زاڭعا سايكەس ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولعانىمەن، ءدىن قاشاندا قوعامنان بولىنبەيتىنى بەلگىلى. ءدىني ماسەلەلەردى زاڭدىق تۇرعىدان رەتتەۋ سوڭعى جىلدارى ايقىن اڭعارىلا ءتۇستى. بۇل تۇرعىدا ءدىني مامانداردىڭ جۇمىسى، ءرولى، مىندەتى ارتا تۇسەتىنى بەلگىلى. ءدىن ءىسى كوبىنە ادامنىڭ سەنىمدىك جۇيەسىنە قاتىستى بولسا، مەملەكەت ءىسى جالپىعا ورتاق قاعيدالاردى قالىپتاستىرۋ، ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ، باقىلاۋ، رەتتەۋ بولىپ تابىلادى. بۇل تۇسىنىكتە ەشقانداي تەرىس سيپات جوق. بىراق، ءدىن قوعامنان بولەك ءومىر سۇرمەيدى. سوندىقتان  قوعامداعى ءدىن احۋالىنىڭ وڭ باعىتتا قالىپتاسۋى نەمەسە ءدىني بىرەگەيلىك، رۋحاني تۇتاستىق مەملەكەت ءۇشىن دە وتە وزەكتى ماسەلە. بۇل تۇرعىدا اتالمىش ماسەلەردى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار نە دەيدى؟ ماسەلەن، بەلگىلى ءدىنتانۋشى كەڭشىلىك تىشحانۇلى دىنگە، ءدىني سەنىمدەرگە بولىنگەن ەلدەرگە ءارتۇرلى ساياسي كۇشتەر ارالاسقان كەزدە ءدىني سەنىم الاۋىزدىعىن قوزدىراتىنىن نازاردا ۇستاعانىمىز ابزال دەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەڭ تەرەڭ دۇشپاندىققا اينالادى. سەنىمى بولەك بولسا بىرگە تۋعان باۋىرلار ءبىر-ءبىرىن ايىپتاپ، قارۋ كوتەرۋى دە ىقتيمال. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدىڭ كوپ كونفەسسيالى، كوپ ەتنوستى ەل ەكەندىگىن نازارعا الاتىن بولساق، الەمدەگى وسى تاقىرىپتاعى دۇربەلەڭ ەلىمىزدى اينالىپ وتپەسى انىق. سول سەبەپتى قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىستى زاڭنامالارىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك جەتىلدىرۋلەر جاسالىپ جاتىر. بۇل – كەزەك كۇتتىرمەيتىن وڭ شەشىم. قازىرگى ءدىني جولدا جۇرگەن ادامدار وزدەرىنىڭ سەنىمىن تەك قۇدايمەن اراداعى دانەكەر عانا دەپ تۇسىنبەيدى. ءارتۇرلى ساياساتتارعا ارالاستىرادى. ال ونىسى – قاتەرلى جاعداي. الەمدەگى ءدىني توپتارعا قاتىستى لاڭكەستىك ماسەلەسىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ بارلىعىنىڭ استىندا وسى ءدىندى ساياسيلاندىرۋ ءۇردىسى بار. سوندىقتان ءدىن سالاسىن رەتتەۋ بارىسىندا ءدىندى نەمەسە ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ساياسيلاندىرۋعا جول بەرىلمەۋى قاجەت. بۇل ءدىننىڭ شىنايى بەينەسىن وزگەرتىپ، بەلگىلى مۇددەگە قىزمەت جاساۋ بولعاندىقتان دۇشپانسىز بولمايدى. بۇل ءدىني تۇرعىدان كۇپىرلىكپەن ايىپتاۋعا، ساياسي تۇرعىدان ۇستەمدىك تالاسىنا اكەلىپ سوقتىرادى. ساراپشىلار ەلىمىزدە جالپى ساۋاتسىزدىق دەگەن تۇسىنىك جوقتىعىن ايتادى. سەبەبى ورتا ءبىلىم الۋ مىندەتتى بولىپ سانالادى. دەگەنمەن، ءدىني-رۋحاني قايشىلىقتاردىڭ باستى سەبەبى رەتىندە ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ زاردابى از ەمەس. وسى ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ جانە باعدارسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن قانشاما ازاماتتارىمىز زارداپ شەگىپ، رۋحاني-ماتەريالدىق داعدارىسقا ۇشىراپ جاتىر. جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى، جاڭالىققا قۇشتارلىعى، تەز بەيىمدەلگىشتىگى، رۋحاني ىزدەنىمپازدىعى سياقتى ەرەكشەلىكتەرى ولاردى ءارتۇرلى جاعدايلارعا جەتەلەيدى. سونىڭ ىشىندە ءدىن دە بار. ءدىن – پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. سەنىم – ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنەن ورىن الاتىن قۇندىلىق، سوندىقتان جاستاردىڭ وسى قۇندىلىققا ۇمتىلىسى جولىندا كەي جاعدايلاردا تەرىس اعىمنىڭ ۋاعىزدارىنا ەرىپ كەتۋى تۇسىنىكتى ءجايت. ونىڭ ۇستىنە تەرىس اعىم وكىلدەرى ءداستۇرلى باعىتتاردى ۇستانۋشىلاردىڭ وكىلدەرىنە قاراعاندا اناعۇرلىم بەلسەندى جۇمىس جاسايدى. سوندىقتان، ەلىمىزدەگى تەرىس اعىم وكىلدەرىنىڭ قاتارىن تولىقتىرۋشىلاردىڭ اراسىندا جاستاردىڭ ۇلەسى باسىم ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ءدىني ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىنە كوشسەك، ورتا مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدىن ساباعىن وتكىزۋدە، ءدىني كادر دايارلاۋدا كەمشىن تۇستار، جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەرى بار. ك.تىشحانۇلى: «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 4-تارماعىندا كورسەتىلگەنىندەي، قر-دا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋ جۇيەسى، ءدىني ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن قوسپاعاندا، ءدىن مەن ءدىني بىرلەستىكتەردەن بولىنگەن جانە زايىرلى سيپاتتا بولادى.  سوندىقتان مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارى (ورتا نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارى) ءدىني ءبىلىم بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە زايىرلىلىق قاعيداتتارىنا قايشى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز كوپكونفەسسيالى ەل بولعاندىقتان قانداي دا ءبىر كونفەسسيا نەمەسە دىنگە باسىمدىق بەرە المايدى. بىراق، ءدىني ساۋاتتىلىقتى كوتەرۋگە باعىتتالعان كۋرستار قازىردىڭ وزىندە بىرقاتار وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ جاتىر. ول كۋرستاردىڭ مازمۇنى بارلىق دىندەردى تاريحىن، كوزقاراستارىن، سەنىم نەگىزدەرىن قامتيدى. سول سەبەپتى دە دىنگە بەت بۇرعان جاستىڭ ءدىني قىزىعۋشىلىعىن قاناعاتتاندىرمايدى. ياعني، بۇل دىنتانۋلىق كۋرستار ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋدا وراسان ۇلەس قوسادى دەۋگە كەلمەيدى»-دەيدى.

دەگەنمەن، مەملەكەت جەرگىلىكتى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە، ءدىني ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپالداسۋى ءتيىس. وسى ورايدا ەلىمىزدە تەرىس پيعىلدى ءدىني اعىمداردىڭ الدىن الۋ، ازاماتتاردىڭ ءدىني ساۋاتىن ارتتىرۋ جولىندا بىرقاتار شارالار جاسالۋدا. مەملەكەت ەلدەگى ءدىني احۋالعا بەي-جاي قاراماۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى قۇرىلدى، «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، جۇمىس جاندانا باستادى. سونىمەن قاتار، 2008 جىلدان باستاپ ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 9-سىنىپتارىنا «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى ەنگىزىلگەن ەدى.  قازىر بۇل ءپان «ءدىنتانۋ جانە زايىرلىلىق نەگىزدەرى» دەپ اتالىپ ءجۇر. ال الداعى جىلدارى «ءدىن جانە قوعام» بولىپ وقىتىلماق. الايدا بۇل زايىرلى سيپاتتاعى ءپان بولعاندىقتان، جاستارعا ءدىني ساۋاتتىلىق قالىپتاستىرا المايدى. ءدىن تۋرالى مالىمەت بەرۋى مۇمكىن. بىراق بۇل بەلگىلى ءبىر باعىتتا ءدىني كوزقاراستاردى ورنىقتىرمايدى. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ زايىرلى سيپاتتاعى مەملەكەت جانە ءدىن قاتىستارى مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوندىقتان جاستار ءدىني ىزدەنىستەرىن كوبىنەسە ءدىن سالاسىنداعى مامانداردان، مەشىتتەردەن، ءتىپتى كەزدەيسوق تانىسقان توپتاردىڭ وكىلدەرىنەن نەمەسە ينتەرنەت جەلىلەرىنەن الىپ جاتىر. ال ونىڭ زارداپتارى وراسان ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم.

ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى.

ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك» - دەگەن ەدى.

دەمەك، جاڭعىرۋ ەكى باعىتتا جۇزەگە اسۋى ءتيىس. ونىڭ العاشقىسى وتكەندى جاڭعىرتۋ، وتكەننىڭ ونەگەسىنەن، قۇندىلىقتارىنان، دۇنيەتانىمىنان ءنار الا وتىرىپ ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ بولسا، ەكىنشىسى ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن كەرتارتپا ادەتتەر مەن تۇسىنىكتەردەن ارىلۋ. العاشقىسى رۋحاني قۇندىلىقتارعا باعىتتالسا، ەكىنشىسى ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە باعىتتارعان قادام بولۋى ءتيىس.

وتكەننىڭ كەرتارتپا ادەتتەرى مەن تۇسىنىكتەرىنەن ارىلۋ – بارىنشا قيىن، ءارى كۇردەلى جاعداي. ولاي بولاتىنى حالقىمىزدىڭ قانىنا بىتكەن ادەت-سالتتارىنىڭ اراسىندا ۇلتتى ۇمىتسىزدىككە، كەرتارتپالىققا، نەمكەتتىلىككە يتەرمەلەيتىن سانا از ەمەس. ءتىپتى، «ءبىز قازاق وسىندايمىز» دەگەن ءسوزدى كوپ جاعدايدا بولىمسىز سيپاتتا قولداناتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن كوزقاراسى، ساتقىندىعى، جالقاۋلىعى، جاتىپىشەرلىگىنە قاتىستى، ءتىپتى، ءبىر كەزدەرى ادەيى ساناعا سىڭىرگەن، جاعىمىز سيپاتتاردان سانانى سىلكۋ ارقىلى ارىلۋعا بولادى. بىراق بۇل ۇزاق ۋاقىت پەن تۇراقتى تاربيەنى قاجەت ەتەتىن ءۇردىس.

رۋحانياتقا قاتىستى العاشقى ماسەلە رەتىندە كوتەرىلگەن ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ساقتالۋى ءبىزدىڭ سالامىزعا تىكەلەي قاتىسى بار، قازىرگى كەزدەگى كەزەك كۇتتىرمەس، وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالعان شەكتەن شىعۋشىلىق، راديكالدانۋ، ءتىپتى لاڭكەستىككە بارۋعا ۇلاسىپ جاتقان جاڭساق دىنشىلدەنۋ جاعدايىندا اسا وزەكتى سانالادى.

ۇلتتىڭ رۋحانياتىنان سۋسىنداي الماعان، وتباسىندا رۋحاني تاربيەدەن جىراق قالعان قازىرگى وتپەلى، ءولارا شاقتىڭ كەيبىر زامانداستارى ءدىندارلانۋ مەن راديكالدانۋدى اجىراتا الماۋدا. سونىڭ سالدارىنان باستاپقى نيەتى مەن ويى دۇرىس بولعانىمەن، ناتيجەسى مەن قۇندىلىق كوزى قاتە بولىپ، تەز اداسىپ، ءتىپتى، قاعىنان جەرىنىپ، ءوزىنىڭ اتا-اناسىنا، ۇلتىنا ەلىنە قارسى ۇستانىمدارعا ەرىپ جاتىر. وسى ورايدا وتكەن قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ، ۇلت زيالىلارى مەن اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن باعدار رەتىندە ۇستانۋ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى تەك زاماناۋي بىلىممەن عانا ەمەس، رۋحاني تاربيەمەن دە قارۋلاندىرۋ ەل بولاشاعىنىڭ قازىرگى تالابى، بولاشاق رۋحانياتىنىڭ كەپىلدىگى.

وسىعان بايلانىستى قولعا الىنعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قانشاما ۇلت رۋحانياتى تۇگەندەلگەن بولاتىن. الايدا، ونى تەك كىتاپحانالار مەن ارنايى مامانداردىڭ سورەسىندە ساقتاماي، جاپپاي ەل جاستارىنىڭ رۋحاني باعدارىنا اينالدىرۋ ۇلتتىق كودتى جاڭعىرتۋ ءۇشىن قاجەت شارۋا. ولاي بولماعاندا قازىرگى ەل جاستارىنىڭ رۋحاني باعدارى سان الۋان سالا مەن باعدارعا ءبولىنىپ بارادى. بىرەۋلەرى وركەنيەتتىلىككە جەتۋ ءۇشىن باتىستى ۇلگى تۇتىپ، كيىمىن كيىپ، سالتىن ۇستاپ جۇرسە، ەندى ءبىرى يماندىلىق جولىن ىزدەپ، ءار اعىمنىڭ ارتىنان ەرىپ اداسىپ ءجۇر. سوندىقتان ەڭ الدىمەن مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ جاستارعا رۋحاني باعدار بولاتىن قۇندىلىقتىك ءمانى بار پاندەردى قالىپتاستىرۋ زامان تالابى.

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz