سوڭعى كەزدە قازاق پەن قىرعىز اراسى سىنعا ءتۇسىپ ءجۇر. قىرعىزدىڭ پرەزيدەنتى قازاقتار بىزدەن تارادى دەگەنگە شەيىن باردى. بۇرىندارى مۇنى قاراپايىم قىرعىزداردان ەستىسەك، ەندى ەل باسشىسىنان ەستيتىن بولدىق. قايسىبىرىنە جاۋاپ قاتامىز، ۇندەمەي قويا سالايىق دەسەڭ ەندى باسشىسى دا ويىنا نە كەلسە، سونى بىلش ەتكىزىپ ايتا سالىپ جاتقانى ءسوزسىز نامىسقا تيەدى ەكەن. مەن وسىنداي ماقالا جازىپ اعايىن حالىقتىڭ نامىسىنا تيمەي-اق قويايىن دەگەم. بىراق مەنسىز دە ەكى ەل اراسىندا اقپارات سوعىسى باستالىپ كەتتى. اتامباەۆ حالقىمىزدى قايتا قايتا تىلدەي بەرگەن سوڭ، ءارى وسى قىرعىز دەمەي بۇكىل كورشىلەرىمىز قازاق تۋرالى نە ايتىپ، نە جازاتىنى ماعان بۇرىننان دا قىزىقتى بولعان سوڭ قولىما قالام الدىم. ويتكەنى، كورشىنى تاڭداي المايسىڭ، ونى قۇداي جاراتادى، ارىدا قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا سولارمەن بىرگە بولاسىڭ. سوندىقتان كورشىلەر ءجايلى بىلە ءجۇرۋ كوپتىك ەتپەيدى، ەندەشە شامامىز كەلگەنشە تالداپ كورەيىك.

"اقساق ۇيرەك"

ساياساتتا «اقساق ۇيرەك» دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل بيلىكتەن كەتىپ بارا جاتقان پرەزيدەنتكە قاراتا ايتىلاتىن ءسوز. بيلىكتەن ونسىز دا كەتىپ جاتقان «اقساق ۇيرەك» اتامباەۆتىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم دەپ قويا سالايىن دەسەم ونىڭ ايتقان سوزدەرى نامىسقا تيە بەردى. ەلباسى نازارباەۆتى سىناۋمەن باستالعان اتامباەۆتىڭ شابۋىلى سوڭىندا قازاقتى قورلايتىن بىلجىراق سوزدەرمەن جالعاستى. بارلىعى ءتورت رەت قازاق وكىمەتىنە (بيلىگىنە) ءتيىستى. تيىسكەندە جونىمەن نازارباەۆتى عانا سىناپ قويماي ەلدىڭ نامىسىنا ءتيىپ «قىلىشپەن كەلگەندەر باسىن تاستاپ كەتتى» (كەنەسارى حاندى تۇسپالداعانى), «كەمىندە 3000 جىلدىق تاريحى بار ەل ءۇش كۇندىك بلوكادادان قورىقپايدى» (بلوكادا دەيتىندەي قىرعىزستاندى ەشكىم قورشاپ العان جوق عوي، ءارى شەكارادا شەكتەۋلەر بار بولماسا تولىق جابىلعان جوق), - دەگەن سوزدەرى ءبىز عاسىر تۇگىل مىڭداعان جىلدى باستان كەشكەن كونە ۇلتپىز، ال سەندەر كەشەگى بالاڭ جاس ۇلتسىڭ دەگەنى، «قازاقتاردى سوڭعى 500 جىل بويى اقسۇيەكتەر (تورەلەر) باسقارىپ كەلدى، ءالى دە ماعان سولاي سەزىلەدى»، - دەدى. مۇنىسى تۋراسىن ايتقاندا، سەندەردى قالماقتار باسقارىپ كەلدى، ءالى دە قالماق باسقارادى دەگەنى. بۇل جەردە بازبىرەۋلەردىڭ ەلباسىنى قالماق، جوڭعار دەپ نەگىزسىز كۇستانالايتىن جەتەسىز ءسوزىن مەڭزەگەنى. «قازاق دەگەن ءبىز (قىرعىزدار)»، مۇنىسى ساياسات تىلىمەن ايتساق «سەندەر بىزدەن تاراعانسىڭدار، بىزدەن شىقتىڭدار» دەگەنى. اتامباەۆتىڭ مۇنىسى «جامان ءوزى تەڭەلمەسە دە سوزىمەن تەڭەلگىسى كەلەدى» دەگەننىڭ مىسالى. بۇدان بۇرىن اتامباەۆ قازاقستان بىزگە 2014 جىلى ەنەرگەتيكالىق بلوكادا جاسادى دەپ ايىپتاعانى بار. بلوكادانىڭ ەنەرگەتيكالىق ءتۇرى دە بولادى دەگەندى العاش رەت ەستىپ وتىرمىن.

ەڭ سوڭىندا قىرعىزستاندى تۇراقتى ونىكتىرۋ (دامىتۋ) بويىنشا وتكەن جيىندا سويلەگەن سوزىندە قازاق وكىمەتىنە ادەتتەگىدەي ءتىلىن تاعى دا بەزەپ الادى. سونداعى ءسوزى، كارى ديكتاتور، كەزىندە سول دا (اتىن ايتپاسا دا وزبەكتىڭ مارقۇم پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆتى ايتىپ تۇرعانى بەلگىلى) بىزگە قىساس جاساعان، ودان دا شىققانبىز، مىنا كەزەكتى [ديكتاتور] دا ءسويتىپ ءوزىم بىلەرمەندىككە سالىپ جاتىر، بۇدان دا شىعامىز، مۇنداي كەلەڭسىزدىككە ەۋەو كوڭىل بولمەي كوز جۇمىپ قاراپ وتىر دەگەنگە سايادى. اتامباەۆ جازعان كورشى ەلدەردى ۇنەمى مىنەپ شەنەيتىندەي قازاقستاننىڭ وپپوزيتسياسى بولىپ كەتكەن بە؟ ول قايداعى ءبىر ۇرىسقاق قاتىن ەمەس، بىلدەي ءبىر ەلدىڭ باسشىسى، جاقسى ما جامان با ونىڭ اۋىزىنان شىققان ءسوزدىڭ دۋاسى بار. ادام اۋىزىنا نە كەلسە سونى قۇسا بەرۋگە بولمايدى. ول ءار ءسوزىن ەر ادامشا بايىپپەن ايتپاي دولى قاتىنشا زەكىپ، ايعايلاپ ايتادى. تاپ ءبىر بالاسىنا ۇرسىپ جاتقان قىرشاڭقى ايەلدەي.

اتامباەۆتى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋ كەرەك

وسى اتامباەۆتىڭ اقىل ەسى دۇرىسىنا كۇمانىم بار. بۇل جەكە مەنىڭ عانا ەمەس، ءبىراز قىرعىزدىڭ دا كۇدىگى. كەشەگى ۇزەڭگىلەسى، بۇگىنگى قارسىلاسى ءارى تۇرمەدەگى «قوناعى» ومىربەك تەكەباەۆتىڭ ءوزى اتامباەۆتى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋدى ايتقانى بار. ول ول ما، قىرعىز ەل (حالىق) اقىنى اناتاي ءومىرحانوۆ (اناتاي ومۇركانوۆ) «تالاسقا كوپ تييشپەي، تااجىندى تاشتاپ جىلىپ كەت (تالاسقا كوپ تيىسپەي، ءتاجىڭدى تاستاپ بەزىپ كەت)» دەسە، ودان ارمەن: وردۋنان تۋرۋپ باسالباي، وورۋگان باشىن جازالباي (ورنىنان تۇرىپ باسا الماي، اۋىرعان باسىن جازا الماي، - دەپ اتامباەۆتىڭ ىشىمدىككە قۇمار ەكەنىن ايتىپ سالعان ەدى). وردەنين بەريپ ءجون تۋرباي، وي-توونۋن باشىن ءدوودۇرويت. اتىنان ايتكىم كەلبەدي، پاميلياسى اتامباي... تيتيرەي ءسۇيلوپ تيرتەڭدەپ، تييشپەگين كازاككا. تييشە بەرسەڭ تيليڭدەن، كابىلاسىڭ ازاپكا. انسىز دا كۇنۇڭ از كالدى، از كۇنۇڭدۇ تازا اكتا. دەگەنگە بولبوي دەلبەڭدەپ، كەپ جەبەستەن كەلجەڭدەپ، كالدىڭ مينتيپ مازاككا... نازارباەۆ اكساكال, ەكي ەلگە ەمەس دۇينوگو. سەن بيتتەيسيڭ، ال كيتتەي، اگا اكاراات ءسويلوبو (نازارباەۆ اقساقال، ەكى ەلگە ەمەس دۇنيەگە. سەن بيتتەيسىڭ، ول كيتتەي، وعان عايبات سويلەمە)... دەيدى. بۇل، اتامباەۆ تالاستىقتاردى ماناستى ساتقان ابىكە، كوبەشتىڭ ۇرپاعى دەپ ايىپتاعان سوڭ جازعان قارىمتا جىر. اتامباەۆ، ارينە، تالاستىقتاردى بۇكىلدەي ساتقىنسىڭدار دەگەن جوق. بىراق كەز كەلگەن ەل باسشىسى، مىسالى، ءبىزدىڭ نۇرەكەڭ ءبىر اۋدانعا بارىپ «سەندەر كەنەسارى حاندى ساتقان ... باتىردىڭ ۇرپاعىسىڭدار» دەسە نە بولارىن ەلەستەتشى. سول باتىردىڭ ساتقىن ەكەنىن ول قايدان بىلگەن، ءارى مەيلى جالعىز ادامدى ايتسا دا، ونى ساتقىنسىڭ، پالەنشەنىڭ ۇرپاعىسىڭ دەۋگە حاقى بار ما!؟

«كازاكتىن حانى كوكچونۇ چوگولوتكون ماناستىن ميسالى بار». ال بۇل قىرعىزدىڭ تاعى ءبىر ەل اقىنىنىڭ جوعارىداعى اناتاي اقىنعا ايتقان سوزىنەن ءۇزىندى. وسى قازاقتا كوكشە دەگەن حان بار ما ەدى؟ بۇرىندارى ءبىز نەگە ەستىمەگەمىز؟ وندا مىناۋ نە ساندىراق؟ ماناس داستانىنىڭ ءاربىر جولى تاريحي فاكت دەپ كىم دالەلدەگەن؟ تەك قىرعىز دەمەي-اق ءبىزدىڭ قازاكەم دە تاريحتا بولماعاندى بولدى دەپ قويمايدى. مىسالى، قاتاعان مەن ءسۇيىنبايدىڭ ايتىسى. كىم نە دەسە و دەسىن، مەن مۇنداي ايتىس ومىردە بولعان جوق دەر ەدىم. سوڭىرا بىرەۋلەردىڭ ويدان شىعارعان ايتىسى بۇل.

ماڭقا قازاق ءھام ساقاۋ قىرعىز...

قىرعىز دەگەن وزدەرى ايتىپ جۇرگەندەي «قىلىمداردى قارىتقان» (سوزبە ءسوز: عاسىرلاردى قارتايتقان، ماعىنالىق: عاسىردان عاسىرعا جەتكەن تىم كونە، ەجەلگى ەلمىز دەگەنى ) ۇلى ەل مە، قازاقتاردى، ودان قالسا بۇكىل تۇركىلەردى تۇرىك ەتكەن، ءتىلىن قىپشاق ەتكەن ارعى اتامىز با، قازاق بەسىكتە بەلى شىقپاي جاتقاندا بۇلار راسىمەن ۇلى يمپەريا قۇرىپ، ەۋرازيانى كەسە كولدەنەڭدەپ ءجۇردى مە دەگەندەي سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. بۇل ءۇشىن ءبارىن ايتپاي-اق تىلىنە عانا از كەم تالداۋ جاساسا دا جەتكىلىكتى سياقتى. و باستان ايتىپ كەتەيىن، قىرعىزدار «قىلىمداردى قارىتقان» ۇلى ەل بولسا بولار، بۇعان تالاسىم جوق، مەنىكى تەك ولار بىرەۋدىڭ تاريحىن جوققا شىعارماسىن، تەگىنە تيىسپەسىن دەگەن وي.

قىرعىزدار قازاقتى 1000 دەگەن ساندى «مين» دەمەي «مىڭ، مىڭ» دەپ مىڭقىلداپ ايتاتىن «ماڭقا قازاق» دەيتىنى بار. ارا تۇرا بىزدەر جاقتان «ماڭقا قازاقتىڭ» قارىمتاسى رەتىندە «شۇلدىرلەگەن ساقاۋ قىرعىز» دەپ ايتىلىپ قالادى. جاۋىن جاان، جۋان جوون، تۇيە ءتوو، تاۋ توو، جاڭبىر جامگىر، سايلاۋ شايلوو، باۋىرساق بوورسوك، قاسقىر قارىشقىر، اۋىر وور، ... دەپ قانشا تىزبەكتەسەڭ سونشا جالعاسا بەرەدى، ەندى بۇدان كىم ساقاۋ ەكەنىن بىلە بەرۋگە بولادى. ادىلدىك ءۇشىن وسى سوزدەردى باسقا تۇركى ەلدەرنىڭ سوزىمەن سالىستىرايىق. ويتكەنى، قىرعىز اعايىندار «ءبىز ەمەس سەندەر ساقاۋسىڭدار» دەپ داۋلاسپاس ءۇشىن. وزبەكشەدە تيىسىنشە ەمگور، قالىڭ، تۋيا، توع، ەمگور، سايلوۆ، باۋىرساق، ءبورى، وعير... مىسالى، ءداۋىر دەگەن تەگى اراب-پارسى كەلەتىن ءسوزدى قىرعىزدار دوور دەيدى. وزبەكشەسى داۆر. قازاقتار وسى ءسوزدى قىرعىز ارقىلى ارابتان الماعانى بەلگىلى. ال قىرعىزدار قازاق نەمەسە وزبەك ارقىلى العانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مىنە، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، قىرعىز ءتىلى شىنىندا قازاق ءتىلىنىڭ ساقاۋشا ءتۇرى. قىل اياعى بۇكىل تۇركى تەكتەستەر اياق دەسە قىرعىزدار عانا بۋت (بۇت) دەيدى. جالپى قىرعىز ءتىلى قازاق ءتىلىنىڭ كۇشتى ىقپالىمەن قالىپتاسقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ادىلدىگىن ايتۋ كەرەك، قىرعىز ءتىلى تەك قازاق ءتىلىنىڭ اسەرىمەن عانا قالىپتاسقان جوق، وعان وزبەك پەن ۇيعىر ءتىلىنىڭ دە ىقپالى ايتارلىقتاي كوپ بولدى. مىسالى، قىرعىزدار كەي سوزدەردى ۇيعىرمەن اينا قاتەسىز بىردەي ايتادى. ايگىلى «چوڭ» ءسوزى ۇيعىردا دا بار، قىرعىز ءدوولوت (داۋلەت) دەسە ۇيعىر دا ءدوولوت دەيدى. قىرعىزداعى «وو» سياقتى سوزىلىڭقى دىبىس تىركەسى ۇيعىردا دا بار.

قىرعىز ۇلى يمپەريا قۇرىپ پا ەدى؟..

مەكتەپتە بىزگە موڭعول يمپەرياسىنىڭ، ودان بۇرىنعى كوك تۇرىك، قىرعىز، ۇيعىر (بىرىككەن تۇرىك) قاعاناتىنىڭ تاريحىن ۇيرەتكەندە ءبىرىن اسىرا دارىپتەپ ءبىرىن جوققا شىعارىپ تۇككە العىسىز ەتكەن جوق. قازاققا دا قىرعىزعا دا بۇيرەگى بۇرىپ جارىتپايتىن قالىس موڭعول اعايىندار قىرعىز قاعاناتى تاريحىن ۇيرەتكەندە قىرعىز اعايىندار ايتىپ جۇرگەندەي ەجەلگى قىرعىزدار التاي، ساياننان باستاپ الاتاۋعا، ەدىلدەن كەنعانعا (حيانگان) دەيىن جەتكەن ۇلان بايتاق جەرى بار ۇلى يمپەريا قۇرىپ ەدى دەپ ەرتەگى ايتىپ اڭىز ءافسانا ۇيرەتكەن جوق، كەرىسىنشە كوك تۇرىك پەن ۇيعىر حاندىعى سياقتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇرىلعان قاتارداعى تۇركى تەكتەس كوپ مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولدى دەپ ۇيرەتتى. ارتىنان تاريحقا تانىسا كەلە وسى ايتقاندارى شىندىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك تە. ال قىكەمدەر بولسا ءبىزدىڭ داۋىردەن بۇرىن دا ۇلى قىرعىز حاندىعى بولعان دەپ كۇبىنەدى. وۋ، سوندا بىزدە ەشتەڭە بولمادى ما؟!. سول كەزدەگى ءۇيسىن، قاڭلى مەملەكەتتەرىن قايدا قويامىز؟ دەنى قازاقتا عانا ءبۇتىن ساقتالعان كەشەگى نايمان مەن كەرەي ۇلىستارىن قايدا قويامىز؟ ۇلى دالانى يەلەنىپ وتكەن ءداشتى قىپشاق ۇلىسىن قايدا قويامىز؟ اتاۋى سول كەزدە ورنىقتى دەمەسە، قازاق حاندىعى كەشەگى التىن وردانىڭ زاڭدى جالعاسى ەمەس پە ەدى؟ ۇلى ءجۇزدى بۇتىندەي قۇرايتىن ءبىر ءۇيسىننىڭ ءوزى ەكى مىڭ جىلدىق كونە تاريحقا يە ەمەس پە ەدى؟

ءبىر ورمان ماناپتان باسقا قىرعىزدا حان بولدى ما؟ اۋەلى وسى ورماننىڭ ءوزى اق كيگىزگە وتىرىپ، اتادان ۇلعا جالعاسقان حان بولا الدى ما؟ اگاراكي، حاندارى بولسا قايسىسىنىڭ زيراتى ساقتاۋلى تۇر؟ قاي قىرعىزدا قازاقتىڭ حاندارى مەن باتىرلارى جەرلەنگەندەي تۇركىستانى بار، ۇلىتاۋداي حان قورىمى، جوشى مەن الاشا حانداي مازارى بار؟ ابىلايداي حانىنىڭ حان تاڭباسى ء(مورى), تۋى بار ما؟ حان اسىن پىسىرگەن تايقازانداي جادىگەرى بار ما؟ جوق، ارينە. قىرعىز تۇرماق دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى دەيتىن ۇلى موڭعول يمپەرياسىنىڭ بىردە ءبىر حانىنىڭ زيراتى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىلى ەمەس. وسىدان بولا بىزدەگى اسىرە بىلگىشتەر شىڭعىستى قازاق، قازاق بولعاندا كادىمگى كەرەيدىڭ مەركىتى ەدى، ورتا ءجۇزدىڭ قوڭىراتى ەدى، ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىرى، ماڭعىستاۋدىڭ ادايى ەدى دەۋگە شەيىن باردى. شىڭعىستى قازاق دەپ مارقادام تاپپايمىز. ايتقىلارىمىز كەلىپ بىردەڭەلەرىمىز قوزىپ بولماي بارا جاتسا ونى ۇلى موڭعول-تۇركى يمپەرياسىنىڭ اسقان دارىندى بيلەۋشىسى ەدى، كوشپەندىلەردىڭ ءبىرتۋار ۇلى قاعانى ەدى دەسەك تە جەتىپ جاتىر.

بىردە اتاعى دارداي، ۇلكەن جازۋشى اعامىز بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆتىڭ قىتايداعى تىنىبايىن دەگەن قازاق وقىمىستىسىنا سۇيەنىپ، شىڭعىستى قازاق جەرىندە، ونىڭ ىشىندە تاپ ءبىر كوزبەن كورىپ تۇرعانداي شىعىس قازاقستان، تالدىقورعان ماڭىندا تۋدى، ول تازا قازاق بولدى دەپ جازعانىن، موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى تۇركى-موڭعولعا ورتاق كونە اتاۋلاردى ماعىناسىن شەتكە ىسىرىپ قويىپ تەك ايتىلۋ ۇقساستىعىنا بولا تۇپ-تۋرا قازاق قىلىپ كۇشپەن ۇيقاستىرىپ جازعانىن كورىپ قازاق زيالىسىنىڭ جەتكەن جەرى وسى ما دەپ تۇڭىلگەنىم بار ەدى.

***

قىرعىز كونترابانداسى

ەكى ەل اراسىندا تۋىنداعان كەلىسپەۋشىلىكتى كەلىسسوز ارقىلى شەشۋدىڭ ورنىنا اتامباەۆ باستاتقان قىرعىز بيلىگى قازاق جاعىن تۋرا ايىپتاۋعا كوشىپ، ودان ارمەن دسۇ، ەۋەو-قا شاعىمدانا كەتۋى دە دۇرىس بولمادى.

ءارى شەكارا اشىق بولا تۇرا ونى بلوكادا دەپ بۇرمالاپ اتاۋى، كەمىندە ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەل 3 كۇندىك بلوكادادان قورىقپايدى دەپ قازاق تاراپتى اشىقتان اشىق ەگەسكە يتەرمەلەۋى ەل باستاعان باسشى تۇگىل كەز كەلگەن ادامنىڭ نامىسىنا تيەتىن ءسوز. بۇدان كەيىن شەكاراعا ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن شەكتەۋ قويعان قازاق وكىمەتىن (بيلىك) قالاي جازعىراسىڭ؟

اۋەلى قىتايدان قورعاس تەمىر جولى ارقىلى بيشكەككە، ونداعى دوردوي بازارىنا جەتىپ، سول جەردەن قىرعىز كيىم كەشەگى دەگەن جالعان اتپەن قايتا بىزگە كەلەتىن قىتايدىڭ ساپاسىز تاۋارلارىن الىپ ساتقان قىرعىز كونترابانداسى وتىرىك پە ەدى؟ وزىمىزدە دە وسەتىن كوكونىس، جەمىس جيدەك تۇرعاندا قىرعىزدىكى دەگەن جەلەۋمەن وزبەك پەن تاجىكتىڭ ارزان ونىمدەرى ساتىلىپ وڭتۇستىكتەگى اعايىننىڭ وسىرگەنى وتپەي جاز بويعى ەڭبەگى دالاعا كەتەتىنى وتىرىك پە ەدى؟ قازاق وكىمەتى شەكاراداعى كيكىلجىڭدى سىلتاۋىراتىپ شەكتەۋ قويىپ ءوز حالقىن ويلاسا بۇنىڭ نەسى ايىپ؟

تۇندىك پەن تۇستىك فاكتورى

اتامباەۆ كەتكەندە جونىمەن كەتپەي جاڭا كەلگەن باسشىسى ساۋرانباي جيەنبەكوۆكە اۋىر «ميراس» قالدىرىپ بارا جاتار. اتامباەۆتىڭ وسىنشاما اۋىر سوزدەرىنەن كەيىن جيەنبەكوۆ بيلىككە كەلىپ ەكى ەل اراسى بۇرىنعىداي جاقسارىپ كەتەدى دەگەنگە كۇمانىم بار.

ءبىر قىزىعى اتامباەۆ پەن ونىڭ باستى قارسىلاسى بولعان، قازىر قۋعىنعا ۇشىراپ شەتتە بوسىپ جۇرگەن ومىربەك بابانوۆ تۇندىكتەن بولسا، جيەنبەكوۆ تۇستىكتەن (وڭتۇستىكتەن). تۇندىك پەن تۇستىك فاكتورى قىرعىز ەلىندە اجەپتاۋىر ءرول وينايدى. وزدەرى ونداي ايىرما جوق دەپ جوققا شىعارعانىمەن قىلاياعى تىلدىك جاعىنان ايىرما بار. تۇندىگى قازاق ءتىلىنىڭ قاتتى ىقپالىنا ۇشىراعان قىرعىز تىلىندە، تۇستىگى وزبەك ءتىلىنىڭ ايتارلىقتاي اسەرى بار وڭتۇستىك ديالەكتىدە سويلەيدى.

«ەاەبگە كيرگەنيبيز تۋرا چەچيم بولگون. بيز بۋل ۋيۋمدا كالىشىبىز كەرەك. اندان چىكپايبىز. بيروك ورۋس، كازاك باسما ءسوزۇن كۇنۇگو وكۋيم، اندا "كىرگىزستان، اتامباەۆ ەاەبدي تالكالاگىسى كەليپ جاتات" دەپ جازىپ جاتىشات. بۋل چىلگىي كالپ. چىنىندا بير ايدان بەري كازاكستاندىن جەتەكچيليگينين وزۇمبيلەمديگي ءۇچۇن بيز باشكا ولكولوردون، ەاەبدەن اجىراتىلگان بولۋپ تۋرابىز. بلوكادا كىرگىزستاندىن پرەزيدەنتي “مىيزامداردى سىيلاپ، يچكي يشتەريبيزگە كيليگيشپەگيلە” دەپ تالاپ كويگونۋ ءۇچۇن گانا جاسالىپ جاتات. بيزگە باشكالاردىن ەرەجەسين تاڭۋلوونۋن كەرەگي جوك».

بۇل اتامباەۆتىڭ ءوز ءسوزى. مۇندا ايتىلعانداي قازاق ءتىلدى ەشبىر ءباسپاسوز اتامباەۆتى ەۋەو-ى قۇلاتقىسى كەلەدى دەپ جازعىرعان جوق! جازسا تەك ورىس ءتىلدى، كرەملگە بۇيرەگى بۇراتىندار عانا سولاي جازدى. ەندەشە اتامباەۆتىڭ كەزەكتى وتىرىگىنە جول بولسىن. قايتا قازاق ۇلتشىلدارى، قاراپايىم ازاماتتارى كەرىسىنشە وسى اتى وشكىر وداقتىڭ تەزىرەك قۇلاعانىن قۇدايدان تىلەپ وتىر. مۇنداعى «بلوكادا كىرگىزستاندىن پرەزيدەنتي “مىيزامداردى سىيلاپ، يچكي يشتەريبيزگە كيليگيشپەگيلە” دەپ تالاپ كويگونۋ ءۇچۇن گانا جاسالىپ جاتات» دەگەنى دە بىرجاقتى ايتىلعان ءسوز. بۇل ءسوز ەڭ الدىمەن وزىنە قاتىستى. التى جىل بۇرىن سايلانباي تۇرعاندا اتامباەۆتىڭ ءوزى ماسكەۋگە نە ءۇشىن باردى، نەگە پۋتينمەن كەزىكتى؟ مىنە، سۇراق. نازارباەۆ تەك بابانوۆپەن كەزىككەن جوق، جيەنبەكوۆپەن دە كەزىكتى عوي. سوندا قايدا قالدى ايتقىش اتامباەۆ؟ اتامباەۆ «نازارباەۆ بىزگە جاس پرەزيدەنتى كەرەك دەدى» دەپ ايىپتادى. نازارباەۆ بار بولعانى بابانوۆقا «بيلىككە سەندەي جاس باسشى كەلسە جاقسى، بىراق ءبىز قىرعىزستاننىڭ باسشىسى كىم بولسا دا بىرگە ىستەيمىز» دەدى. ال بۇنىڭ قاي جەرى ديپلوماتياعا قايشى؟ قاي جەرى ىشكى ىسىنە ارالاسۋشىلىق؟ نە ءبىز بىلمەيتىن باسقا گاپ بار ما؟ ولاي بولسا، اتامباەۆ ەكى ەلدىڭ اراسىن بۇزىپ، وسىلاي ۇرىسقاق قاتىندارشا زەكي بەرمەي ءبىز بىلمەيتىن سول گاپتەرىن اشىق ايتسىن. ەستيىك. ايتپەسە، ەجەلدەن ءبىر تۋعان ەكى ەلدىڭ اراسىنا وت سالماسىن.

«قازاق قىرعىز ءبىر تۋعان»

قاشان ايتىلعانى بەلگىسىز، «قازاق قىرعىز ءبىر تۋعان» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءبىز تۋساماق تا تۋعانداي بولىپ كەتكەنىمىزدى ايتسا كەرەك. راس، قازاققا ءتىل جاعىنان ەڭ جاقىنى نوعاي مەن قاراقالپاق، قان جاعىنان وزبەكتەگى رۋىن بىلەتىن بولىگى. بىراق كوشپەلى وزبەكتەر قازىرگى وزبەكتى تولىقتاي قۇراپ وتىرعان جوق، ازعانتاي بولىگى عانا، ارى كەتسە، بالكىم، حالقىنان جارتىسىن عانا قۇرايتىن شىعار. ال قىرعىزدار بولسا بىزبەن ءتىل جاعىنان تۋرا ۇعىسا الاتىن بىردەن ءبىر تاۋەلسىز مەملەكەت، ءبىرتۇتاس ەل. ايتىس پەن ايتىشىمىز ءبىر، جىر ء(ان) مەن ىرىمىز ءبىر، كوكپار مەن كوكبورۇىمىز ءبىر، كيگىز ءۇي مەن بوز ءۇيىمىز ءبىر، باۋىرساق پەن بوورسوعىمىز ءبىر، ەگىز حالىقپىز. سونىمەن قاتار قىرعىزدار جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاقپەن وداقتا بولعان، قايرا قالماقپەن وداقتاسىپ بىزگە قارسى دا بولعان بىردەن ءبىر حالىق. جوڭعار كۇشەيگەندە سولار جاققا، السىرەگەندە بىزگە بولىسقان. ودان بۇرىن ءاز تاۋكە زامانىندا قازاقتىڭ قۇرامىندا التى الاشتىڭ ءبىرى بولعان ەل.

قىرعىزداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قازىرگى تاراز ولاردىڭ وليا اتاسى (اۋليە اتا), جالپى جامبىل-مەركى ولكەسى، شۋ بويى، ىلە ءوڭىرى دە قىرعىزدار مەكەن ەتكەن جەرلەر. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاقتىڭ جەرىنە كورىنگەن يەلىك ەتكەنى، سولاردىڭ ءبىرى اتالمىش جەرلەردى باسىپ العان قىكەڭدەر بولعانى تاريحتان ايان. سودان دا بولار ابىلاي حان قىرعىزدار باسىپ قالعان جەردى قايتارۋ ءۇشىن اتى شۋلى جورىعىن جاساعان ەدى.

قىرعىزدا «الىستاعى تۋعاننان جاقىن كورشى ارتىق» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز تامسىلدىك سيپاتتا بولعانىمەن تۋرا ماعىناسىندا، جاقىن كورشىسى - ءبىز قازاقتار، الىسقى تۋعانى – التايلىقتار دەپ ۇقساق تا بولادى. التايلىقتار دەمەكشى، بۇلار تۇركىنىڭ التىن بەسىگى - التايعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، كەشەگى اتاۋى ويروت (ويرات ەمەس), تەلەنگيت، تەلەۋت دەپ ءارتۇرلى اتالىپ، قۇرامادان قۇرالىپ ەل بولعان، اقىرى ات تاپپاعان سوڭ وزدەرىن «التاي كيجي» (التاي كىسى) دەپ اتاپ تىنعان، سانى نەبارى 70 مىڭنان اساتىن بۇراتانا حالىق. بۇلاردى قىرعىزدار التايلىقتار دەپ تە اتاماي التايلىق قىرعىزدار دەپ جاقىن تارتادى. تىلدەرى ءسوز جوق ۇقسايدى، سونىمەن قاتار التايلىقتاردىڭ ءتىلى قازاق تىلىنە دە ۇقسايتىن ەل. ءبازبىر قىرعىز بەن قازاقتىڭ اراسىنداعى موڭعولداسقان ارالىق تىلگە كوبىرەك ۇقسايدى. كەي سوزدەرى قىرعىزدان گورى قازاققا، ودان قالسا موڭعولعا ۇقسايتىن ءدۇبارا حالىق. رەسەيدىڭ التاي رەسپۋبليكاسىندا جاسايدى، سونداعى قوش اعاش قازاقتارىنان بولا ما، تاريحي جەرگە دەگەن قىزعانىش، تالاستان بولا ما، ايتەۋ قازاققا كوزقاراسى جاقسى ەمەس حالىق...

2010 جىلعى وشتاعى قىرعىز-وزبەك ۇلتارالىق قاقتىعىستان كەيىن ەل بىرلىگىن بەكەمدەپ، رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن وسى التاي ەلىنەن، ماناس ىزىمەن ءبىراز قىرعىز جىگىت اتپەن ءجۇرىپ رەسەي، قازاقستان ارقىلى قىرعىزستانعا كەلۋدى ارەكەتتەنگەنىمەن اراداعى ورىستىڭ شەكارا كەدەرگىسىنەن بولا «مايناپ» شىقپاعان-دى.

بىردەن ايتىپ قويايىن، قىرعىزدىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، اتىن اتايتىنداي، سىرتىنان تون پىشەتىندەي سەن كىمسىڭ دەسە، مەن ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ادامزاتتىڭ شىڭعىسى اتالعان ايگىلى ايتماتوۆتىڭ «گۇلسارات»-ىن قىرعىز تىلىندە وقىپ، تولەمىش وكەەۆتىڭ «اق يلبيرستين تۋكۋمۋ» (كوجوجاش نەمەسە اق ءبارىس/ىلبىستىڭ تۇقىمى)-ىن سول تىلدە كورىپ، «بولبوسو»-داي ىرلارىن ۋگۋپ (ەستىپ), «ماش بوتوي»، «ۋلۋ كوچ»-دەي كۇۇ-ن (كۇيىن) تىڭداپ جۇرگەن جانمىن. قىرعىز دەمەي وزگە دە وزبەك، ۇيعىر، تاتار سياقتى تۇركى تەكتەس كوپتەگەن حالىقتىڭ ءتىلى شىن مانىندە ارعى تۇركى ءتىلىنىڭ بولەك بولەك ديالەكتىسى، مۇنى كەز كەلگەن ادام ازداپ تالاپتانسا بىردەن ۇعىپ كەتەتىن وتە جاقىن تۋىس تىلدەر. سوندىقتان مەن بۇل تۋرالى ازداعان تۇسىنىگىم بار بولعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن.

لاس سايلاۋ

قىرعىز باق، سايتتارىن دا ۇنەمى قاراپ وتىرامىن. سوڭعى وتكەن سايلاۋىن دا باقىلادىم. سوندا ءوزىم جاسايتىن موڭعول ەلى مەن قىرعىز سايلاۋىنىڭ ۇقساستىعىن ءبىلىپ قايران قالدىم. سىرتتاي قاراعاندا ەكەۋى دە دەموكراتياعا ساي، كىم كەلىپ باقىلاسا دا وڭ باعا الاتىن قالىپتى سايلاۋ-اق. بىراق ازداپ ىشىنە ۇڭىلسەڭ، ەكەۋى دە سايلاۋشىلاردى تارتۋ ءۇشىن نەبىر بولمايتىن قادامعا باراتىنى، تاراتاتىن اقشاسى، جۇمىلدىراتىن اكىمشىلىك رەسۋرستارى، جاسايتىن قارا پيارى، جالعان ۇگىت ناسيحاتى مەن ءپوپۋليزمى دە ۇقساس لاس سايلاۋ. وسىنداي لاس سايلاۋدان بولىپ موڭعول ەلىندە بەس بىردەي پرەزيدەنت، ون شاقتى ۇكىمەت، التى-جەتى پارلامەنت اۋىسسا دا ءجوندى بيلىككە جارىماي-اق قويدى.

قىرعىزدا بەسىنشى پرەزيدەنت بيلىككە كەلۋدە. قازىرگى قىرعىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، اتا زاڭى ەلىن ونىكتىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەلەسى ىڭكىلاپتىڭ (توڭكەرىس) الدىن الۋ ءۇشىن جاسالعان. مۇنداي ەشكىم دە وزىنە جاۋاپكەرشىلىك المايتىن، باس اياعى جوق، قازاقشا ايتقاندا ءبىر قازانداعى ەكى قوشقاردىڭ باسى ىسپەتتەس جۇيەمەن دەموكراتياعا جەتەمىز، ونىگەمىز دەۋ قۇر قيال. موڭعوليا مۇنىڭ ايقىن مىسالى. وكىنىشتىسى سول، قازىر موڭعولدار وسى جۇيەدەن ابدەن جالىعىپ ديكتاتورلىق، توتاليتارلىق جۇيەنى قايتادان اڭسايتىن بولدى. جالپى، مەيلى پرەزيدەنتتىك، مەيلى پارلامەنتتىك جۇيە بولسىن، بيلىك، بۇل جەردە جاۋاپكەرشىلىك دەپ ۇعىڭىز، ءبىر ادامعا عانا جۇكتەلمەسە، ەجەلدەن كوپكە باعىنىپ جارىتپاعان كوشپەندى حالىق دەموكراتيانىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ الارىن ءبىلىپ جۇرگەنى دۇرىس. قازىر قىرعىز اعايىندار وسى جيەنبەكوۆتەن باستاپ پرەزيدەنتتىك باسقارۋدان پارلامەنتتىك باسقارۋعا كوشەمىز دەپ جاتىر. سونداعىسى نە پرەزيدەنتتە، نە پرەمەردە بيلىك جوق، بۇكىل بيلىك 120 دەپۋتاتتىڭ قولىندا بولاتىن، باس باسىنا بي بولاتىن وڭشەڭ قيقىم تۇرىپتاس ەڭ جامان ۆەرسيا. بۇل باسسىزدىققا اكەلەتىن جول. كلاسسيكالىق پارلامەنتتىك باسقارۋدا بيلىك ءبىر ادامدا - پرەمەردە عانا بولادى، قالاسا ول ءوزىن تاعايىنداعان پارلامەنتتى دە تاراتا الادى. ال قازىرگى قىرعىز بەن موڭعول بيلىگىندە مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. وسىدان حاوس ورنايدى.

ساياساتكەرلەردىڭ ۇرانى ومىرگە سايكەسپەيدى

قىرعىزستاننىڭ ءىجو-ءنىڭ 30 پايىزدايى ياكي 1,7 ملرد دوللارى شەتتەگى قىرعىز ميگرانتتارىنىڭ اۋدارعان اقشانىڭ ۇلەسىندە. ال موڭعوليانىڭ ءىجو-ءى وتكەن جىلى 4,3%-عا وسكەن. بۇنىڭ 3%-ى التىن، مىس، كومىر سياقتى ءۇش قازبا بايلىقتىڭ باعاسى الەمدىك نارىقتا كۇرت وسكەننەن العان كوبىك ءوسىم. شىن مانىندە ناقتىلى ءوسىم بار بولعانى 1%. نەبارى 3 ملن حالقى بار، ەكونوميكاسى وتە شاعىن، ۇلان بايتاق جەرى بار ەل ءۇشىن بۇل بانكروتپەن بىردەي ناتيجە. ءبىر جىلدارى كانادالىق «تسەنتەررا گوۇلد» دەگەن كومپانيا موڭعولدىڭ بوروو دەگەن التىن كەنىن قازعان ەدى. جيىرما جىلدا رەت-رەتىمەن قازىپ مەملەكەتكە مول سالىق تولەيدى دەپ كۇتىلگەن وسى كومپانيا سالىق جەڭىلدىگى قاراستىرىلعان زاڭنىڭ وسالدىعىن پايدالانىپ، نەبارى بەس-التى جىلدا كەندەگى 40-50 توننا التىندى تۇگەلدەي قازىپ ءبىتىرىپ ەلدەن شىعىپ كەتكەن ەدى. «كەدەيدىڭ سورى دا ءبىر» دەگەندەي وسى كومپانيا كەڭەس داۋىرىندە بارلانىپ، التىن قورى 700 (!) توننا دەپ انىقتالعان ايگىلى قۇمتور (قىرعىزستاننىڭ ىستىقكولىنەن تۇستىككە قاراي 60 كم قاشىقتىقتا، قىتاي شەكاراسىنا تاياۋ بيىك تاۋلى ولكەدە ورنالاسقان) كەنىن ۇڭگىپ جاتىر. كەن سۋدىڭ كوزى بولعان ماڭگى مۇزدىقتارمەن بىرگە ورنالاسقان، التىن الۋ ءۇشىن الدىمەن وسى مۇزدىقتاردى ارشىپ قازىپ الۋ ءتيىس. اقشا قاراجاتتان قاتتى قينالعان قىرعىز بيلىگى حالقىنىڭ جاپپاي قارسىلىعىنا قاراماي التىن كومپانياسىنا مۇزدىقتاردى قوپارىپ كوشىرۋگە رۇقسات بەرگەن زاڭدى جاقىندا قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. تابيعي گاز بەن مۇنايى عانا جوق دەمەسەڭىز قىرعىز جەرى باسقا قازبا بايلىقتارعا، اسىرەسە التىن مەن مىسقا باي. ازداعان گاز، مۇناي قورى دا بار، مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى باسقا بايلىقتارى جەتەتىن ەل. موڭعوليا ۇلان بايتاق جەرىنە ساي وراسان مول قازبا بايلىققا يە وتە باي ەل. بىراق وسى ەلدەر سوڭعى جيىرما جاقتى جىلدا نەگە كوتىرىلمەدى؟ جاۋابى بىرەۋ-اق. بيلىگىنىڭ تۇراقسىزدىعى، ەلىن جاپپاي جايلاعان پوپۋليست ساياساتكەرلەردىڭ ومىرگە سايكەسپەيتىن ۇراندارى – ءبارى-ءبارى ەلدىڭ دامۋىن مەيلىنشە تەجەپ كەلەدى.

مەن موڭعول ەلىندە جاساپ دەموكراتيانىڭ شەت جاعاسىن ءبىلىپ قالعان اداممىن. جوعارىداعى مالىمەتتەردى دەموكراتياعا وتسەك جاقسى بولىپ كەتەدى، قازىرگى جەمقورلىق پەن ادىلەتسىزدىك، قازاق ءتىلىنىڭ سۇرانشى كۇيى جوعالادى دەگەندەرگە قاراتا ايتىپ وتىرمىن. ايتپاعىم، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنەن جوعارى ەشتەڭە جوق، بۇل جولدا دەموكراتيالى، نە اۆتوريتارلى بولۋ پالەندەي ماڭىزدى ەمەس. ويتكەنى دەموكراتيانىڭ باياندى بولۋى سايىپ كەلگەندە سول ەلدىڭ گەوساياسي ورنالاسۋىنا تىكە بايلانىستى. تۇندىگىمىزدە اۆتوريتارلى ورىس، شىعىسىمىزدا توتاليتارلى قىتاي تۇرعاندا كوپ دۇنيەنى قيالداۋمەن شەكتەلەتىن بولامىز. مىسالى، ەۆروپانىڭ «سوڭعى ديكتاتورى» اتانعان لۋكاشەنكونىڭ بەلارۋسى ورىسپەن شەكتەسپەي، كارى قۇرىلىقتىڭ حاق ورتاسىندا ورنالاسقاندا، بۇل ەلدى ءاۆتوريتاريزمنىڭ ەلەسى دە كەزبەس ەدى.

******

"وكپەسى جوق قازاق"

قىرعىزدىڭ قازاققا كوزقاراسى ايتارلىقتاي جاقسى ەمەس. ەل بولعان سوڭ ءارتۇرلى كەپ ايتىلارى زاڭدىلىق عوي. ءتىپتى ولار ءبىز تۋرالى جاقسى ويدا بولۋى دا مىندەتتى ەمەس. دەگەنمەن بۇعان ءوزىمىز كىنالىمىز. ءبىز باسشىمىزدان باستاپ ماقتانشاق حالىقپىز. قىرعىزدار ءبىزدى ايگىلى «ماڭقا» اتاۋىمەن بىرگە «وكپەسى جوق قازاق» دەپ تە اتايدى. اقىندارى دا، ارتيستەرى دە. ءتىپتى انەكدوتى دا سولاي ايتىلادى. سونداي ءبىر ارزان كۇلكى، ويىندارىندا وزبەك، قازاق، قىرعىز ۇشەۋىن بىرەۋگە قارسى توبەلەستىرىپ قويىپ، وزبەكتى ارنەنى ەسەپتەيتىن تاقىس قۋ، جاعىمپاز بىرەۋ قىپ كورسەتسە، قازاكەمدى توبەلەستەن بۇرىن-اق قۇر ماقتانامىن دەپ وكپەسى كۇيىپ مارەگە جەتپەي قالعان ماقتانشاق داڭعوي قىپ كورسەتەدى.

ءبىر جىلدارى قىرعىزدىڭ االىسى مەن ازاماتى قازاقتى وڭباعان دەپ اتاپ ءبىراز ىزى شۋ بولعانىمىز بار. بۇل دا ءبىر كەزدەرى ءبىزدىڭ كەي «وكپەسى جوق» اقىندارىمىزدىڭ ورىنسىز ماقتانامىن دەپ قىرعىزدىڭ شامىنا تيگەننەن شىققان قارىمتا ەدى. سول ەسىندە جۇرگەن االى اقىرى بار قازاقتى وڭباعانعا تەڭەپ بارىپ جانى ءجاي تاپقان-دى. بۇنداي سوزگە نەگىزى ءمان بەرمەۋ كەرەك، قىزا قىزدىمەن ايتىلعان قاي قىرعىزدىڭ اۋىزىنا قاقپاق بولامىز، ءارى مۇنى ولاردىڭ ابىرويىنا قويۋ كەرەك. ويتكەنى، وسىنداي ايتىستاردا قىكەڭدەر قازاقتى عانا شاعىپ قويماي، كورشى قىتايدان باستاپ ءبىراز ەلدى تۇككە العىسىز ەتىپ تاستايتىنى بار. تەك ءوزىمىز  بولماشىعا تارىلمايتىن،  ۇلان بايتاق جەرىمىزدەي كەڭ پەيىلدى بولساق جاراعانى.

قازاق تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى اقتاندىق بولاتىن اشارشىلىق تا قىرعىز اعايىنداردىڭ «ءسۇيىپ» ايتاتىن تاقىرىبى. «ءسۇيىپ» دەگەندە قىرىلىپ قالدىڭدار دەپ تابالاپ ەمەس، اشارشىلىق كەزىندە سەندەردى ساقتاپ قالدىق دەپ ماقتاناتىن سوزدەرىنىڭ ءبىرى. راس، سول كەزدە كورشى قىرعىز اعايىندار شاماسى كەلگەنشە ءبىراز قازاقتى اشتىقتان ساقتاپ قالدى. مۇنىسىنا راقمەت، ىستەگەن جاقسىلىقتارى اللادان قايتسىن دەيمىز. بىراق كەيبىر قىرعىز تۋعاندار تاپ ءبىر بۇكىل قازاقتى اشارشىلىقتان ساقتاپ قالعانداي نەگە ۇنەمى ايتىپ، سول سۇمدىقتى بەتكە سالىق قىلادى، تۇسىنبەيمىن؟

قىرعىزعا بەرگەن كومەكتى دە بىزدەر ايتا بەرمەۋىمىز كەرەك. ولارعا كومەكتەسىپ جارىتقان دا جوقپىز. اتى دارداي بولعان 100 ملن دوللار كومەك قۇردىمعا كەتىپ سوزىلا بەرگەن سوڭ ونسىز دا سىنىققا سىلتاۋ تاپپاي تارىنىپ وتىرعان اتامباەۆتار قۇر نامىسقا بەرىلىپ شارت كەتتى، الۋدان باس تارتتى. قازاق ەلىنەن قىرعىزستانعا اسا ءىرى بولماسا دا، مىسالى، وشقا ەكى مەكتەپ سالىپ بەردى دەگەندەي ءىرىلى-ۇساقتى كومەكتەر ۇنەمى بەرىلىپ كەلدى. بىراق وسىنداي ۇساق تۇيەك بولسا دا كومەك شەتتەگى ءبىر قازاققا بەرىلگەن ەمەس. موڭعوليانىڭ باي-ولكە، قوبدا ايماعىنداعى 2010 جىلعى اقسۇيەك جۇتتا ونداعى قانداستارىنا قازاق وكىمەتى بار بولعانى 40 مىڭ دوللار كومەك بەرىپ، كوزىمىزدى شاراسىنان شىعارعانى ەسىمىزدە. 2016 جىلعى جازدا بولعان سەلدەن كەيىن سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ اعامىز باي-ولكەگە بارىپ 200 مىڭ دوللاردىڭ كومەگىن ۋادە ەتكەن. بەرىلىپ بەرىلمەگەنى بەلگىسىز. ەندەشە قىرعىز اعايىندار قازاقتىڭ بەرگەن ازىن اۋلاق كومەگىن ازسىنباۋى، ءبىزدىڭ وكىمەت (سىزدەرشە، بيلىك) تە باسقاعا بەرگەن ازعانتاي كومەگىن دابىرا قىلماعانى ءجون.

سۋمەن قىسۋ ساياساتى

قىرعىزبەن اراداعى بۇكىل كەلىسپەۋشىلىك ءبىر تاراپتان بولدى دەۋ دە قاتە. 2010 جىلعى وش قاقتىعىسى كەزىندە وكىمەت شەكارانى 1 اي ءبىرتاراپتى تارس جاۋىپ تاستاپ، قىرعىز ەلى قاتتى قينالعان. سودان ايلاسىزدان قىرعىزدار جامبىل وبلىسىنا اعىپ شىعاتىن شاعىن وزەن سۋىن بۋىپ تاستاعان ەدى. ەندى قولىنداعى جالعىز كوزىردى پايدالانعان ولاردا تەرىستىك جوق عوي. وسى كەزدە قازاق وكىمەتى شەكارانى قايتا اشقان. باسى قازاق جەرىنەن باستالىپ، قىرعىز جەرىنە كىرىپ قايتادان قازاق جەرىنە وتەتىن كىشىگىرىم وزەندى سوڭىنان قازاق تاراپ قىرعىز جەرىنە كىرمەيتىندەي قىلىپ ارناسىن بۇرىپ تاستاعان ەدى. بۇل دا شاراسىزدىقتان تۋىنداعان ءجايىت ەدى. ويتكەنى، قىرعىزدار دا، باستاۋىن قىرعىز جەرىنەن السا دا اياقتاۋىن قازاق جەرىندە اياقتايتىن سىرداريا سىندى وزەندەردىڭ سۋىن جازعى ەگىستىك كەزىندە بوگەپ، قىسىندا ەلەكتر، جىلۋ وندىرەمىز دەگەن جەلەۋمەن اعىزىپ سىر بويىنداعى ەلدى قىتىمىر قىستا قىزىل سۋعا باتىراتىن ادەتى بار-تۇعىن. ودان قالسا سۋدى اعىزساق ورنىنا كومەك بەرىڭدەر، ستانساعا جاعاتىن كومىر، مازۋت بەرىڭدەر دەپ الەككە سالاتىن. وكىمەت اقىرى بۇنىڭ جولىن سىر بويىنا كوكساراي بوگەتىن سالۋ ارقىلى شەشكەن-ءدى. سوعان دەيىن قازاققا تيەسىلى قانشاما سۋ ىسىراپ بولىپ، ارناساي ارقىلى وزبەك جەرىنە، ايداركولگە اقتى دەسەڭشى. سايىپ كەلگەندە قازاق ەلى قىرعىز جاقتان كەلەتىن سۋعا سونشا تاۋەلدى ەمەس. قىرعىزدار شۋ وزەنىن بوگەۋگە مۇمكىندىگى جوق، ويتكەنى وزەن ەكى ەلدىڭ شەكارا بويىمەن اعىپ وتىرىپ قازاق جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. جامبىل وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋدانىن سۋمەن قامتىپ وتىرعان تالاس وزەنىندەگى كيروۆ سۋ قويماسى عانا ايتارلىقتاي ىقپال تەتىگىنە يە. بىراق ونى بوگەسە قىرعىزدىڭ ءوز ايىلدارى سۋسىز قالادى، ءارى توزىعى جەتكەن ەسكى قويما لىق تولعان سۋدى ۇزدىكسىز بوگەپ تۇرا المايدى. دەمەك قىرعىز اعايىنداردا قازاققا ىقپال ەتەتىندەي كوزىر جوققا ءتان، بىراق بۇل ءبىزدىڭ وكىمەت ولاردى مەنسىنبەي باسىنسىن دەگەن ءسوز ەمەس.

"قاشقان قاشاقسىڭدار..."

ورىستاردا مانيا ۆەليچيا دەگەن ۇعىم بار. قازاقشاسى، بالكىم، ءوزىن جارتى قۇداي نەمەسە پايعامبىر ساناۋشىلىق شىعار. بىراق ولاردىڭ «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جاراتىنى» تاعى بار. وسىنداي «اۋرۋ» كەي قىرعىزدا دا بارشىلىق. بۇل موڭعول مەن گرەك سياقتى كەزىندە ۇلكەن ەل بولىپ، قازىر كورشىلەرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالعان شاعىن ەلدەردە كوپ كەزىگەتىن دەرت. كەز كەلگەن قىرعىز قازاقپەن داۋلاسسا، قازاقتىڭ «بالاڭ» تاريحىن ايتۋعا قۇمار-اق. كەشە عانا بىزدەن تارالعانسىڭدار، كەشە عانا كيرگيز اتالىپ جۇردىڭدەر، سەندەر قىرعىزدان قاشقان قاشاقسىڭدار، سەندەر «قايساقتاعان» قىرعىز ەدىڭدەر دەگەنگە سايادى. پاتشالىق ورىس قازاق حالقىن ءوز كازاكتارىمەن شاتاستىرماۋ ءۇشىن قاساقانا كيرگيز كايساك دەپ بۇرمالاپ اتاعانىمەن قىكەڭدەردىڭ ءىسى بولمايدى.

مىنا تۇرعان موڭعولدىڭ ءوزى قازاقتى مەنسىنبەيدى. "قازاق دەگەن تاريحى جوق جاساندى ۇلت، قازىرگى شىعىس قازاق جەرى كەزىندە جوڭعاردىڭ جەرى بولاتىن، بۇلار دەگەن كەشەگى كوشپەلى وزبەكتەن ءبولىنىپ شىققان قاشقىن پىسقىندار، ت.ت." وسىنداي ءسوزدى حالحا موڭعولدان گورى كەشەگى جوڭعاردان قالعان ازعانتاي جۇرناق - ويراتتار ايتقىش-اق. وسىلاردىڭ بارىنە قارسى ءۋاج ايتايىن دەسەڭ عۇمىرىڭ جەتپەيتىن سياقتى. كەزىندە نامىسقا بەرىلىپ ولارعا ءبىراز تويتارىس جازدىم دا. بىراق ءبارىبىر ءونىم بولمادى. ايتار ءسوز ايتىلىپ، قايتالانا بەردى. تەك مەملەكەت باسشىسى سياقتى اۋىزى دۋالى بولماسا دا وتىرعان ورىنتاعى دۋالى بىرەۋلەردىڭ ءبىز تۋرالى ورىنسىز ايتقان سوزىنە اباي  بولساق جارادى.

وزبەكتەردىڭ دە كوزقاراسى وسىعان تاياۋ, قازاقتار دەگەن ءبىزدىڭ وزبەك، ابىلقايىر دەگەن حانىمىزدان ءبولىنىپ شىققان قاشاقتار (قاشقىندار), بىزدەن بولىنگەن سوڭ موڭعولداسىپ، قىرعىزبەن ارالاسىپ بولەك حالىق بولىپ كەتتى، وڭتۇستىك قازاق جەرى وزبەكتىكى ەدى دەگەنگە سايادى. شىن مانىندە وزبەك حاننىڭ قول استىنداعى ەلدەن باسىندا ءبىراز ەل ءبولىنىپ قازاق اتالىپ، ارتىنان وعان بۇكىل ۇلى دالا حالقى بىرىگىپ قازاق بولعانى، ال قوسىلماعان شاعىن بولىگى ماۋىرەناحرداعى  ازعانتاي تۇركىلەر مەن تۇركىلەنگەن پارسى، سارتتارمەن توعىسىپ، وزبەك اتالعانىن ەسكەرمەيدى. قازىرگى وزبەك ۇلتى وسى ءۇش توپتان تۇرادى، وزبەك اتاۋىن اكەپ تەلىگەن كوشپەلى وزبەكتەر ەڭ از بولىگىن قۇرايدى. ولارداعى بىزگە جاقىنى كوشپەلى وزبەكتىڭ جۇرناعى بولعان قۇراما، قاتاعان، لاقايلار عانا. قازىر وزبەك ۇلتىنا جاتقىزىپ، كەيدە بولەك سۋبەتنوس دەپ تە جۇرگەن لاقايدىڭ ءتىلى وزبەكتەن گورى قازاققا كوبىرەك ۇقسايدى. بۇل تۋرالى جامبىل ارتىقباەۆ اعامىز باق-تاردا جازدى دا. ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە كوشپەلى وزبەك ۇرپاقتارىن جاقىن تارتامىز دەسەك وسى لاقاي، قۇراما، قاتاعانداردى وزىمىزگە تارتۋىمىز كەرەك…

وڭتۇستىك وزبەكتىكى ەدى دەمەكشى، كەزىندە شىمكەنت، تۇركىستان سياقتى قالالاردا وزبەكتەر باسىم بولدى، مۇنى جوققا شىعارمايمىن. بىراق وسى قالالاردىڭ اينالاسى تولعان قالىڭ قازاق بولدى، ياعني ولار قازاق جەرىندەگى كىشكەنتاي انكلاۆ سيپاتىندا بولدى. كەرىسىنشە قازىرگى تاشكەن ماڭىنان باستاپ حرۋششەۆتىڭ كەزىندە وزبەكتەرگە بەرىلىپ، ارتىنان قايتارىلماي قالعان قازاقتىڭ بوستاندىق اۋدانى مەن ءمىرزاشول، ارال، ءۇستىرتى ماڭى دەگەن سياقتى  جەرلەر جەتىپ ارتىلادى. جەر داۋلايتىن بولساق تارازى باسى بىزدە ەكەنىن وزبەك اعايىندار ءبىلىپ جۇرگەنى دۇرىس.

ۇيعىر اعايىندار الماتىنى المۋتي، قىتايدا قالعان قۇلجامىزدى عۋلجا دەيدى. بۇل بۇكىل وڭتۇستىك ولكە، جەتىسۋ - موعولستان ياكي ۇيعىردىڭ جەرى بولعان دەگەندى مەڭزەگەنى. ءبىز وزبەك پەن ۇيعىردىڭ ءتىلى ۇقساس دەپ بىرگە اتايتىنىمىز بار. شىنىمەن دە قارلۇق-شاعاتاي ءتىل توبىنا جاتاتىن وسى ەكى حالىقتىڭ از بولىگىن عانا جەرگىلىكتى الاتاۋ تۇركىلەرى قۇرايتىن، كوبىسى كەشەگى ەنەساي قىرعىزدارىنان قۇرالعان قىرعىز حالقى ولاردى ەكى جاققا ءبولىپ تاستادى (ەنەساي دەمەكشى بۇتىندەي ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن قورلاپ، ولاردى تەك ەنەسايدان اۋىپ كەلدى دەۋدەن اۋلاقپىن. بۇلاردىڭ ءبىر بولىگى الاتاۋدىڭ جەرگىلىكتى تۇركىلەرى ەكەنى بۇلجىتپاس شىندىق. دەگەنمەن كوبىسى كەشەگى حاقاس، بۇگىنگى قىرعىز ەكەنى دە تاريحي شىندىق. ەڭ سوڭىندا بۋرۋدتار (جوڭعارلار قىرعىزدى وسىلاي اتاعان) جوڭعاردىڭ سىبان رابدان (تسەۆەەنراۆدان) حانى تۇسىندا التاي، ساياننان كۇشپەن جەر اۋدارىلىپ الاتاۋ، ىلە وزەن ماڭىنا اۋىپ كەلگەنى موڭعول جىلنامالارىندا جازىلىپ قالعانىن قايدا قويامىز؟). بولگەندە ءوز كۇشىمەن ەمەس، جوڭعاردىڭ كۇشىمەن. سودان بۇلار ماڭگىگە ەكى بولەك حالىق بولىپ قالىپتاستى. قازىرگى وزبەك پەن ۇيعىر ءتىلى قازاققا تەڭ دەرلىك جاقىن ءتىل. ەكەۋىنەن دە تولعان فارسيزم مەن ءارابيزمدى الىپ تاستاساڭ كىم كىمگە دە ۇعىنىقتى كادىمگى تۇركى (قازاق) ءتىلى شىعادى. مەن باياعىداعى بولعان ءبىر كيكىلجىڭنەن بولا بۇكىل ۇيعىر حالقىنا سەزىكتەنە قارايتىن كىنامشىلداردان ەمەسپىن، وسى ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر اعايىن ەلدىڭ قىتايدان ازاتتىق الۋىنا تىلەكتەسپىن.

قاراقالپاقتار. قازاققا ءتىلى ەڭ جاقىن حالىقتىڭ ءبىرى. ءبىر كەزدەرى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولعان، جوڭعارعا قارسى ۇنەمى وداقتاس بولعان قاراقالپاق اعايىندار 1990-شى جىلداردان كەيىن ازىپ توزعان ۇلتقا اينالدى. سىر مەن ءامۋدىڭ سۋى ارالعا جەتپەي، كولى قۇرعاپ، جەرى شولگە اينالدى. وزبەككە قاراقالپاقتىڭ ەلى ەمەس، جەرى كەرەك. سودان بولار وزەكەڭدەر قۇرىپ بارا جاتقان قاراقالپاق اعايىندارعا كومەكتەسەر ەمەس. اعايىنداس قازاققا كەلسە، دۇنيە بايلىققا ماساتتانعان «جاڭا قازاقتار» ۇيلەرىندە «قالپاق ۇستاپ» نامىسىن تاپتادى، قۇلدىققا شەكتى. سودان بۇل حالىقتىڭ قازاققا مامىلەسى جاقسى بولماي قالدى. ىشتەرى رەنىشكە تولى. ءار حالىقتا الا دا، قۇلا دا بولادى. سىرتقا ولاردىڭ كوبىنەسە ەتى تىرىلەۋ كەلەتىنى ياكي ءبىر جاعىنان جىلپوستاۋى شىعاتىندىقتان بۇكىل قاراقالپاقتىڭ اتىن بىلعاپ، قاراقالپاق دەگەن جاقسىلىقتى بىلمەيتىن جامان حالىق دەگەن بىرجاقتى پىكىر قالىپتاستىردى. ءبىر جاقسىلىق ىستەسەك وسىلارعا ىستەۋگە ءتيىستى ەل ەدىك، ءبىز قازاقتار. ويتكەنى، ولار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا التى الاشتىڭ ءبىرى بولعان، جوڭعاردىڭ ەكى عاسىرلىق ۇزاق شاپقىنشىلىعىندا بىزدەن كوڭىلى اۋىپ كورمەگەن جالعىز حالىق. ايتا كەتەتىن ءجايىت، ءبىر كەزدە وسى قاراقالپاق پەن قىرعىزدىڭ سانى شامالاس ەدى، قازىر قىرعىز بەس ميلليوننان استام بولسا قارەكەڭدەر بار بولعانى ءبىر ميلليونداي عانا. بۇل ازاتتىق دەگەن باعا جەتپەس بايلىقتىڭ قۇنى.

تۇرىكمەن اعايىندارعا سالساق، ماڭعىستاۋ دەگەنىمىز ولاردىڭ ماڭقىشلاعى (ماڭ نەمەسە ۇلكەن قىستاق) ەكەن. قازاقتار، تۋراسىندا ءبىزدىڭ ادايلار تۇرىكمەننەن ماڭقىستاۋدى الىپ قويعانعا سايادى. قازاق دەگەننىڭ ءوزى تۇرىكمەننىڭ «عازاقلاما»-cىنان شىققان ءسوز-مىس.

ەدىل بويى مەن قاپ تاۋىنداعى ازداعان نوعايلار بىزگە ەڭ جاقىن حالىق. ج دىبىسىن ي دەپ، ءبىرشاما ءسوزدى ءسال وزگەشە ايتقانى بولماسا كادىمگى قازاق تىلىندە سويلەيتىن، ەتەنە جاقىن حالىق. دومبىراسى دا بىردەي. قازاققا جاعىمسىز پىكىر ايتپاعانىمەن وزدەرىن قازاققا جاتقىزعىسى كەلمەيتىن، ءاردايىم نوعاي دەگەن بولەك ۇلتپىز دەپ دارىپتەيتىن شاعىن حالىق. ءبىز قازاقتار ۇنەمى قارايلاسىپ جۇرۋگە ءتيىستى بىردەن ءبىر حالىق وسىلار. ون التى ميلليوننان استام قازاق سانى ءجۇز مىڭعا دا جەتپەيتىن نوعايلىسىنا قارايلاسپاسا ەلدىگىمىزگە سىن دەيمىن.

ەستەك. ەجەلگى اتاۋى. قازىرگى باشقۇرت. ءبىز كەزدەرى بىزدەن قالعان ورىنبور مەن سەلەبىدەن ارى قازاقپەن توقايلاسىپ جاتقان ەل. ارعى تەگى قىپشاق دالاسىنان، ءتىپتى ءبىر بولىگى ەنەساي قىرعىزىنان تاراعان باشقۇرتتار سونداعى ەدىل-بۇلعار تاتارلارىمەن ابدەن ارالاسىپ بىزدەن تىلدىك جاعىنان ۇزاڭقىراپ كەتكەن. قازاقتىڭ جوعارىداعى اتالعان جەرلەرىن وزىنە تەليتىن، وسىدان بولا قازاققا ازداپ قىرىن قارايتىن ۇلت.

ال تاتار مەن تىۆالار قازاقپەن تۋرا شەكارالاسپايتىن، وسىعان ساي بىزگە مامىلەسى دە ءتۇزۋ حالىقتار. قاراپ وتىرساڭ اينالامىزداعى بۇكىل كورشىلەرىمىز تۇركى تەكتەستەر، ءارى قازاققا ءسال قىرىڭ قارايتىڭدار. بۇنىڭ سەبەبى قازاققا ازداپ قىزعانىشپەن قاراۋىندا. ويتكەنى، ولاردىڭ ۇعىمىندا قازىرگى قازاقتىڭ ۇلان بايتاق جەرى، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى دە اسپاننان سالبىراپ وقىس تۇسە سالعان باق، كەزدەيسوقتىق. قازاق وسى ەل مەن جەر ءۇشىن مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن قانداي جانكەشتى ۇلت بولعانىن بىلە بەرمەيدى. دۇنيەدە كەزدەيسوق دەگەن جوق، قازىرگى قازاقستان دا قازاقتىڭ وتكەنى مەن پەيىلىنە ساي بەرىلگەن اللانىڭ نەسىبەسى دەگەندى ولار ۇقپايتىن سياقتى.

ورىس پەن قىتاي ءجايلى كوزى قىراقتى وقىرمان ونسىز دا بىلەتىندىكتەن ءسوزدى سوزا بەرۋدى ءجون كورمەدىم.

ح.عالىممۇرات، ۇلانباتىر

Abai.kz