تاريح ءۇنى

قوستانايدا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇر­سىنوۆتىڭ جارى بادريسافا ءومىرىن زەرت­تەۋگە جانە جەرلەنگەن جەرىن انىقتاۋعا ارنالعان ەكسپەديتسيا قۇرىلعالى انامىز­دىڭ ارۋاعىنا باعىشتالعان بىرقاتار جۇ­مىستاردىڭ باسى قايىرىلدى. نىساناعا العان ىستەردىڭ اراسىندا بادريسافانىڭ تابانى تيگەن جانە ول جايىندا ءبىر دەرەك شىعىپ قالا ما دەپ ۇمىتتەنگەن ورىن­دار­دىڭ بارلىعىن شاما جەت­كەنشە ءجۇرىپ ءوتۋ دە كوزدەلگەن ەدى. ءاري­نە، بۇل ورايدا با­تىس سىبىردە جاتقان توم­نىڭ ورنى بولەك.

تاريح ءۇنى

قوستانايدا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇر­سىنوۆتىڭ جارى بادريسافا ءومىرىن زەرت­تەۋگە جانە جەرلەنگەن جەرىن انىقتاۋعا ارنالعان ەكسپەديتسيا قۇرىلعالى انامىز­دىڭ ارۋاعىنا باعىشتالعان بىرقاتار جۇ­مىستاردىڭ باسى قايىرىلدى. نىساناعا العان ىستەردىڭ اراسىندا بادريسافانىڭ تابانى تيگەن جانە ول جايىندا ءبىر دەرەك شىعىپ قالا ما دەپ ۇمىتتەنگەن ورىن­دار­دىڭ بارلىعىن شاما جەت­كەنشە ءجۇرىپ ءوتۋ دە كوزدەلگەن ەدى. ءاري­نە، بۇل ورايدا با­تىس سىبىردە جاتقان توم­نىڭ ورنى بولەك.

زاماننىڭ لەبى، ۋاقىتتىڭ جەلى دە­گە­­نىمىزبەن، بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ وزبىر­لى­عىنان ودان تۇتاس حالىقتىڭ جاپا شەككەنى، ءزابىر كورگەنى تاريح كەشىرمەس كۇنا. اتىڭ وشكىر ف.گولوششەكيننىڭ ۇيىمداس­تى­رۋى­مەن 1928 جىلى بايلاردىڭ مالىن تاركى­لەۋدەن باستالعان كەساپات سوڭى "كىشى وكتيابر" ناۋ­قانى ارقىلى اشتىققا ۇلاس­تى. قازاق حال­قى توزدى، بوستى، قىرىلدى. وعان جانى كۇي­­گەن، قارسىلىعىن بىلدىرگەن باس كوتەرەر ازاماتتارىنىڭ بارلىعى بول­ماشى سىلتاۋمەن، "ۇلتشىل" دەگەن جالامەن ۇستالىپ، قامالىپ، اتىلدى نەمەسە سىبىرگە ايدالدى. ولار­دىڭ الدىڭعى قا­تا­رىندا بۇرىننان دا "ۇلتشىل", "الاش­ور­داشىل" اتى بار، ون­ىڭ ۇستىنە قازاق دالا­سىنداعى كامپەسكەنى جۇتقا تەڭەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرعان ەدى. ول 1929 جىلى 2 ماۋسىمدا قىزىلوردا قالاسىندا تۇتقىن­دالدى دا، جىلعا جۋىق تەرگەۋدەن كەيىن، ياعني 1930 جىلى ءساۋىر ايىندا ءبى­رىككەن ساياسي باس باسقارما كوللەگيا­سى­نىڭ قاراۋى­مەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. بىراق بۇل جولى ءوزىنىڭ قىزىل كرەست قوعا­مى­نا جازعان ارى­زى وققاعار بولىپ، اح­مەت اتامىز اجال تىر­ناعىنان امان قالدى. اتۋ جازاسى كونتس­لاگەرمەن اۋىستىرىلدى. جازۋشى تۇر­سىن جۇرتبايدىڭ "ۇرانىم-الاش!" كىتا­بىن­دا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وگپۋ مەكەمەلەرىنە باقىلاۋ جاسايتىن رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارىنا جاز­عان ءوتى­نىشى بەرىلگەن. وندا ۇلت كوسەمى وزىنە كەسىلگەن جازا تۋرالى مالىمەت بەرەدى: "وگپۋ-ءدىڭ 1931 جىل­عى 13 قاڭتارداعى قاۋلى­سى­مەن مەنىڭ دۇنيە-مۇلكىم تاركى­لە­نىپ، وزىمە ون جىل كونتسلاگەردە وتىرۋعا ۇك­ىم شىعا­رىلدى. سول وگپۋ-ءدىڭ 1932 جىل­عى 4 قارا­شاداعى قاۋلىسىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن بو­ساتىلىپ، 3 جىلعا سولتۇستىك ولكەگە جەر اۋدارىلدىم", دەيدى دە ارى­زى­نىڭ سوڭىن­دا: "1933 جىلدىڭ 6 قاڭ­تارى، ادرەسىم: ارحانگەلسك، سولومبالا، 1-دەرەۆنيا، 1-بوي­لىق، №9 ءۇي" دەپ جازا­سىن وتەپ جاتقان ۋاقىتى مەن مەكەن-جايىن كور­­سەتەدى.

احاڭ بولماسا بادريسافانىڭ باسى­ن­ا داۋ­­­­ىل­دىڭ قارا بۇلتى ۇيىرىلەر مە ەدى، ءال­دە تاعدىرى باسقاشا ورىلەر مە ەدى كىم ءبىلسىن. بىراق ەرىنە ادال انامىز جەل ايداعان قاڭباقتاي زاماننىڭ وكپەك جەلى قايدا جۇل­­­­قىسا سوندا باردى. بىرىككەن ساياسي باس باسقارما كوللەگياسى احاڭا كونتسلاگەرگە ۇكىم شىعارعان كۇ­نى، ياعني 1931 جىلى 13 قاڭتاردا بادريسافا مۇحامەدسادىققىزى مەن ون ەكى جاسار قىزى شولپاندى توم وبلىسىنا بەس جىلعا جەر اۋدارىپ جىبەرگەن ەدى. قاۋلىنىڭ ءوزى قانداي قورقىنىشتى بولسا، ونىڭ ورىندالۋى، باتپاعى، ماساسى، سۋىعى مەن اشتىعى بىرىنەن ءبىرى وتەتىن باتىس ءسىبىر ولكەسى ناعىز دوزاق بولاتىن.

احمەت بايتۇرسىنوۆ 1932 جىلى جەلتوق­ساننىڭ 31-ءى كۇنى مىرجاقىپ دۋلا­توۆقا جاز­­­عان حاتىندا ءوزىنىڭ ارحانگەلسكىگە سول جىلى قاراشانىڭ 30-دا كەلگەنىن ايتادى. ءارى سۋىقتان، ءارى جۇمىسسىزدىقتان، قىم­باتشىلىقتان ول ارحانگەلسكىگە بارا قي­نا­لادى. ال مىرجاقىپقا 1933 جىلدىڭ با­سىندا جازعان حاتىندا: ء"بىر جاعىنان - اۋرۋ، ەكىنشى جاعىنان - سۋىق، ءۇشىنشى جا­عىنان - اشتىق، ءۇش جاقتاپ قىسىپ، اركىمنىڭ اتسالىسقان كومەگى ارقا­سىن­دا كۇنەلتىپ كەلە جاتقان جاي بار. بۇل قالىپپەن كوپكە بارماي ءبىر شەگىنە بارىپ تىناتىن شىعارمىن. "قىر بالاسى" ء(ا.بوكەيحانوۆ) قولدان كەلگەن كومەگىن ىستەپ-اق جاتىر", دەيدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كومەگىمەن احاڭ م.گوركيدىڭ بۇرىنعى ايە­لى، قىزىل كرەست قوعامىن باسقارعان ە.پەشكوۆاعا دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلا­عانىن ايتىپ، سوندىقتان تومعا ايداۋدا جۇرگەن ايەلىنىڭ جانىنا بارۋعا رۇقسات سۇ­راپ ءوتىنىش جازادى. احاڭ تىلەگى ورىن­دالادى. ءسويتىپ، 1933 جىلدىڭ 4 شىلدەسىندە وتباسىنا كەلىپ جەتەدى. الدىمەن باد­ريسافا وتىرعان كريۆوشەين اۋدانىنىڭ جۋكوۆو دەرەۆنياسىنا كەلگەن احاڭ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سول كەزدە وسى اۋدانعا قاراعان موگوچينو سەلوسىندا، ءوزى حاتىندا جاز­عانداي، قىركۇيەك ايىنان باستاپ تۇرعان.

تامۇق ءىزى

"بادريسافا" ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشە­لە­رى - احمەت اتامىزدىڭ كىندىك قانى تا­م­عان اقكولدىڭ ازاماتى يبراگيم اعىتاەۆ پەن وسى جولداردىڭ اۆتورى توم قالاسىنا كەلگەنىمىزدە الدىمەن جەردىڭ وتە شال­عايلىعى ءبىلىندى. وركەنيەتتىڭ بار جەتىستىگىن پايدالانىپ وتىر­عان كەزدە جولاۋ­شى­نى شارشاتاتىن بۇل شاھارعا بادريسافا مەن كىشكەنتاي شولپان قاڭتاردىڭ ورتا­سىنداعى قاقاعان ايازدا قانداي جاعدايدا جەتتى ەكەن دەسەڭشى؟ توم قالاسىنىڭ ىرگەسى ءحVىى عاسىردا، بوريس گودۋنوۆ پاتشا تۇ­سىن­دا قالانعان. 1878 جىلى جۇمىسىن باس­تاعان توم مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانە ودان كەيىنگى توم پوليتەحنيكالىق ۋني­ۆەرسيتەتى، مەديتسينا ينستيتۋتى ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسقان ءداستۇرىن ۇزبەي كەلە جاتقان ءىرى باستى ءبىلىم وردالارى. پولي­تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتە ۇلتىمىز ۇلى­لا­رىنىڭ ءبىرى قانىش ساتباەۆ ءبىلىم العان. اتالمىش وقۋ ورنىنا جاقىن جەردەگى گەولوگتار اللەياسىندا 2008 جى­لى قانىش اعاعا ەسكەرتكىش ورنا­تىلدى. وس­ىن­داعى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلى، قازاق ۇلتتىق-مادەني ورتالىعىنىڭ جە­تەكشىسى قاناتبەك سماعۇلوۆ اتامەكەننەن كەلگەن قوناقتاردى الدىمەن ق.ءسات­باەۆ اتامىز­دىڭ ەسكەرتكىشىنە اپاراتىن ءداستۇردى قا­لىپتاس­تى­­رىپتى. ءبىز دە قا­لاعا كىرگەن بەتتە قانىش اتامىزدىڭ ەسكەرتكىشىنە تاعزىم ەتتىك.

ءسىبىر ءاۋ باستان-اق رەسەيدەگى قاي پات­شانىڭ تۇسىندا دا جەر اۋدارىل­عاندار­دىڭ، ەلدەن الاستاتىلعانداردىڭ، ساياسي قۋعىن كورگەندەردىڭ مەكەنى بولعان. بۇل ولكەنى يگەرگەندەردىڭ ءبىرى دە سولار. ال 1917 جىلدان باستاپ قىزىل يمپەريالىق ساياسات كەزىندە كەڭەس وداعىنا پيعىلى قارسى دەگەننىڭ بار­لىعىن وسىندا توعىت­تى. گۋلاگ-تىڭ كارتاسىندا توم وبلىسىندا ءتورت لاگەر ورنا­لاسقان. عالىم ءومىرحان ءابديمانۇلىنىڭ "احمەت بايتۇرسىنوۆ" اتتى كىتابىندا احاڭنىڭ قىزى شولپان ايتىپ بەرگەن ەستەلىك كەلتىرىلەدى: "بادري­سافا شەشەم ەكەۋمىزدى دە تۇتقىندادى. مەن وندا ون ەكى جاستا بولاتىنمىن. سو­دان 1931 جىلدىڭ 13 يانۆارىندا ەتاپپەن توم قالاسىنا ايداپ جىبەردى. مۇندا جەر اۋ­دارىلعاندارعا ارنالعان كوشەدە تۇر­دىق. ءالى ەسىمدە، بەرەگوۆايا كوشەسى، ءۇي ءنومىرى-2", دەيدى شولپان اپاي. سودان بالانى اناسىنان بولەدى دە بادريسافانى كريۆوشەين اۋدانىنىڭ جۋكوۆو دەرەۆنيا­سىنا جىبەرەدى. ال سول كەزدە توم قالا­سىن­دا مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن گۇلنار اپاي (دۋلاتوۆا) ەستەلىگىندە 1932 جىلى قازان ايىندا بادريسافانى پاروحودپەن الىپ كەتكەنىن جازادى. "پريس­تان­نىڭ باسىندا ۇستامالى اۋرۋى قايتا-قايتا ۇستاي بەرگەن اجەمدى پاروحودقا سۇيەمەلدەپ وتىر­عىز­دىق. شولپان ەكەۋمىز كوزىمىزدىڭ جاسىن سورعالاتىپ، اجەممەن قوشتاسىپ ۇيگە ورالدىق", دەيدى گۇلنار اپاي. سوندا 1931 جىلدىڭ باسىندا كەلگەن بادريسافا مەن شولپان 1932 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن، ياعني ءبىر جىل توعىز اي توم قالاسىندا تۇرعان. نەگىزى ءحىح عاسىر باسىندا ەكى بەرەگوۆايا كوشەسى توم وزەنىن جاعالاي بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ جاتقان. ولاردى 1938 جىلى بىرىكتىرگەن. بەرەگوۆايا كوشەلەرىندە كوپەستەردىڭ تراكتيرلەرى، ءدۇ­كەن­دەرى ورنالاسادى. وسى كوشەدە ساياسي قۋعىنداعى ادامدار، جەر اۋدارىلعاندار ءۇي جالداپ تۇرعان. ولاردىڭ قاتارىندا يا.سۆەردلوۆ، ۆ.كوسارەۆ، ي.جيلين، تاعى باسقا بەلگىلى ەسىمدەر بولعان. ال بادري­سافا مەن شولپان تۇرعان بۇل كوشەگە 70-ءشى جىلدارى وسى جەردە تۇرعىلىقتى تۇراتىن ءسىبىر تاتارلارىنىڭ قالاۋىمەن مۇسا جاليل اتى بەرىلەدى.

احمەتپەن قول ۇستاسىپ، باس قۇراعالى باد­ريسافا زاماننىڭ وكپەك جەلىن از كور­گەن جوق. ويتكەنى احاڭ نەشە رەت اباقتىعا وتىردى، اڭدۋدا بولدى. "تورەسى" كۇيزەل­گەندە باد­ريسافانىڭ دا جۇرەگى قان جى­لادى. جانى ءسۇيىپ، ۇيدە جاعدايىن جاساپ، قاباعىن باق­قان ەرىنىڭ 1930 جىلى اتۋ جازاسىنا كە­سىلگەنىن، ودان كەيىن ون جىل كونتسلاگەرمەن اۋىستىرعانىن ەستۋ ونىڭ توبەسىنەن جاي ءتۇسىردى. "الدىن - جالىن، ارتىن - مۇز" ەتكەن زامان. كۇيزەلىس، سا­نانى سەندەلتكەن قور­قىنىشقا ەندى بۇرىن كورىپ-بىلمەگەن ءسىبىردىڭ سۋىعى، ۋايىمى قوسىلدى. جالپى، نارىم وڭىرىنە بۇل كەزدەرى جەر اۋدارىلعانداردى جان-جاقتان ۆاگونداپ تاسىعان ەدى. مۇنداعى جاعداي ءتىپتى ناشار بولاتىن.

- نارىم وڭىرىنە تەك 30-شى جىلدارعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە 400 مىڭداي ادام جەر اۋدارىلعان. بۇل شامامەن ايتقانداعى عانا سان. ويتكەنى، سول كەزدەگى الاساپىراندا تىركەلمەگەندەر دە جەتەدى. ولار ءتۇرلى ساناتتاعى ادامدار ەدى. كوپشىلىگى دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنىپ، جەر اۋدارىلعان بايلار، ورتا شارۋالار بو­لاتىن. اسىرەسە، ۋكراينادان، بەلورۋسسيا­دان جانە بالتىق بويىنان كوپ كەلدى. ولاردى ۆاگونداپ توگىپ، وتباسىلارىمەن اعاش­تىڭ اراسىنا، وزەننىڭ جاعاسىنا اپا­رىپ تاستاعان. قولدا قۇرالى نە ازىق-ءتۇ­لىگى جوق ولار اشتان، سۋىقتان ءولدى، - دەيدى تومداعى ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان "مەموريال" مۋزەيىنىڭ ديرەك­تورى ۆاسيلي حانەۆيچ.

اسىرەسە، وب وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىن­داعى ارالدا بولعان جاعداي كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇيقانى شىمىرلاتادى. الەكساندروۆ اۋدانىنا قارايتىن نازينو سەلوسىنىڭ ما­ڭىندا ورنالاسقان بۇل ارال توم قالا­سىنان 700 شا­قىرىمدا جاتىر. جەرگىلىكتى تۇر­عىندار ونى ء"ولىم ارالى" دەپ اتاپ كەتكەن. 1933 جىلى وسى جەرگە رەسەيدىڭ ورتالىق قا­لالارىنان تەكسەرگەندە قۇجاتى جوق، ازىپ-توزعان، قايىر­شىلانعان جانە كۇدىكتى دەگەن 6,5 مىڭ ادامدى بارجامەن اكەلىپ تاستايدى. ولارعا تۇرمەدە وتىرعان باۋكەسپە-باسكەسەرلەردى دە قوسادى. الگىلەردى ۆاگونعا تيەگەندە دە، بارجامەن الىپ جۇرگەندە دە تاماقتاندىرمايدى. ال ارالدا تىسكە باسار تاعى ەشتەڭە جوق. تەك بىرنەشە كۇننەن كەيىن قاپ-قاپ ۇن اكەلىنەدى. شيكى ۇندى جەگەندەردىڭ ءىشى كەۋىپ، اۋىرادى. اقىرىندا اشىققان باسكەسەرلەر ادامداردى وتقا قاقتاپ جەي باستايدى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە ارالداعى 6,5 مىڭ ادامنان مىڭعا دا جەتپەيتىن بەيباق قانا ءتىرى قالادى.

- توم جەرىندە وسىنداي سۇمدىقتار بول­عان. نارىم ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى نۇسقاۋشىسى ۆەليچكو دەگەن كىسى جوعارى جاققا، ستالينگە دەيىن وسى ءجانتۇر­شىگەرلىك كورىنىستى بايانداپ حات جازعان. تا­ريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى س.ا. كرا­­سيل­نيكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ءبىز وسى ارال تاريحىنان كوپتەگەن قۇجاتتار جينادىق. بەلگىلى فرانتسۋز تاريحشىسى نيكوليا ۆەرت "ادام جەگىشتەر ارالى" دەگەن كىتاپ جا­زىپتى. وتكەن جىلى جازدا فرانتسۋز كينەماتوگرافيستەرى وسى وقيعا بويىنشا دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى، - دەيدى ۆاسيلي انتونوۆيچ.

وسى وڭىرگە ساياسي قۋعىنمەن جەر اۋدا­رىلىپ كەلگەندەردىڭ قۇجاتتارى توم وبلى­سىن­داعى ىشكى ىستەر باسقارماسىنداعى ارحيۆ ورتالىعىندا ساقتاۋلى. بادريسافا باي­­تۇرسىنوۆانىڭ تىركەۋ كارتوچكاسىن ءبىز وسى ارادان تاپتىق. اشىق كوك سيامەن تولتىرىلعان قاعاز ۋاقىت تابىمەن سارعايا باستاعان. وندا 1878 جىلى تۋعان، ارنايى جەر اۋدارىلعان بادريسافا بايتۇرسى­نوۆانىڭ موگوچينو كومەنداتۋراسىنا بەرىلگەندىگى عانا ايتىلعان. بادريسافا شەشەمىزگە قاتىستى ءارى سول ۋاقىتتىڭ كۋاگەرى ءبىر جاپىراق قاعازدان كوز الماي قارايمىز. الىستان، تۋ سوناۋ الىستاعى ساعىم ارا­سى­نان شەشەمىزدى كورىپ قالاتىنداي كو­ڭىلىمىز ەلەڭدەپ بارىپ باسىلدى. ارحيۆ قىز­مەتكەرلەرى رەسەي زاڭىنا سايكەس كارتوچ­كانى سۋرەتكە تۇسىرۋگە، كوشىرمەسىن الۋعا رۇقسات بەر­مەدى. ال موگوچينو سەلوسى قازىر مولچانوۆ اۋدانىنا قارايدى ەكەن. ەندىگى جول سوندا باستادى.

احاڭ جارىقتىق ارحانگەلسكىدە اۋرۋ مەن اشتىقتان ازىپ-توزىپ، مۇگەدەك قال­پىنا جەتكەندە دە، الىستاعى بادريسا­فا­نىڭ جاعدايىن ۋايىمدايدى. رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ كو­­­­مەكشىسىنە 1933 جىلى 6 قاڭتاردا جازعان وتىنىشىندە: "...مەنىڭ ايە­لىم بادريسافا باي­تۇرسىنوۆا توم گۋ­بەر­نياسىنىڭ كريۆوشەين اۋدانىنداعى جۋ­كو­ۆو دەرەۆنياسىنا جەر اۋدارىلعان. ايە­لىم­نىڭ جاسى 56-دا، ونىڭ ۇستىنە دەنساۋ­لىعى دا ناشار، تالما اۋرۋى بار، كۇنىنە 4-5 رەت ۇستاپ قالادى. ول قانداي دا ءبىر جۇ­مىس ىستەۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ءوزى وزگەنىڭ كومەگىنسىز كۇنىن كورە المايدى", دەپ قاسىنا بارۋعا، قايتكەندە دە بىرگە بولۋعا سۇرانادى. احاڭنىڭ بۇل تىلەگى ورىن­دا­لا­دى. ول 1934 جىلى ناۋرىز ايىندا ءمىر­جا­قىپقا جازعان حاتىندا 1933 جىلدىڭ قىر­كۇيەك ايى­نان بەرى تۇرىپ جاتقان مەكەن-جايىن: "س.موچلينو، كلۋبنايا، د.سويگو­روۆا ستەپانا، زاپ.سيب. كراي، تومسك وكر.كريۆوشەينسك. رايون" دەپ كورسەتەدى. ءمۇم­كىن كوشىرىپ باسقاندا قاتە كەتكەن بولۋى كەرەك، احاڭ جازىپ وتىرعان سەلو­نىڭ اتى موچلينو ەمەس، موگوچينو دەپ اتالادى.

توم قالاسىنان جەڭىل ماشينەمەن ەكى جارىم ساعات ءجۇرىپ باراتىن موگوچينو سەلوسى قازىر مولچانوۆ اۋدانىنا قاراي­دى. ال كريۆوشەين اۋدانىنداعى جۋكوۆو دەرەۆنياسى جولدا قالادى. ادامداردىڭ قالاعا كوشۋىنەن كەيىن ەلدى مەكەندەردىڭ جويىلۋ ۇدەرىسى توم جەرىنە دە ءتان. جۋ­كوۆودا دا 5-6 ءۇي قالىپتى. مولچانوۆ اۋ­دانىنىڭ ورتالىعىنان وڭعا بۇرىلعاسىن 20 شاقىرىم جول ءجۇرىپ، شالقار داريا وب وزەنىنەن پاروم ارقىلى ءوتىپ، موگو­چينو سەلوسىنا كەلدىك.

- وب وزەنىندە سوناۋ وتىزىنشى جىل­دارى اعاش تاسيتىن بارجا دا، جولاۋشىلار كەمەسى دە ءجۇرىپ جاتاتىن. ال قازىر جو­لاۋشىلار تاسىمالى شىعىندى جاپپاي­تىن بولۋى كەرەك، كەمە ءجۇزۋىن توقتاتقان، - دەيدى وسى جەردىڭ وي-شۇقىرىن جاقسى بىلەتىن جۋرناليست، ولكەتانۋشى ۆيكتور زا­حاروۆيچ نيلوۆ. سەلو ءوبتىڭ ءدال ەرنەۋىندە ورنالاسقاندىقتان ول كوكتەمدە تاسىعان سۋدان ءجيى زارداپ شەگەتىن كورىنەدى. بيىل دا وسى ەلدى مەكەننىڭ ەكى كوشەسىن سۋ شايىپ كەتىپتى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا مۇندا ءسىبىردىڭ تۇپكىلىكتى حالقى سەلپۋك­تەردىڭ ءار جەردە ءبىر كيىز ءۇي سياقتى ءدوڭ­گە­لەنتىپ بورەنەدەن سالىنعان كۇركەلەرى تۇرا­دى ەكەن. 1929 جىلى 11 شىلدەدە كەڭەس ودا­عى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ "وگپۋ-ءدىڭ ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى تۋ­رالى" قاۋلىسى شىعادى. سونىڭ ارتىنشا-اق سىبىرگە كەڭەس وداعىنىڭ ءار شالعايى­نان سەنىمسىز، كۇدىكتى دەگەن ادامدار ەشەلونداپ اكەلىنە باستايدى. وب وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى مي باتپاقتى سول ايداپ اكەلگەندەر يگەردى، مىڭداعان ادامداردىڭ سۇيەگى دە سول باتپاقتا قالدى. موگوچينو جەر اۋدارىلعاندار تۇر­عان، باتپاقتا شىركەيگە تالانىپ ءجۇرىپ ازاپ­تى كۇندەردى ءوت­كىزگەن وب بويىنداعى ون­داعان پوسەلكە­لەردىڭ ءبىرى عانا. قازىر سول پوسەلكەلەردىڭ ورنى جوق، ال ادامدار سۇيەكتەرى باتپاققا باتىپ كەتكەن. وسى موگوچينو سەلو­سىنىڭ ەڭ ۇلكەن تۇرعىنى 88 جاستاعى زينايدا ەمەليانوۆنا ۆلاسوۆا قاريانىڭ ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرگەندە ىلعالى كەپ­پەگەن توپىراقتىڭ سىزى بەتكە ۇردى. وتىزىنشى جىلدارى مۇنداعى ۇيلەردىڭ بارلىعى دا اعاشتان سالىنعان بولاتىن. قازىردە دە سەلونىڭ ۇيلەرى ەڭسەلى ەمەس، كوبىسىنىڭ ەسكى ءۇي ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇر. احاڭ مەن بادريسافا موگوچينودا تۇرعان 1933 جىلى زينايدا ەمەليانوۆنا ءۇشىنشى سىنىپتا وقىعان ەدى. ول كەزدە بالا بولسا دا تۋعان سەلوسىنىڭ تاريحىن، وندا بولعان وقيعالاردى جاقسى بىلەدى. جوعارى ءبىلىمدى، وسىنداعى مەكتەپتە ورىس ءتىلى مەن ادەبيە­تىنەن ساباق بەرىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان قاريانىڭ بويىنان مادەنيەتتىلىك، ءار سوزىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن زيالى­لىق تا بايقالادى.

- مەن 1933 جىلى ون جاسار عانا بالا­مىن عوي. ەسىمدە قالعانى وسىندا 1925 جىلى اعاش وڭدەيتىن زاۋىت سالىنعان ەكەن. زاۋىتتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى مۇن­دا ءۇي سانى كوبەيىپ، ول 130 شاقتى بول­دى. ايدالىپ كەلگەندەر سول زاۋىتتا ىستەدى. سەلوداعى تۇرعىننىڭ سانى ءتورت مىڭنان ون مىڭعا دەيىن جەتكەن دەيدى، ايتەۋىر ىعى-جىعى ادام وتە كوپ ەدى. ولاردىڭ ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتاتىن. احمەت بايتۇرسىنوۆ حاتىندا جازىپ كور­سەتكەن سويگوروۆتارمەن ءبىز كورشى تۇردىق.ستەپان اعاي ەلگە ەسىمى بەلگىلى، باقۋات تۇراتىن، ادامگەرشىلىگى مول، قايى­رىمدى ادام ەدى. راس، كوشە ول كەزدە كلۋبنايا دەپ اتالدى. ويتكەنى سول كوشەگە كلۋب سا­لىن­عان بولاتىن، قازىر ول چەحوۆ اتىندا. موگوچينودا كومەنداتۋرا جۇ­مىس ىستەپ تۇردى. ايدالىپ كەلگەندەر اراسىن­دا كىم بولمادى دەيسىز، نەشە ءتۇرلى ۇلت، ءتىپتى قىتايعا دەيىن ءجۇردى. قازاق­تاردىڭ بو­لۋى ابدەن مۇمكىن دەپ بىلەمىن. بىراق سوي­گوروۆتاردىڭ ۇيىندە جەر اۋدا­­رىلىپ كەلگەندەردەن ناقتى كىمدەردىڭ تۇرعانى ەسىمدە جوق. ويىن بالاسىمىن عوي، باي­قامادىم، - دەيدى زينايدا ەمە­ليانوۆنا.

ەندى احاڭ حاتىندا كورسەتكەن ستەپان سويگوروۆ كىم ەدى؟ زينايدا ەمەليانو­ۆنا­­نى­ڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونىڭ ۇلتى سەلپۋك ەكەن. بۇل سىبىردەگى از حالىقتىڭ ءبىرى. وب بويىنداعى سەلپۋكتەر وزدەرىن وستياكتار دەپ تە اتاعان. بالىق، اڭ اۋلاۋ، ولاردىڭ تەرىسىن يلەپ، كيىم، اياق كيىم تىگۋ وستياكتاردىڭ اتا كاسىبى بولعان. اعايىندى ميحايل، دميت­­ري، ستەپان سويگوروۆتار باقۋاتتى جان­دار بولىپتى. موگوچينو سەلوسىندا 1907-1908 جىلدارى سالىنعان ال­عاشقى مەك­تەپتى دە جەرگىلىكتى تۇرعىندار سوي­گو­روۆتار اۋلەتى­مەن بايلانىستىرادى. وتى­زىنشى جىلدا­رى ستەپان سويگوروۆ بالىق اۋلاپ، ونى كەپتىرىپ، تومعا اپارىپ وتكىزىپ تۇرعان. ۇلى وتان سوعىسى باس­تالعاندا ول مايدانعا اتتا­نادى. ءبىر ۇلى شايقاستا وپات بولادى. ءوزى سوعىستان كەلگەسىن دە وسى موگوچينودا تۇرىپ، 1970 جىلى 67 جاسىندا قايتىس بولادى.

احمەت مىرجاقىپقا موگوچينودان جازعان حاتىندا: "ايىنا 150 سوم جالاقىسى بار ءبىر ورىنعا ىلىگىپ ەدىم، ونان دا وسى مارتتان باستاپ شىعارىپ تۇر" دەپ جازادى. "احمەت موگوچينودا قانداي جۇمىس ىستەدى ەكەن؟ ۇستاز احاڭ سويگوروۆتار مەكتەبىندە ءدارىس بەردى مە؟" دەگەن وي قيالدى جەتەلەيدى. ءيا، ساياسي قۋعىنداعى ادامدى ول كەزدە قاي جۇمىستا دا كوپ تۇراقتاتپاعانى راس. احاڭ­نىڭ ءمىرجا­قىپقا جازعان حاتىنان ارحان­گەلسكىگە قارا­عان­دا، سالىستىرمالى تۇردە بولسا دا، موگوچينودا ءبىرشاما كوڭىلى جاي­لانعانداي ەكەنىن بايقايمىز. ارحانگەلسك لاگەرىندە ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولعان قايران احمەت اتامىز بادريسافاسىنا كەلىپ، كو­ڭىلىن ءبىر دەمدەسە، ءوبتىڭ بويىندا ازىق-تۇلىكتەن دە اسا قينالماعانعا ۇقسايدى.

ءبىز توم وبلىسى بويىنشا ىشكى ىستەر باس­قارماسىنىڭ اقپارات ورتالىعى ارحيۆىنەن احمەت بايتۇرسىنوۆقا قاتىستى قۇجات­قا دا سۇراۋ سالعانبىز. بىراق و­لاردان "توم جە­رىندەگى باس ەركىنەن ايىرىلعاندار، جەر اۋدارىلعاندار، اي­داۋدا بولعاندار وتىرعان ورىنداردا 1873 جى­لى تۋعان احمەت بايتۇرسىنوۆقا قاتىستى ەش­قانداي قۇجات-دەرەك تابىلمادى", دەگەن جا­­ۋاپ الدىق. ال نيكولاي كۋچەرەنوسوۆتىڭ اي­تۋىنشا، كومەنداتۋرا بولعانىمەن جەر اۋ­­دارىلعان­داردىڭ تىركەلمەگەنى جەتەرلىك كورىنەدى.

- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى موگوچينودا بولعان اتالارى­نىڭ دەرەگىن ىزدەپ، ءبىزدىڭ رەداكتسياعا دا جازىپ جاتادى. الاساپىران ۋاقىتتا ال­تاي­دان جەر اۋدارىلعان 100 وتباسى دا ەشقان­داي تىزىمدە بولماي شىقتى. بۇل وتى­زىنشى جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەندەر اكەلىنگەن نارىم ولكەسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا. ال سول كەزدەگى ورتالىق كولپاشەۆودا بولعان. ادامداردى ءبىر جەر­دەن ءبىر جەرگە تاسىعان. ول كەزدەگى قۇجاتقا سالدىر-سالاقتىقتىڭ تۇبىنە جەتە المايسىڭ، - دەيدى نيكولاي ۆاسيلەۆيچ.

احاڭ ارحانگەلسكىدەن 1933 جىلدىڭ ءشىل­دەسىندە كەلگەن سوڭ، بادريسافا ەكەۋى سول كەزدەگى كريۆوشەين اۋدانىنا قاراستى جۋ­كوۆو مەن موگوچينودا ءبىر جىلعا جۋىق ۋا­قىت تۇرعان سياقتى. قوس مۇڭلىق 1934 جىلى قازاندا ارىپ-اشىپ الماتىعا جەتكەن ەدى.

تانىم ءىسى

توم قالاسىنىڭ ورتالىعىندا ساياسي قۋ­عىن-سۇرگىن تاريحىنىڭ مەموريالدىق مۋزەيى بار. ول نكۆد-نىڭ 20-40-شى جىلدارعى تەر­گەۋ تۇرمەسىنە ورنالاسقان. عيماراتتىڭ ءبى­رىن­شى، ەكىنشى قاباتىندا تەرگەۋشىلەر وتىرىپ­تى، ال جەرتولەسىندە تەرگەۋ كامەرا­­لارى ور­­نا­لاس­قان. جەرتولە-مۋزەيدەگى كا­مە­رالاردىڭ سول ۋاقىتتاعى قالپى، ولار­دىڭ اۋىر تەمىر ەسىكتەرىنە دەيىن ساقتالعان. جەرتولەگە تۇسە بەرگەندە سالقىن سىز بەتتى قابادى. مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، مۇندا جيىر­ما شاقتى كامەرا بولعان. قازىر ولاردان كوم­مۋنيستىك پارتيا بيلەپ-توستەگەن ۋاقىتتىڭ نىشاندارىنىڭ بارلىعى - لە­نين، ستالين، ەجوۆ سياقتى ساياسي قايرات­كەر­لەردىڭ سۋرەتتەرىن، مۇسىندەرىن، كومسومول، وكتيابريات توسبەلگىلەرىن، وردەندەردى، تۋلاردى، ساياسي ۇگىت، ناسيحات قۇ­رال­دارىن كورەسىز. ءال­ەم­دىك ساحنادان كەتكەن، كۇنى وتكەن قوعامدى كوز الدىڭا اكەلەدى. ەدەنى مۇزداي تسەمەنت، شىنجىرمەن بايلانعان اعاش توسەك قويىل­عان كەلەسى ءبىر كامەرادان جۇرەكتى مۇزداتقان ءبىر سۋىقتىق سەزىلەدى. وتىزىنشى جىلدارى قامالىپ، تەرگەلگەندەر ءدال وسى كامەرالاردا وتىرعان، ولارعا 15-20 ادامنان توعىتقان.

1896 جىلى بۇل عيمارات 2 كلاستىق ءدىني مەكتەپ ءۇشىن سالىنعان ەكەن. وقۋ ورنى 1910 جىلى جابىلىپ قالادى دا، 1923 جىلى مەم­لەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى بۇل ءۇيدى ءوزىنىڭ جۇمىسىنا لايىقتايدى. ءۇيدىڭ جەرتولەسى تەر­گەۋ يزولياتورىنا اي­نا­لادى. وسى مۇزەيدىڭ الدىنداعى گۇلزار­دا وتىزىنشى جىلدارى توم وبلىستىق نكۆد باسقارماسى ورنالاسقان. ەكى عي­ماراتتىڭ اراسىن جەر استى قۇپيا جولمەن قوسقان. ۇستالعانداردى الدىمەن باس­قارماعا اپارىپ، جەر استى جولى ارقىلى تەرگەۋ يزولياتورىنا اكەلىپ وتىرعان. ال تەرگەۋ اياقتالعان سوڭ قايتادان جەردىڭ استىمەن نكۆد باس­قارماسىنا اپارىپ، سول جەردەن نە لاگەرلەرگە، نە جەر اۋ­دارۋعا، نە اتۋعا ۇكىم شىققان.

- وسىدان بەس جىل بۇرىن مۋزەيگە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە عانا وسى جەر استى جولىنىڭ بولعانىنا كوزىمىز انىق جەتتى. بىراق ول توپىراقپەن تولتىرىلىپ، بەتوندالىپ تاستال­عان. جوندەۋ جۇمىستارى كەزىندە ونى شامامىز جەتكەنشە ارشىپ كوردىك. قازعان جەردەن مىلتىقتىڭ وقتارىن تاپتىق. اتۋ جازاسى وسى جەر استى قۇپيا جولىندا دا جۇزەگە اسقان دەگەن قورىتىندى جاسادىق. الداعى ۋاقىتتا وسى جولدى تۇگەل ارشىپ، ونى دا مۋزەيگە قوسساق، كە­لۋشىلەرگە كورسەتسەك دەگەن ويىمىز بار، - دەيدى وسى مۋزەيدىڭ ديرەكتورى ۆاسيلي حانەۆيچ.

وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ اياعىندا باستالعان جاريالىلىق كەزىندە تومدا جيىرما-وتىزىنشى جىلدارداعى سودىر ساياساتتىڭ قۇرباندارى تۋرالى قو­عامدىق پىكىرلەر كوتەرىلە باستايدى.1988 جىلى "مەموريال" قوعامدىق ۇيىمى قۇ­رىلادى. 1989 جىلى وبلىستىق جانە قا­لالىق كەڭەستەر دەپۋتاتتارىنىڭ شەشىمىمەن "توم جەرىندە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋ تۋرالى" جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قاۋلىسى قابىلدانادى. تۇرعىن ۇيگە اينالىپ كەتكەن نكۆد ءتۇر­مەسى مۋزەيگە قايتارىلدى، ال الدىنداعى گۇلزارعا ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارناپ ەسكەرتكىش قويىلدى.

ۆاسيلي انتونوۆيچ حانەۆيچتى وسى قا­سي­­ەت­تى ورىننىڭ شىراقشىسى دەسە بولار. ول ءوزىنىڭ ەكونوميست ماماندىعىن تاستاپ، وسىندا كەلگەن، كەلمەگەن-اۋ، مۋزەيدى ءوزى قولىمەن قۇرعان، رەپرەسسيا جىلدارىن زەرتتەگەن. مۇمكىن ستاليندىك ساياسي قۋعىن-ءسۇر­گىننىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان اتا­لا­رىنىڭ ارۋاعى دا ونى وسى ىسكە بەل بايلاتسا كەرەك. پولياك ۇلتىنىڭ وكىلى ۆاسيلي ان­تونوۆيچتىڭ اۋلەتىنەن 9 ادام رەپرەسسيا قۇر­بانى بولىپ، ايدالعان، اتىلعان. ءوزى وسكەن بەلوستوك سەلوسى تۋ­رالى 1993 جىلى "بە­لوس­توك تراگەديا­سى" اتتى كىتابى جارىق كورگەن.

- مەن تۋعان بەلوستوك سەلوسىندا تەك پولياك ۇلتى عانا تۇرعان. 1937 جىلى وندا ەركەك كىندىكتىنىڭ بارلىعىن، ياعني جۇزدەن اسا ادامدى ءبىر تۇندە ۇستاپ اكەتىپ، اتىپ جىبەرگەن. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە سەلودا تەك كەمپىرلەر عانا جۇرەتىن، ۇلكەن شالدار بولمايتىن. ونىڭ اقيقاتىن كەيىن بىلدىك، - دەيدى ول. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، سويگوروۆتاردىڭ ۇرپاق­تارىنان دا، ۆاسيلي حانەۆيچتەن دە قا­نىققانى­مىز­داي، جەرگىلىكتى كونەكوزدەر سول ءبىر داۋ­ىلدى جىلداردىڭ سۇمدىق­تارىن اۋىزعا الا بەرمەيدى ەكەن.

- العاشىندا ۇلكەن كىسىلەر وتىزىن­شى جىلدار تۋرالى ايتۋعا قورقىپ، ءوزى­مىزگە كۇدىكپەن قاراپ ءجۇردى. كەيىنىرەك جەرگىلىكتى گازەتتەردە اقيقات انىق جازىلا باستاعاندا ەپتەپ شەشىلگەندەي بولدى. ءبارىبىر ولار سول جىلداردى ەسكە الۋعا ونشا نيەتتى ەمەس ەدى، - دەيدى مۋزەي دي­رەك­تورى. سول سياقتى سويگو­روۆ­تاردىڭ نەمە­رە-شوبەرەلەرى دە اتاسى مەن اجەسىنەن وسى تاقىرىپقا ەشقانداي اڭگىمە ەستىمەگەنىن ايتادى. موگوچينو­دا­عى ورتا مەكتەپ مۇ­عالىمدەرى دە وزدەرىنىڭ تۋعان سەلو تاريحىن بالالارعا ايتۋدى، زەرت­تەتۋدى، جازدىرۋدى ەندى باستاپتى. ادام قانى وب وزەنىنە اققان جەردە تا­ريحقا سىلبىرلىق تانىت­قانىنا تاڭعالعا­نىمىز راس.

- مەن ارحيۆ ماتەريالدارىنان بايقا­عا­نىم، اتىلعان، لاگەرلەرگە ايدالعان ادام­­دار­دى تەرگەۋشىلەر توپ-توبىمەن ءجو­نەل­تىپ وتىر­عان. ءبارىن دە فورمالدى جاساعان. 64 ادامعا ءبىر پروتوكول، 100 ادامعا ءبىر پروتوكول جاساعان قۇجاتتى وقىدىم. تۇتقىندالعانداردىڭ سانى عانا قاجەت بولعان، ولاردىڭ كىناسىنىڭ بارى-جوعى ەشكىمدى دە تولعاندىرىپ جاتپاعان، اتىلاتىندار دا، لاگەردە وتىراتىندار دا جوسپار بويىنشا جازالانعان. توم جەرىنە ايدالىپ كەلگەن 90 مىڭ وتباسىنىڭ ءىسى ءالى قاراۋسىز، كومپيۋتەرگە دە ەنگىزىلمەگەن، - دەيدى ول.

توم وبلىسىنا، جالپى نارىم ولكە­سىنە جەر اۋدارىلعان ايەلدەر از بولماعان. ءتىپتى مۋزەيدە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ايەلدەردىڭ سۋرەتى دە كەزدەسەدى.

- ايداۋدا ەڭ الدىمەن ازاپ شەككەن ايەلدەر، بالالار جانە قارت كىسىلەر بولعان. ەر ادامدار كوبىنە لاگەرلەردە وتىردى، ولاردىڭ كورگەنى ازابى دا از ەمەس، اۋىر جۇمىستارعا جەگىلدى. بىراق ايتەۋىر سوقا باس­تارى عوي، لاجىنشا تىعىرىقتان امان شى­عۋعا تىرىستى. ال ايەلدەردىڭ بالالارى بول­دى. نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە، تۇرمە قىزمەت­كەرلەرىنە ولار­دىڭ الدىندا ءبىر حالىقتىڭ بەتكە تۇتار ۇلىسى وتىر ما، اناسى وتىر ما ءبارى ءبىر بولاتىن. ايەل­دەر قولىندا ءسىبىر­دىڭ سۋىعىنا شىداماي اۋىرىپ ولگەن با­لالارىن بارجادان سۋعا لاقتىرىپ جىبەرگەن نەمەسە وزەن جاعاسىنا جەردى شۇقىپ كومىپ كەتكەن. ال ول كەزدە ايەلدەردىڭ كوبى ۇيدەن شىقپاعان، ساۋاتسىز بولدى. بۇل ولاردىڭ باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتىڭ قاسىرەتىن قالىڭ­داتا ءتۇستى، - دەيدى ۆاسيلي حانەۆيچ.

كوز الدىمىزعا تاعى دا بادريسافا شە­شە­مىز ەلەستەيدى. تۋماسا دا، تۋعاننان بەتەر بولعان ون ەكى جاسار شولپاننان ءبولىپ تاس­تاعاندا جۇرەگى قالاي قانسىرادى ەكەن؟..تالماسى ۇستاپ كەمەگە زورعا ءمىندى-اۋ.

- بادريسافا قالاي دەگەنمەن دە سەلودا، ادامداردىڭ اراسىندا بولدى. ولاردى ۇيلەرگە جاتقىزدى. احمەت ەكەۋىنىڭ توم­نان امان-ەسەن ءتىرى قايتۋىنىڭ باستى سەبەبى سول. ال ۆاگوندارمەن ۋكراينادان، بال­تىق بويىنان، رەسەيدىڭ باسقا ايماقتا­رىنان اكەلگەن ادامداردى اعاش اراسىنا توككەن. توم جەرىندە نەگىزىنەن قىرىلعان دا سولار، - دەيدى ۆاسيلي انتونوۆيچ.

- قازاقستاندا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇر­باندارىن ەسكە الۋ كۇنى بەلگىلەنگەن، كوپ­تەگەن قالالارىڭىزدا ولارعا ارنالعان ەسكەرتكىش بار ەكەنىنەن حاباردارمىز. اس­تا­نا­داعى مونۋمەنتكە شەتەلدەن كەلگەن ءمار­تە­بەلى قوناقتار گۇل شوقتارىن قويىپ جا­تادى. تاريحتىڭ بۇل اقتاڭداعىنا ءسىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل بولىنەدى ەكەن. بۇل جاقسى، - دەدى ۆاسيلي انتو­نوۆيچ تامسانىپ...

ءيا، "مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن" قازاق ەلى­نە بۇلاي ىستەمەسكە دە بولماس. ستالين­دىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ مىڭداعان قۇر­بان­دا­رى، حالقىمىزدىڭ سىپىرىلىپ كەتكەن قايماعى كورگەن تامۇقتان ۇرپاقتى اباي­لاۋ ءۇشىن دە ۇلى احمەت اتامىز بەن بادريسافا شەشەمىزدىڭ ارۋاعىنا مىڭ تاعزىم ەتەمىز.

قوستاناي-توم-قوستاناي.

سۋرەتتەردە: 1. 30-جىلدارداعى لا­گەر­دىڭ كورىنىسى; 2. زينايدا ۆلاسوۆا موگوچينو سەلو­سىنىڭ ەڭ قارت تۇرعى­نى; 3. "مەمو­ريال" مۋزەيىنىڭ كىرەبەرىسى; 4. گۋلاگ كارتاسى.

ءنازيرا جارىمبەتوۆا.

http://www.egemen.kz/22562.html