكتەرىن ساقتاماعان، نە ولاردان بەيحابار ادام ەشقاشان الىسقا قانات قاعا المايدى. ولار ەڭ ءəرى كەتكەندە قولىندا قارۋى مەن قارجىسى ورىستىڭ تىلىندە سويلەپ، سول تىلدە ولەڭ جازىپ، ورىستىڭ وزگە ۇلتتان، مىسالى قازاقتان تاڭداپ العان قۇرمەتتى ادامىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرەدى. Əرينە، تەك كوزى تىرىسىندە عانا. ول ولگەسىن، ءتىپتى، بويدان كۇش، بەتتەن اجار كەتىپ قارتايا باستاعاسىن-اق əلگى وتارلاۋشى ۇلتقا ونىڭ تۇككە كەرەگى جوق. ال ءوز ۇلتىنىڭ الدىنداعى قادىر-قاسيەتى əلدەقاشان قاشقان. امال نە، وسىنداي ۋاقىتشا ابىروي-بەدەلدىڭ ادامدارى بۇگىنگى قازاق وكىمەتى جاعىندا وتە كوپ. سولار اۋزىن اشسا ايتاتىنى ەۋروپانىڭ، امەريكانىڭ، ورىستىڭ مəدەنيەتى، سولاردىڭ وركەنيەتى. ءبىر وكىنىشتىسى، ولار وزدەرىنىڭ مۇنىسى بارىپ تۇرعان ناداندىق ەكەنىن دە بىلمەيدى. بىلمەگەندىكتەن بالالارىن دا سولاي تəربيەلەپ كەلەدى. ولار سول ەۋروپالىق، ورىستىق مəدەنيەت دەگەننىڭ ءبىر سالاسى تۇركىلەردىڭ جəنە مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ەكەنىن دە بىلە بەرمەيدى. جالپى ەۋروپالىق نəسىلدىلەردىڭ ادامشىلىققا جات قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى ساحارا كەزىپ، مۇحيت، تەڭىز كەشىپ التىن، كۇمىس ىزدەپ مولا قازۋ. پىرعاۋىندار زامانىنان ءمىز باقپاي تۇرعان حەوپستى تىنتكىلەپ، تۋتانحامون مەن رامزەستىڭ ءمəيىتىن ارشىپ جۇرگەندە ولاردىڭ ءبىر عانا ماقساتى عىلىمي جۇمىستار بولدى دەۋ اڭقاۋلىقتىڭ بەلگىسى. بۇل جۇمىستار سول ەلدىڭ سالت-ءدəستۇرىن، تاريحىن، مəدەنيەتىن وتارلاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلدى. بۇل əسىرەسە، ورىستار تاراپىنان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ مولاسىن قازۋدان باستالعان جابايىلىق بولدى. اقيقاتقا جۇگىنەر بولساق، دəل ءبىزدىڭ ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ قولدانبالى نەمەسە قولونەرشىلىك-زەرگەرلىك مəدەنيەتىندەي مəدەنيەتتىڭ نە ورىستا، نە بۇگىنگى شونجارلارىمىز تابىنىپ جۇرگەن باتىس ەۋروپالىقتاردا ۇشتىعى دا بولعان ەمەس. ارعى جاعى عۇندار، ودان بەرى تۇركىلەر زامانىنداعى بۇل كونە مəدەنيەت ءəلى كۇنگە شەيىن əلەمدى تاڭ قالدىرىپ كەلەدى. Əسىرەسە، ەۋروپالىقتار «پوليحروم ءستيلى» دەپ اتاپ جۇرگەن قۇيما ونەر ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىزدىڭ بارماعىنان بال تامعان شەبەرلەر بولعانىن دəلەلدەپ بەردى. بىراق قالىڭ قاۋىمعا ول بۇيىمدار بىزدىكى ەكەنى ايتىلمايدى. ءبىزدىڭ ەجەلگى مəدەنيەتىمىزدىڭ، əسىرەسە زەرگەرلىك ونەردىڭ زاڭعارى بولعان سول عاجايىپ مۇرالارىمىزدىڭ تالايى سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىرىنشى پەتر قۇرعان «ءسىبىر كوللەكتسياسىندا» ساقتاۋلى. بۇل اتا-بابادان قالعان مۇرامىزدىڭ تۋ-تالاقايعا ءتۇسىپ، بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىنە تاراتىلىپ كەتكەنىنەن قالعانى عانا. ورىستار ءسىبىر ولكەسى دەپ اتاعان، عۇندار مەن تۇركى تايپالارى قونىستانعان ارعى جاعى التاي، بەرگى جاعى ورتا ازيا ارالىعىندا كوسىلىپ جاتقان شەكسىز القاپتا تالاي-تالاي تىلسىمدى باۋىرىنا باسقان قويانجون قۇبا تومپەشىككە سان جەتپەيدى. تومپەشىك دەپ وتىرعانىمىز ء–بىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قابىرلەرى مەن اسىل تاستاردان، التىن-كۇمىستەن جاسالعان عاجايىپ بۇيىمدارىنىڭ كومبەلەرى. جاڭاعى ايتىلعان ۇلان-عايىر شالقار ءوڭىر رەسەي قۇرامىنا ەنگىزىلگەننەن كەيىن تومپەشىكتەر مەن قورعانداردى (قورعان ءسوزى زيرات، بەيىت، مولا سوزدەرىنە بالاما رەتىندە دە ايتىلا بەرەدى. قازىرگى رەسەيگە قاراستى كۋرگان دا سولاي!) ورىستار جاپپاي توناۋدى باستادى. ولار سول كەزدە دە، ارا-تۇرا قازىر دە جابايى باسۋرماندار دەپ اتايتىن قازاقتار دا، قازاقتار ۇستاناتىن قاسيەتتى يسلام دىنىندە ولىكتىڭ بەيىتىن قازۋ تۇگىل وعان اياق تيگىزۋدىڭ ءوزى كۇنə سانالادى.

ماقسات – وڭاي ولجاعا، تەگىن بايلىققا كەنەلۋ بولعاندىقتان مولاشىلاردى گۋبەرناتورلار دا قولداپ وتىرعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى كەزىندە گوللانديالىق شەنەۋنىك ن.ك.ۆيتزەن وسى ءبىر جيرەنىشتى كəسىپپەن əۋەلى كرەستياندار اينالىسىپ، كەيىن بۇل ءىستى جەرگىلىكتى ۆوەۆودالاردىڭ وزدەرى قولعا الدى دەپ جازعان ەكەن. (ۆيتزەن ن.ك. و سەۆەرو-ۆوستوچنوي تاتاري س-پب. 1705). Əسىرەسە، ءحۇىى عاسىردىڭ باس كەزىندە ەرتىس پەن وبى (وب) وزەندەرى ارالىعىنداعى جالپاق جازىقتىقتاعى تۇركى قورعاندارىن ورىستار جۇگەنسىز جابايىلىقپەن تونادى. اعىلشىن ساياحاتشىسى دجون بەلل قىتايعا وسى جەرمەن ءوتىپ بارا جاتىپ كورگەن əلگى جابايلىقتار تۋرالى ايتا كەلىپ، ولاردىڭ كوبى مولالاردى قازىپ، قىمبات بۇيىمدار تابۋ ءۇشىن، ءتىپتى، 10 شاقتى كۇنگە جورىققا شىعاتىنىن جازىپتى. مولا توناۋشىلار بۇل كəسىپتى وزدەرىنىڭ نەگىزگى كۇنكورىسىنە اينالدىردى. رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى باسشىلارى ولاردى جاسىرىپ ەگىنشىلىكپەن، تەرى-تەرسەك ساتۋمەن اينالىساتىندار دەپ مəلىمدەپ، قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان. ءسىبىردىڭ توبىل، تومسك، تار، كراسنويارسك سياقتى قالالارىنىڭ بازارلارىندا تۇركى بەيىتتەرىنەن توناپ، ولىكتەردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ الىنعان اسىل بۇيىمدار ەمىن-ەركىن ساتىلاتىن بولعان. ورىس كنيازدەرى مەن ۆوەۆودالارى، بويارلارى وسى التىن-كۇمىستى بالقىتىپ، قىلىش، قانجار، ەر-تۇرمان سياقتى جەكە مۇلىكتەرىن، قاتىندارىنىڭ ساقينا-جۇزىك، بىلەزىك-سىرعا، سəۋكەلە-القالارىن əشەكەيلەدى. ءبىز كينولاردا ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ جارق-جۇرق ەتكەن سəن-سالتاناتىنىڭ ىشىندە اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى كۇڭىرەنىپ تۇرعانىن دا ويلاي بەرمەيمىز.               ال، ورىس وتارشىلارى وزدەرى باسىپ العان ءسىبىر، قازاقستان ايماعىنىڭ قاي جەرىنە بارسا، سول جەردى تىمىسكىلەپ، بەيىت، تومپەشىك، قورعان اتاۋلىنى قورىس قىلىپ قوپارىپ تاستايتىن بولدى. بۇل كەسەلدى، ياعني ورىسقا تاپ بولعان ىندەتتى وزىق ويلى ادامدار «ەپيدەميا كلادويسكاتەلستۆا» دەسە، مولا توناۋشىلاردى «گروبوكوپاتەلي»، «كۋرگانششيكي»، «بۋگروۆششيكي» دەپ اتادى. ولاردا مۇنىڭ ءوزى تۇركى-مۇسىلمانداردىڭ سۇيەگىن قورلاۋ، ارۋاقتى قورلاۋ دەگەن ادامگەرشىلىك ۇعىم بولعان جوق.ولارعا حريستياندىق شىركەۋلەردەگى پوپ، سۆياششەننيك سياقتى ءدىنباسىلار دا قويىڭدار دەگەن جوق.

سىبىرگە كەلىپ قونىستانعان بايلار باعا جەتپەس بۇل اسىل قازىنانى پەتەربۋرگتەگى اقسۇيەكتەرگە، ءتىپتى، ءى-پەتر پاتشاعا تارتۋ-تارالعى ەتىپ جونەلتىپ وتىردى.

كەشتەۋ بولسا دا اقىل كىردى مە، əلدە əلەمدە تەڭدەسى جوق وسىناۋ ءəرى مəدەني، ءəرى ماتەريالدىق بايلىق يت پەن قۇسقا جەم بولا بەرمەي قازىناعا قۇيىلسىن دەدى مە əيتەۋىر، ۇنەمى الاسۇرىپ جۇرسە دە ءى-پەتر بۇل جابايىلىقتى توقتاتۋعا باعىشتالعان ەكى جارلىق شىعاردى. ەندى كونەنىڭ كوزىندەي ەسكەرتكىشتەر مەن التىن-كۇمىس مۇلىك ۇكىمەت قاراۋىنا الىناتىن بولدى. ولار مəسكەۋ مەن پەتەربۋرگتىڭ ءدəرىحانالارىنا، سوڭىراق 1714 جىلى اشىلعان كۋنستكامەراعا وتكىزىلەتىن بولدى. پاتشا جارلىعىمەن ءسىبىردىڭ، ۇلى دالانىڭ مəدەني، تاريحي مۇرالارىن قورعايتىن ارنايى جورتۋىل (ەكسپەديتسيا) ۇيىمداستىرىلدى. ونى تۇتقىنعا تۇسكەن شۆەد ساردارى، ءوزى نەمىس د.ت. مەسسەرشميدت باسقاردى. بۇل جەتىجىلدىق جورتۋىل كەزىندە ول ورىستار قونىستانعان نەبىر سەلولار مەن دەرەۆنيالاردا بولىپ «مولا توناۋشىلاردان»، «تومپەشىكشىلەردەن» (بۋگروۆششيكتەردەن) قىرۋار قىمبات باعالى بۇيىمدار ساتىپ الدى.

تەگىندە ارزان ولجانىڭ بۋى بۋىنىنا ءتۇستى مە قايدام مەسسەرشميدت ءبىر-ەكى مəرتە ءوزى دە قابىرلاردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ شىققان سياقتى. Əرينە، كوڭىلشەكتىگى مە، əلدە ورىستىڭ پىسى باسىپ جاسقانشاق بولىپ قالعان با كىم ءبىلسىن، əيتەۋىر ءبىز وقىعان كىتاپتاردا قازاق عالىمدارى əلگى شۆەد ساردارى وسىنىڭ ءبəرىن تەك عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن عانا جاسادى دەپ ءوز-وزىنەن شىج-بىج بولادى دا جۇرەدى. شىندىعىنا كەلگەندە مولا قازعىش ورىستار تاپقان-تايانعان ولجاسىن جەرگىلىكتى شونجارلارعا سىراعا، اراققا، ساموگونعا مۇتتەگىن بەرىپ وتىرسا، ول شونجارلار بۇل بۇيىمداردى مەسسەرشميدتكە قىمباتىنا ساتىپ، شىلقىماي بايلىققا كەنەلدى. وسى جاعدايدى ايتا كەلە بەلگىلى تاريحشى سامات وتەنيازوۆ «مەسسەرشميدت جيناعان كوللەكتسيا اكادەميك ميللەر مەن باسقالاردىڭ كۇتكەنىنەن əلدەقايدا اسىپ ءتۇستى» – دەيدى.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا «...ەرتەدەگى تۇركى تايپالارىنان قالعان التىن مەن كۇمىستەن قۇيىلعان زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ تەك ءبىر جۇرناعى عانا جينالدى، ياعني، 99 پايىزى قولدى بولدى نەمەسە جوعالدى».

قازەكەم ءسوزدىڭ كەلەجاعى عوي دەيدى كەيدە. سول ايتقانداي، قازىرگى قازاق باسشىلارى ۇلتتىق مəدەنيەتتى وتارسىزداندىرۋ ساياساتى دەگەندى ەسكە العىسى كەلمەيتىنىن ايتا كەتۋدىڭ دە رەتى كەلگەن سياقتى. جاقىندا ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ باسشىسى جۋرناليستپەن سۇقباتتاسىپ تۇرىپ: «بالامىزدىڭ ەۋروپا مəدەنيەتىنەن حاباردار بولۋىنا زور كوڭىل بولەمىز»–دەپ قالدى. بۇل ونىڭ ناداندىعى ما، ورەسىزدىگى مە وعان ءبىر اللا تورەشى. تەك سونى كورىپ تۇرىپ، وسى كۇنگى ەكى قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ ايتاتىنى ەۋروپا مəدەنيەتى، ەۋروپا əدەبيەتى، ءتىپتى، ەۋروپاشا تاماقتانۋ ءتəرتىبى ەكەنى، وسىنىڭ ءوزى-اق ازاتتىق الدىق دەپ سانىن شاپاتتاپ جۇرگەن قازەكەمنىڭ وي-ءورىسى، ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق ماقتانىشى كۇن ساناپ عايىپقا ءسىڭىپ باراتقانى جۇرەگىڭدى اۋىرتادى. Əرينە، بۇل ءۇشىن قازاق حالقىن ەلىكتەگىش، جاعىمپاز دەپ كىنəلاۋدىڭ ءوزى كۇنə. ويتكەنى، قازىر قازاقستاندا ۇلتىمىزدى وزگەلەرگە ەلىكتەتۋ، وزگەلەرگە تابىندىرۋ جəنە وزگەنىڭ مəدەنيەتىن وزىق ەتىپ كورسەتۋ، جالپى مəدەنيەتتى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى زور قارقىنمەن جۇرگىزىلۋدە. Əلگى جوعارى وقۋ ورنىنداعى باسشى بايعۇستىڭ دا ساناسىنا وسى ساياسات ءسىڭىپ قالعان. ول سونداي بولعاندا قيتابان قاراشارۋانىڭ ساناسى نە كۇيگە تۇسكەنىن كوزگە ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. بۇل ساياسات ەڭ الدىمەن تەلەديدارداعى ءəرتۇرلى كورسەتىلىمدەر مەن شەتەلدىك سەريالدار ارقىلى ىسكە اسىرىلۋدا ەكەنىن جəي حالىق، جاس ۇرپاق اڭعارمايدى. ال اتا-بابانىڭ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان مəدەنيەتى تۋرالى ءاتۇستى ءويتىپ جاتىرمىز دا ءبۇيتىپ جاتىرمىز، «مəدەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا پəلەنباي كىتاپ شىعارىلدى دەگەننەن وزگە دəنەڭە دە جوق. سول تەلەديداردان قازاقتىڭ مəدەني ءدəستۇرى، ءۇردىس-سالتى، قولونەرى تۋرالى بىرنəرسە كورسەتىلە قالسا، داستارحان تولى باۋىرساقتى، ۇيمە تاباق قازى-قارتانى الدىنا قويىپ، دوڭگەلەك جوزىنى اينالا نەمەرەلەرىمەن وتىرعان ءبىر كەمپىر، ءبىر شالدى، ءəرى كەتسە بىلەگىنە بۇركىت قوندىرىپ، اتپەن شوقىتىپ كەلە جاتقان قاريانى كورەمىز. ونىڭ كيىمىنىڭ ءوزى اڭعا كيەتىن ەمەس جاس əيەل الۋعا، نە توي-دۋمانعا كەلە جاتقانداي تىم ءسəندى كيىم. Əتتەڭ،- دەيسىڭ وسىندايدا، - ونىڭ ورنىنا بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى مəدەنيەتىن، ونىڭ كەشەلى-بۇگىنگى اششى تاعدىرىن ايتاتىن، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق مəدەني نامىسىن وياتاتىن كورسەتىلىمدەر جاسايتىن پروديۋسەر، جۋرناليستەر بولسا عوي. ويتكەنى، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ەڭ مəدەنيەتتى ۇلتتار دەپ ءسىڭىرىلىپ كەلە جاتقان ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ ماركو پولو، پلانو كارپيني، گيلەم دە رۋبرۋك سياقتى كەزبە-ساياساتشىلارى ءبىزدىڭ كونە مəدەني مۇراعاتتارىمىزدى كورگەندە əسىرەلەپ ايتساق، تالاي جەردە ەسىنەن تانىپ تۇسكەن جوق پا ەدى؟! Əلدە نەشە كۇن بويى جەلكەندى قايىقتا تولقىن سوعىپ، قاراماي يسىنەن باسى اينالىپ قالدى ما، əلدە «كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ با» ءبىز ءəلى دە əۋليەدەي كورەتىن ماركو پولو قۇبىلاي حاننىڭ سارايىنداعى التىن-كۇمىس كەسە-اياقتى كورگەنىن جىرداي قىپ جازادى. ال ونداي التىن-كۇمىس ىدىس-اياق سول كەزدە اتا-بابامىزدىڭ اۋقاتتىلارىنىڭ كوبىندە بولعانىن بەسبالىق، وردابالىق سىندى حان وردالارىنىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋلەر كورسەتتى دەيدى عالىمدار. سول əلدە ساياحاتشى، əلدە بارلاۋشى-كەزبەلەردىڭ ءبىرى رۋبرۋك كۇيىك حاننىڭ ورداسىن «بۇل شاتىر التىن جاپسىرمالارمەن قاپتالىپ، التىن شەگەلەرمەن بەكىتىلگەن ورنەكتى دىڭگەكتەرگە ورناتىلعان. ونىڭ ىشكى قابىرعالارى مەن توبەسى جəنە سىرتى تۇگەل اسىل ماتالارمەن جابىلعان» – دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇري əڭگىمەلەيدى. ولاردىڭ كورىپ جۇرگەندەرى جاھاندىق ونەر تاريحىندا تەڭدەسى دە، شەندەسى دە جوق تۇركىلىك زەرگەرلىك قازىنانىڭ مىڭنان ءبىرى عانا بولاتىن. كەشەگى əجەلەرىمىز بەن اپالارىمىز ۇكىسى بۇلعاڭداپ، بۇرالا باسىپ بۇلاققا كيىپ باراتىن كيىمىنىڭ وزىندەگى قاپسىرما، قارسى ىلگەك، كەمەر بەلبەۋ، جالت-جۇلت ەتكەن شىتىرا، ۇزبەلى سىرعا، قۇسمۇرىن جۇزىك، سəۋكەلەدەگى سان قۇبىلعان اسىل تاستار، كوكساۋىر كەبىسكە قىلدىرىقتاي قىپ جۇگىرتكەن التىن-كۇمىس ءجىپ، شۇبىرتپالى بىلەزىك، تاعى باسقا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇعىمى جەتپەيتىن ۇلى ونەر بۇيىمدارى شە؟ ال əلدە مارال، əلدە بۇعى ءتəرىزدى ءمۇيىزدى اڭعا اتىلعان قاناتتى ارىستان، اڭشىدان قاشىپ بارا جاتقان قابان، تۇيەگە شاپقان جولبارىس، جولبارىستىڭ قاسقىرمەن تالاسى، تاعى وزگە بەينەلى التىن بۇيىمدار شە؟ ەر جىگىتتىڭ قىلىشى مەن قانجارىنداعى ويۋ-ورنەكتەر، قاقتالعان اق كۇمىستەن (مəدەمىدەن), التىن قالاقشادان (پلاستينكا) əشەكەي ورناتقان ەر-تۇرمان، نوقتا-جۇگەن، ايىل-تارتپا، قۇيىسقان-ومىلدىرىكتەردىڭ ءوزىن قاي ەۋروپالىقتىڭ اتاسى تۇتىنىپتى؟قازىر ارجاعى – امەريكا، بەرجاعى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءتىپتى رەسەيدىڭ مۇراجايلارىندا تۇرعان مۇراعاتتار تەك سول ەلدەردىڭ ۇلتتىق بايلىعى رەتىندە كورسەتىلەدى. سولاردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ استىندا بۇل پəلەن دەگەن تۇركى تايپاسىنىكى، تۇگەن دەگەن ۇلتتىكى دەگەن تۇسىنىكتەمە جوق. ءƏرى كەتسە، قاي وڭىردەن əكەلىنگەنى، شامامەن قاي عاسىردىڭ ءتولتۋماسى ەكەنى عانا كورسەتىلەدى. ءبىز əلگى ايتقان ءسىبىر كوللەكتسياسىن قۇرعان، مولا قازىپ ازعىنداپ بارا جاتقان ورىستارعا تىيىم سالعان ءى-ءشى پەتردىڭ ءوزى دە پەندە عوي، ول وسى باعالى مəدەني بايلىقتاردى ەۋروپاعا تانىستىرۋ ءۇشىن سوناۋ گوللاندياداعى تامىرى ۆيتزەنگە جونەلتىپ تۇردى. تالاي اسىل بۇيىمدار ۆيتزەنگە جەتكەنشە ۇرلانىپ، جوعالىپ كەتىپ جاتتى. بۇلايشا «سəلەمدەمە» جىبەرۋ 1714 جىلى كۋنستكامەرا اشىلعاسىن بارىپ توقتادى. الايدا، كەڭەس ارحەولوگى ا. ۋمانسكيدىڭ جازعانىنا قاراساق ورىستاردىڭ جابايىلىقپەن مولا توناۋ كəسىبىن ەشقانداي جارلىق تا، بۇيرىق تا توقتاتا الماعانىنا، سونىڭ نəتيجەسىندە ءحۇىىى عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ باس كەزىندە-اق دالادا قازىلماعان بىردە-ءبىر قورعان قالماعانىنا كوزىمىز جەتەدى. ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە-اق 1960 جىلى التاي ولكەسىنە جاسالعان جورتۋىلدار (ەكسپەديتسيالار) كەزىندە بۇل ماڭايدا قوپارىلماعان بىردە-ءبىر تۇركى مولاسى جوق ەكەن. ءبىر كەزدە اتالمىش ۆيتزەن رەسەيدەگى مۇنداي جابايىلىق پەن جىرتقىشتىققا قايران قالسا، ەۋروپاداعى حريستيان ءدىندى ەلدەردىڭ جابايىلىعى، وزبىرلىعى، وزگە ۇلتتاردىڭ مəدەنيەتىن قورلاۋى ودان əلدەقايدا اسىپ ءتۇستى. بىراق سول ۆيتزەن مەن ءى پەتر بولماعاندا اتا-بابانىڭ اسىل مۇرالارىنان جۇرناق تا قالماۋى مۇمكىن ەدى. ارعى اتا-تەگىمىزدىڭ مۇنداي عاجايىپ مۇلىكتەرى ب.ە. دەيىنگى 1-ءشى مىڭجىلدىقتا، ال ەندى ءبىرسىپىراسى التىن وردا زامانىندا جاسالعانىن كەيبىر ارحەولوگتار ارا-تۇرا عانا ايتىپ ءجۇر.

Əرينە، ءبىرىنشى پەتر پاتشانىڭ əلگىندە ءبىز ايتقان ءسىبىر كوللەكتسياسى اتا تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە ءبىراز جەڭىلدىك جاسادى. بىراق ءبىز باسقا ورىس پاتشالارى سياقتى پەتر پاتشا قازاق جەرىن رەسەيدىڭ تابانىنا سالۋدى باستى ماقساتىمنىڭ ءبىرى دەپ بىلگەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول وسى كۇنگى كازاچەستۆونىڭ اتالارىن باتىس قازاقستان جەرىنە شابۋىل جاساتقانىن مىسە تۇتپاي، قالماقتاردى قارۋلاندىرىپ، ەدىل بويىنان جەر بەرىپ، ايۋكەگە حان اتاعىن بەرىپ قازاققا قارسى ايداپ سالدى. ساياحاتشىمىز دەپ قازاق جەرىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، قازاقتىڭ سالت-دəستۇرىندەگى كوڭىلشەك، ادامگەرشىل، قوناقجايلىق سياقتى وسال تۇستارىن ءبىلىپ العان بارلاۋشى-جانسىزدارىنىڭ كومەگىمەن 1723 جىلى قازاققا قالاي، قاي كەزدە، قاي جەردەن شابۋىل جاساۋدى ۇيرەتۋ، شىعىسىندا جوڭعارلاردى ايداپ سالۋ دا سول كەزدە قىزۋ جۇرگىزىلدى. سول ايۋكە ءəلى كۇنگە ورىس-قالماق دوستىعىنىڭ كورنەكتى وكىلى رەتىندە ايتىلىپ كەلەدى. ورىس تاريحشىلارى قازاق حاندارى ىشىندە ورتا جۇزگە حان بولعان ابىلاي حاندى دا رەسەي ساياساتىنا وڭتايلى بولعانى ءۇشىن وسىلاي قۇرمەتتەدى. سول ايۋكە 1724 جىلى ءƏبىلحايىر باستاعان كىشى ءجۇز وتريادتارىنىڭ قولى قالماقتاردى قىناداي قىرعانىن كورىپ ءولدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز ورىس عالىمدارى ءبىزدىڭ شىعىس وڭىردەگى كونە مəدەني قازبا-مۇرالارىمىزدى جوڭعار مەن قىتايعا، باتىس وڭىردەگىلەرىمىزدى قالماقتارعا تەلىپ، قايتكەندە ءبىزدى ونەر-بىلىمنەن، مəدەنيەت-وركەنيەتتەن جۇرداي قىپ، ابىرويىن جاپىراقپەن عانا جاۋىپ جۇرگەن جارتىلاي جابايى قىپ كورسەتۋگە دايار تۇرادى. سول كەزدەرى رەسەيدىڭ ارتيللەريا كاپيتانى ءəرى جوڭعارياداعى ەلشىسى ۋنكوۆسكيدىڭ دورجى تايشىمەن كەرىلدەسىپ قالعان تۇسىندا دورجى: «اتا-بابالارىمىزدىڭ مولالارىن ورىستار قازىپ التىن مۇلىكتەر، ۇزەڭگىلەر، ىدىستار ىزدەيدى» دەيدى. سوندا əلگى ۋنكوۆسكي ونى مازاقتاپ: «سەنىڭ جوڭعارلارىڭدا مولا بار ما؟! سەندەردە ولگەن ادامدى ورتەيدى، يتكە، قۇسقا، سۋعا تاستاپ، اڭدارعا جەمتىك قىلادى. سەندەردە التىن سياقتى قىمبات دۇنيەلەر بولمايدى. بۇل مولالاردا ورىستار جەرلەنگەن»دەپ بەت باقتىرماپتى. Əرينە، ۋنكوۆسكيدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. «ولاردىڭ كەيبىر تۇرىكتەنگەنى بولماسا، ادامدى قادىرلەپ جەرلەمەگەن»، – دەيدى عالىم تاريحشى سامات وتەنيازوۆ. ال بۇل مولالار ورىستاردىكى دەگەنىنەن ۋنكوۆسكيدىڭ نە اقىماق ناداندىعى، نە اناۋ قالماقتى باسىنىپ تۇرعانىن كورۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى، بۇل ەكەۋى əڭگىمەلەسىپ تۇرعان ءسىبىر ولكەسىنە ورىستار ءحVى عاسىردىڭ اياعىندا ءحVىى عاسىردىڭ باسىندا عانا ءيتىنىپ-تارتىنىپ كەلە باستاعان ەدى.

ءبىز əلەمدە تەڭدەسى جوق وسىناۋ عاجايىپ مəدەنيەت ءوز اتا-بابالارىمىزدىكى ەكەنىن، ولاردىڭ ارعى تاريحى سوناۋ ساق، حۋن، تۇركىلەرمەن ۇشتاسىپ جاتقانىن əرينە ماقتان تۇتامىز. بىراق تاعدىردىڭ قىلجاقباستىعىن قاراڭىزشى: سول ۇلى مəدەنيەتتىڭ مىڭنان، ميليوننان ءبىر بولشەگى بۇگىنگى زامانعا امان-ەسەن جەتۋىنە ءبىر ەسەپتەن ورىستاردىڭ مولا قازۋ، تابىت توڭكەرۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن سولاردان سول اسىل بۇيىمداردى ساتىپ الىپ ءسىبىر كوللەكتسياسىنىڭ قۇرىلۋى، ودان سون-ا-اۋ گوللاندياداعى ۆيتزەنگە جونەلتىلىپ، بۇكىل ەۋروپاعا تانىمال بولۋى سەبەپ بولىپتى. ال بۇگىنگى ۇرپاققا سونىڭ ءبəرى əيتەۋىر ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەمەس، ەرتە زاماندا سالتانات قۇرعان əلدەبىر ەۋروپالىق نەمەسە تاعى ءبىر وركەنيەتتى ەلدىڭ مəدەني ەسكەرتكىشى رەتىندە كورسەتىلەدى. ەندەشە رەسەيدەن ازاتتىق العانىنا 18 جىل بولعان ەل ەندىگى جەردە وسىنداي مəدەني مۇرالار ارقىلى دا ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن تəربيەلەۋى، ۇلتتىق ماقتانىشىن قولونەردىڭ وسى ءبىر سالاسى ارقىلى دا وياتۋى ونشا قيىن شارۋا ەمەس-اۋ. بۇل ءۇشىن، əسىرەسە ءححى عاسىردىڭ ەڭ قۇدىرەتتى قۇرالى تەلەديدار الدىمەن ىسكە كىرىسسە عوي.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz