ەندى ەكى كۇننەن كەيىن بىشكەكتە قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا پرەزيدەنتى ساۋرانباي جيەنبەكوۆتى ۇلىقتاپ، ەلدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى بيلىكتىڭ ورىنتاعىنا وتىرعىزۋ ءراسىمى وتەدى. اقپارات كوزدەرى يناۋگۋراتسياعا قىرعىزستانداعى ەلشىلىك وكىلدەرىنەن وزگە شەتەلدىك قوناقتار قاتىسپايدا دەپ جاتىر. ال، ۇلىقتاۋ راسىمنەن كەيىن رەسمي تۇردە بيلىك تىزگىنىن قولىنا الاتىن جيەنبەكوۆتى قۇتتىقتاۋ، قۇتتىقتاماۋ اركىمنىڭ ءوز ءىسى. ەجەلدەن كورشىلىك بايلانىس پەن بۇگىنگى ديپلوماتيانىڭ تالابىن ەسكەرە وتىرىپ، اقوردانىڭ جيەنبەكوۆكە «قادامىڭ قۇتتى بولسىن» ايتارىنا بەك سەنەمىز.

سونىمەن، سوورونباي اكا – (ۇيعىر مەن وزبەك سياقتى ولار دا ۇلكەندى «اكا» دەيدى) ەل بيلىگىنەن قۇلاعانى بار (اقاەۆ), قاشقانى بار (باكيەۆ), ۋاقىت ارالىق كەزەڭدى وتكەرگەنى بار (وتىنباەۆا), سايلانعانى بار (اتامباەۆ)  قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا بەسىنشى پرەزيدەنت. بۇل ادامدى ساياسي ويىنداردى باقىلاپ وتىراتىن ساراپشىلار قاۋىمى شاحمات تىلىندە «قارا ات» (چەرنايا لوشادكا) اتاپ ۇلگەردى. دەسە دەگەندەي-اق، ويتكەنى ول  قىرعىزستاندا قالىپتاسقان توڭكەرىس جولىمەن ەمەس، بيلىككە توتەسىنەن كەلىپ، قول جەتكىزدى. الايدا ونىڭ بيلىكتەگى «ەڭبەك كىتاپشاسىندا» دا ەلدى ەلەڭ ەتكىزە قويارداي ەشتەڭە جوق.  1995 جىلى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولعان. 2000-2005 جىلدار ارالىعىندا جوعارعى كەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە جۇرگەن. 2007 جىلى اۋىلشارۋاشىلىعى، سۋ رەسۋرستارى جانە ءوندىرىس ءمينيسترى لاۋازىمىن اتقارعان. 2010 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن وشقا كەتىپ، گۋبەرنيانى باسقارعان. 2015 جىلى مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جونىندەگى مەكەمەنىڭ تورىندە وتىرعان. 2016 جىلى قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىندە ەكىنشى تۇلعا (اپپارات باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى) بولىپ جۇرەدى دە بىردەن پرەمەر-مينيستر قىزمەتىنە تاعايىندالادى. سودان كەيىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا – ۇمىتكەر، سايلاۋ ناۋقانى اياقتالعان سوڭ – جەڭىسكەر. ۇمىتىپ بارامىز، ساۋرانباي جيەنبەكوۆ الماسبەك اتامباەۆتىڭ سوتسيال دەموكراتيالىق پارتياسىن بىرگە قۇرعانداردىڭ قاتارىنان تابىلادى. الايدا ونىڭ پارتياداعى بەلسەندىلىگى پالەندەي كوزگە ءتۇسىپ، دارالانا قويماسا كەرەك. قالاي دەسەكتە، جيەنبەكوۆ – پرەزيدەنت. ال، پرەزيدەنت جيەنبەكوۆ ءوزىنىڭ ميسسياسىن قالاي اتقارادى؟ دۇرىسى: قالاي اتقارۋى مۇمكىن؟ ءىستى نەدەن باستايدى؟ قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىنا ءسوز جۇگىرتىپ، اتامباەۆتىڭ جولىن جالعاستىرا ما، الدە، باسقا باعىتتى بەتكە الا ما؟ ءبىزدى، اسىرەسە، وسى ساۋالدار تولعاندىرادى. ويتكەنى اتامباەۆتىڭ ايقايى ەكى ەل بيلىگىن ءتۇس شايىستىرىپ قانا قويماي، ەكى ەلدىڭ اراسىن اشا ءتۇسۋى مۇمكىن. ال، بۇنداي سالقىندىق قازاق پەن قىرعىزعا كەرەك پە؟ البەتتە كەرەك ەمەس. ەندەشە العاشقى قادام جيەنبەكوۆتىڭ تاراپىنان باستالاتىن شىعار دەپ كۇتەمىز. ول ءۇشىن:

جيەنبەكوۆ اتامباەۆتىڭ «ادامى» بولىپ قالماۋى كەرەك

راس، اتامباەۆ جيەنبەكوۆكە جەڭىستى قولدان اپەردى. ونىڭ ەڭ كۇشتى وپپونەنتى ومىربەك تەكەباەۆتى سايلاۋ دوداسى باستالماي جاتىپ، «الاياقتىقپەن اينالىستى» دەگەن كۇدىكپەن قاماتتىرىپ، اقىرىندا 8 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى، مۇلكىن تاركىگە سالدى. تەكەباەۆ ساياسي كۇرەستەردەن 8 جىل سىرت قالعان جاعدايدا جيەنبەكوۆ پەن اتامباەۆ تاندەمىنە جايباراقات بيلىك قۇرا بەرۋگە بولاتىن سياقتى. بىراق... بۇل «بىراقتىڭ» سىرىنا  كەيىننەن ورالامىز. ونىڭ ۇستىنە وپپوزيتسيالىق كۇشتەردى بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىگى بار بابانوۆتى دا ەلدەن ايداپ شىقتى. پارلامەنتتەگى نەگىزگى داۋىس تا قازىرگى بيلىكتىڭ ماقسات مۇددەسىمەن ۇندەستىك تاباتىنعا ۇقسايدى. وسىنىڭ ءبارى جيىلىپ كەلگەندە جيەنبەكوۆ بيلىگىننىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە تۇسكەن سىڭايلى. ايتسە دە، وسىنىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا اتامباەۆتىڭ تۇرعانىن جيەنبەكوۆتىڭ ۇنەمى ەسكەرىپ جۇرەتىنىن دە ەستە ۇستاعان ابزال. دەمەك، جيەنبەكوۆ اتامباەۆتىڭ كورشى ەلدىڭ بيلىگىن سۇيكىمسىز ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى ءوز بيلىگىن نىعايتۋ، اينالاسىنا قىرعىز حالقىنىڭ ساياسي ەليتاسىن توپتاستىرۋ ءىسىن جالعاستىرا بەرەدى عوي؟.. وكىنىشكە قاراي، بۇنداي جاعدايدا قىرعىزستان بەلارۋسسياعا قىسىم جاساپ وتىراتىن رەسەي سياقتى قازاقستان تاراپىنان ناقتى قارسىلىقتارعا ۇشىرايدى. كەدەندەگى قازىرگى ىركىلىپ تۇرعان كوش-كەرۋەن جايىنا قالادى; قازاقستان وسى قىستا قىرعىزستانعا الدىمەن وتىن بەرمەي تاستايدى. كومىر تيەلگەن ەشولوندار تىزبەگى توقتايدى. استىق قويمالارىنىڭ قاقپاسى تارس جابىلادى. قىرعىز گاستاربايتەرلەرى قۋعىنعا ۇشىرايدى. ىشكى جالپى ءونىمى ءبىر ايدىڭ ىشىندە 0/3 پايىزعا قۇلاعان قىرعىز ەكونوميكاسى قازاقستانمەن بۇرىنعى قولايلى قارىم-قاتىناستىڭ پايداسىن سەزىنىپ، بۇقارا حالىق تاراپىنان تالاپ كۇشەيە باستايدى. بۇنىڭ سوڭى قىرعىزستاننىڭ قازىرگى پرەمەر-ءمينيسترى ساپار يساكوۆتىڭ وتستاۆكاسىمەن اياقتالۋى ىقتيمال. يساكوۆتىڭ وتستاۆكاسى وسىلايشا «وڭىنان ورايلاسقان» جاعادايدا، ويداعىسى بولعان اتامباەۆ ونىڭ ورنىنا بارىپ جايعاسۋى مۇمكىن. سوسىن مەدۆەدەۆ-پۋتين، پۋتين-مەدۆەدەۆ تاندەمى سياقتى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا دا اتامباەۆ-جيەنبەكوۆ تاندەمى پايدا بولماق. ايتكەنمەندە، قىرعىزستان رەسەيدىڭ كوشىرمەسى ەمەس، اتامباەۆ ءبارىبىر پۋتين بولا المايدى. ويتكەنى، قىرعىزستان – قازاقستان مەن رەسەي سەكىلدى «ءجۇندى بىلەك» جۇيە ورنىقپاعان ەل.  جوعارىدا كوپ نۇكتەمەن قالدىرعان «بىراعىمىزدىڭ» جايىنا كوشسەك، اباقتىدا دەمالىپ قانا جاتقان تەكەباەۆ پەن ونىڭ جاقتاستارى، قالا بەردى جيەنبەكوۆتىڭ وڭتۇستىكتەگى جەرەلەستەرى-اق كەزەكتى توڭكەرىستىڭ تاۋەكەلىنە بەل بايلاپ، تاندەمدى باكيەۆتىڭ ارتىنان تەنتىرەتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى. ەندەشە، جيەنبەكوۆ ۋاقىت وتكىزە كەلە ءوز كومانداسىنىڭ قۇرامىن نىعايتىپ، اتامباەۆتىڭ ىقپالىنان بىرتە-بىرتە الىستاۋى قاجەت. سولاي بولاتىن دا شىعار. ويتكەنى جيەنبەكوۆ پرەمەر-مينيستر كەزىندە ەلدەگى ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ينۆەستورلارمەن بايلانىسىن قىزۋ قولداپ، قازاقستاندى قىرعىزستانداعى ءۇشىنشى ينۆەستور دەپ اتاعان بولاتىن. ال،

ءۇشىنشى ينۆەستور: قازاقستان قانداي قادام جاساۋى ءتيىس؟

جاسىراتىنى جوق، اقوردا وسى كۇندەرى ورتا ازياداعى كورشىلەرىنە تىنىم بەرمەيتىن بولىپ بارادى. رەسمي استانانىڭ بەلسەندىلىگى سىرت كوزگە ونشا بىلىنە بەرمەگەنىمەن اقىرىندا مىنە، ءوزىنىڭ سۇرەڭسىزدەۋ «ناتيجەسىن» ايگىلەپ تىندى. تاڭعى اسىن ىشپەي تۇرىپ كرەملدى، كرەملدىڭ ىشىندە شالقايا باسىپ جۇرگەندەردى ءبىر سىباپ الاتىن لۋكاشەنكو سياقتى ءبىزدىڭ ايماقتا دا الاتاۋدىڭ ار جاعىنان استاناعا قاراپ ايقايلاپ وتىراتىن ءبىر پەندە تابىلا كەتتى. ول كىسىنىڭ كىجىنە سويلەۋىنە سەبەپ تۋدىرعان ءبىزدىڭ تاراپتىڭ قىلىعىن دا وسى ارادا ەسكەرىپ قويعان ابزال.

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «كيندەر-سيۋرپريز» ساياساتكەرلەر 2001-2006 جىلدارى دەموكارتيالىق كۇشكە اينالىپ، وزدەرىن «جاس تۇرىكتەر» اتاي باستاعان كەزدە پرەزيدەنت نازارباەۆ «بۇلاردى ەكونوميكالىق تۇرعىدان تۇرالاپ جاتقان قىرعىزستانعا جىبەرۋ كەرەك، دەموكراتيانىڭ نە ەكەنىن كورسىن سوندا بارىپ» دەگەن بولاتىن. ەلباسىنىڭ وسى سوزىنە سول كەزدە وپپوزيتسياعا كەتكەن التىنبەك سارسەنباەۆ: «قىرعىز حالقىن نەگە كەمسىتەدى؟ ولاردا بىزدەگىدەي مۇناي جوق شىعار، گاز، ۋران جوق شىعار، بىراق، ساياسي وي مەن ساياسي ەرىك-جىگەر بار»، - دەپ ءۋاج ايتقان ەدى. بۇل ءسوزدى قىرعىز تاراپى ەستىمەدى دەيسىز بە؟ ەستىدى.

باكيەۆتىڭ تۇسىندا قازاق بايلارى قىرعىزدىڭ حان جايلاۋلارىن اقشاعا ساتىپ الدى. سونىڭ ءبىرى اتاقتى قاراقول جايلاۋى. قاراقولعا مالىنىڭ تۇياعىن ىلىكتىرە الماي وتىرعان قىرعىز قازاققا قاراپ كىجىنبەگەندە قايتەدى ەندى؟..

«الماتىنىڭ جالپى ەكونوميكاسى قىرعىزستاننان 6 ەسە ارتىق» دەگەن ءسوز دە بىشكەك بيلىگىنە جەتپەي قالمادى ەمەس، جەتتى.

ەاەو-ءنىڭ جيىندارىندا قىرعىز تاراپى «قازاقستان ءارتۇرلى نارسەنى سىلتاۋ ەتىپ، تاۋارلارىمىزدى رەسەي نارىعىنا شىعارماي كەلەدى» دەگەندى زار جىلاپ تالاي ايتتى. بۇل دا «اتاڭ قوقيلاۋعا» اپاراتىن تىرلىك قوي.

وتكەن تامىز ايىندا ۆيتسە-پرەمەر اسقار مامين كورشى قىرعىز ەلىندە 400-گە جۋىق كاسىپورىن قازاق كاپيتالىمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر دەپ مالىمدەدى. بۇنىڭ سىرتىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرى قىرعىز جەرىنەن اعىپ كەلەتىن وزەن سۋلارىنا تاۋەلدى. قىرعىزدىڭ جۇمىسشى كۇشى دە قازاق نارىعىنان ورىن تابا باستادى. سونىڭ ءبارىن بىلاي قويىپ، اقوردانىڭ بىشكەكتى قىرىنا الا بەرگەنى قانشالىقتى ءجون؟ قىرعىز قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق كومەگىنسىز-اق كۇنىن كورىپ كەتە الادى. سەبەبى، بىلاي قيسايسا، قىتاي، الاي قيسايسا، وزبەك، تاجىك، ورىس بار. قازاقستانعا دا قىرعىزستاننان پالەندەي كەلىپ كەتەر ەشتەڭە جوق. بىراق، ورتا ازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن ينتەگراتسيانى ويلاپ وتىرعان ەلگە ايماقتىڭ تۇتاستىعى مەن بۇتىندىگى اسا قاجەت بولسا كەرەك. ماسەلەنكي،

كاريموۆتىڭ كەزىندە تاقياسىن شەكەسىنە تەرىس قوندىرعان وزبەكستان

قازىر قازاقستانعا ەتەنە جاقىندىعىن كۇن وتكەن سايىن سەزدىرۋدە. جاس ءارى جالىندى باسشى شاۆكات ميرزەەۆتىڭ جادىراڭقى ءجۇزى قازاق پەن وزبەكتىڭ اراسىنداعى سالىڭقى قاباق پەن سالقىندىقتىڭ ءىزىن قالدىرماي بارا جاتقانداي سەزىلەدى. مارقۇم كاريموۆتىڭ تۇسىندا قازاق-وزبەك اراسىندا اشىق باسەكە، ارباسۋ مەن جانجالداسۋ ءجيى بولماسا دا، كورىنىس بەرىپ قالاتىن. ال، بۇل شىنداپ كەلگەندە قازاق-وزبەك اراسىنداعى ەمەس، ەكى ال باسشىسىنىڭ اراسىنداعى ءمىنايى ماسەلەدەن شىعىپ جاتاتىن. كاريموۆتىڭ دورەكىلىگىن كەزدەسۋلەر ساتىندە نازارباەۆ: «قايرات» پەن «پاحتاكوردىڭ» اراسىندا تارتىس بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ارامىزدا ەش باسەكە جوق» دەگەن سياقتى ازىلمەن  جۋىپ-شايىپ وتىراتىن. الايدا، كارىموۆتىڭ ەلىنە بارىپ الىپ گاپىرگەن سوزدەرىن ەل بولىپ ەلەمەۋگە تىرستىق. ونىڭ قايسىبىرى، راس، قازاقتىڭ قۇلاعىنا جەتە دە بەرەمەيتىن. كاريموۆ ازەلدەن ءداستۇر-سالتىنا بەرىك وزبەكتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاعانى بولماسا، وركەنىن وسىرە قويعان جوق. ول، ارينە، اتالعان ەلدىڭ ىشكى جايى. وزبەكتىڭ ىشكى جايىنا ەندەپ ەنۋگە ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز شەكتەۋلى. ويتكەنى اقپارات تىم از. سوندىقتان كاريموۆتىڭ كەزىندەگى وزبەكستاننىڭ كورشىلەرىمەن قىربايلاۋ بولعانىن، ول قىربايلىقتىڭ قىر اسىرماعانىن، وا ەلدەرىندەگى ەكى ليدەردىڭ اراسىنداعى تۇلعالىق قايشىلىقتى رەسەي سياقتى پيعىلى جات جۇرتتىڭ اركەز ءوز ىڭعايىنا پايدالانىپ وتىرعانىن ايتساق تا جەتىپ قالار. سونداي وزبەكستان ءوزىنىڭ تۋعانىن تاۋىپ، تۋمالاستىرمەن اۋىز بىرىكتىرە باستاعاندا قىرعىز بيلىگىنىڭ قىڭىرايا قالۋى كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى. بۇندايدا

وا ەە سياقتى بولسا دەپ ارماندايسىڭ

«ەە» دەپ وتىرعانىمىز – ەۋروپا ەلدەرى. قىسقاسىنان قايىرايىق، ەۋروپانىڭ قاندايدا ءبىر ەلىنە ساياحاتتاپ بارعان جان بىلەدى، ءسىز مىسالى پاريجگە ات باسىن تىرگەن بولساڭىز، ەرتەڭىندە بريتانيانىڭ ءبىر قالاسىنان تاڭعى اسىڭىزدى ءىشىپ، كەشتە يسپانيانىڭ ءبىر قالاسىندا سەيىل سەرۋەن قۇرىپ، قونا كەتەسىز. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ىرعاسۋلار مەن شەكارا بولىسۋدەن، باسىپ الۋلار مەن ازات ەتۋلەردەن شارشاعان كارى قۇرلىقتىڭ حالقى سوڭىندا ءوزارا مامىلىگە كەلىپ، قازىر «ءبىر ءۇيدىڭ» بالاسىنداي بولىپ وتىر. ءىشىم-جەمى ورتاق، مادەنيەتى ورتاق، ادەبيەتى ورتاق. قايعىسى دا، قۋانىشى دا ءبىر. ءبىر-ءبىرىنىڭ جەتىستىگىنە قول سوعا بىلەدى. قانداي دا ءبىر شەتىن جايتتىڭ شەتى شىعا قالسا، شەشىمىن بىرىگىپ ىزدەيدى. بىزگە دە، ورتا ازيا ەلدەرىنە دە، سونداي جاراسىمدىلىق پەن جاسامپازدىقتىڭ اياسىندا ءومىر سۇرۋگە ابدەن بولادى. ول ءۇشىن ايماقتىڭ ىقپالداستىعىن ارتتىراتىن تەتىكتەر ىسكە قوسىلۋى كەرەك شىعار. ءاردايىم جاقسىلىقتان ءۇمىت ەتەيىك!

داۋرەن قۋات

Abai.kz