تامىر
ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى جانە «كورۇعلى» جىرىنداعى كوشپەلى سيۋجەت پەن ۇقساس ۇعىمدار تۋرالى پايىم
اباي جانە فولكلور. دانىشپان بابانىڭ بۇل سالاداعى قارىمى تۋرالى كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ جاقسى پىكىرلەر ايتقان بولاتىن. كەيىنگى داۋىردە زاكي احمەتوۆ، راحمانقۇل بەردىباي، مەكەمتاس مىرزاحمەت، سەيىت قاسقاباسوۆ، جابال شويىنبەت سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر وسى تاقىرىپقا تەرەڭىرەك قوزعاۋ سالدى. اسىرەسە، سەيىت قاسقاباسوۆ «اباي جانە فولكلور» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىندا اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنىڭ فولكلورمەن بىتە قايناسىپ جاتقانىن دالەلدەدى. ال، ءبىز بۇگىن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق فولكلورلىق مۇرا سانالاتىن «كورۇعلى» جىرى مەن ابايدىڭ «ەسكەندىر» داستانىنىڭ سيۋجەتتىك ۇقساستىعى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەپ كورمەكپىز.
ەجەلدەن شىعىس حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا ەسكەندىر زۇلقارنايىن تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر كەڭ ەتەك جايعان. ءتىپتى، بۇل تۇلعا حاقىندا قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ كەحف سۇرەسىنىڭ 83-97 اياتتارىندا دا باياندالادى. ياعني، يسلام الەمىندە قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر تۋرالى ءاپسانانى ەستىمەگەن ادام جوق دەسەك تە بولادى. ايتكەنمەن، بەلگىلى فولكلورتانۋشى سەيىت قاسقاباسوۆ شىعىس حالىقتارىندا ەسكەندىر جونىندە ءۇش توپقا نەگىزدەلگەن، ياعني، ءاپسانا مەن حيكايات جانە جىر جانرىندا كەڭ تارالعان مۇرانىڭ بار ەكەنىن العا تارتادى:
ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى جانە «كورۇعلى» جىرىنداعى كوشپەلى سيۋجەت پەن ۇقساس ۇعىمدار تۋرالى پايىم
اباي جانە فولكلور. دانىشپان بابانىڭ بۇل سالاداعى قارىمى تۋرالى كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ جاقسى پىكىرلەر ايتقان بولاتىن. كەيىنگى داۋىردە زاكي احمەتوۆ، راحمانقۇل بەردىباي، مەكەمتاس مىرزاحمەت، سەيىت قاسقاباسوۆ، جابال شويىنبەت سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر وسى تاقىرىپقا تەرەڭىرەك قوزعاۋ سالدى. اسىرەسە، سەيىت قاسقاباسوۆ «اباي جانە فولكلور» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىندا اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنىڭ فولكلورمەن بىتە قايناسىپ جاتقانىن دالەلدەدى. ال، ءبىز بۇگىن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق فولكلورلىق مۇرا سانالاتىن «كورۇعلى» جىرى مەن ابايدىڭ «ەسكەندىر» داستانىنىڭ سيۋجەتتىك ۇقساستىعى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەپ كورمەكپىز.
ەجەلدەن شىعىس حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا ەسكەندىر زۇلقارنايىن تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر كەڭ ەتەك جايعان. ءتىپتى، بۇل تۇلعا حاقىندا قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ كەحف سۇرەسىنىڭ 83-97 اياتتارىندا دا باياندالادى. ياعني، يسلام الەمىندە قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر تۋرالى ءاپسانانى ەستىمەگەن ادام جوق دەسەك تە بولادى. ايتكەنمەن، بەلگىلى فولكلورتانۋشى سەيىت قاسقاباسوۆ شىعىس حالىقتارىندا ەسكەندىر جونىندە ءۇش توپقا نەگىزدەلگەن، ياعني، ءاپسانا مەن حيكايات جانە جىر جانرىندا كەڭ تارالعان مۇرانىڭ بار ەكەنىن العا تارتادى:
وسىلاردىڭ ىشىندە اپساناعا جاتاتىن اڭگىمەلەردىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي بولىپ كەلەدى: ەسكەندىر پاتشانىڭ باسىندا ءمۇيىزى بار. سول ءمۇيىزىن ەشكىمگە كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، شاشىن العان ادامداردى تۇگەل ءولتىرىپ وتىرعان. سونداي شاشتارازشىلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋى ءتىرى قالادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە بىلەتىن قۇپياسىن جاسىرا الماي، ول قۇدىققا بارىپ: « - ...ەسكەندىردىڭ ءمۇيىزى بار!» - دەپ ايقايلايدى. قۇدىقتان قامىس ءوسىپ شىعادى. ول قامىستان ءبىر قويشى سىبىزعى جاساپ، وينايدى. سويتسە، سىبىزعىدان شىققان دىبىس «...ەسكەندىردىڭ ءمۇيىزى بار!» - دەگەن ءان بولىپ، ەسكەندىر پاتشانىڭ قۇپياسى ەلگە جاريالانىپ كەتەدى.
قازاق اراسىنا تاراعان ەسكەندىر جايلى شىعارمالاردىڭ ەكىنشى توبى حيكاياتقا جاتادى دا، ونىڭ سيۋجەتى تومەندەگىشە بولىپ كەلەدى:
ەسكەندىر ءوزىنىڭ قىزىر جانە ءىلياس دەگەن جولداستارىن ەرتىپ، زۇلماتقا ولمەس سۋدى ىزدەي كەلەدى. بىراق ول سۋدى العا قاراي وزىپ كەتكەن قىزىر مەن ءىلياس تاۋىپ ىشەدى دە، سوڭىنان ەسكەندىر كەلىپ جەتكەندە، الگى سۋ عايىپ بولىپ كەتەدى، نەمەسە ول سۋدى قارعالار ءىشىپ قويادى.
ال ءۇشىنشى توپتى قۇرايتىن شىعارمالار مىنا سيۋجەتكە قۇرىلعان:
ەسكەندىر پاتشا جورىقتا كەلە جاتىپ، كەرەمەت بۇلاققا تاپ بولادى. بۇلاقتى بويلاي ءجۇرىپ، ول جۇماقتىڭ قاقپاسىنا جەتەدى. پاتشا قاقپانى اش دەپ بۇيىرادى، بىراق قاقپانى ەشكىم اشپايدى. وعان قاقپانىڭ ارعى جاعىنان ورامالعا تۇيىلگەن ادامنىڭ باس سۇيەگىن تاستايدى. ونىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەگەن ەسكەندىر اشۋ شاقىرادى. سول كەزدە ءامىرشىنىڭ قاسىنداعى قىزىر باس سۇيەكتى تارازىعا سالدىرىپ، ولشەتەدى. ول ءسۇيەكتى ەش نارسە باسا المايدى. سول ۋاقىتتا تاڭدانعان پاتشاعا دانىشپان:
- ادامنىڭ كوزى دۇنيەگە تويمايدى، تەك توپىراق قانا باسا الادى! - دەپ، ءبىر ۋىس توپىراقتى سۇيەكتىڭ كوزىنە سالادى. سول ساتتە تارازىنىڭ باس سۇيەك تۇرعان جاعى كوتەرىلەدى دە، بۇل مىسالدان عيبرات العان ەسكەندىر پاتشا جاھانگەرلىك رايىنان قايتادى.
ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىنىڭ سيۋجەتى وسى ءۇشىنشى توپقا جاتادى. ءبىراق، شىعىس اڭىزدارىندا قولباسشى ءاسكەرىنىڭ ەلسىز جەرگە تاپ بولىپ، سۋدان قاتالاعانى ايتىلمايدى. ال اباي جىرلاعان پوەمادا ەسكەندىردىڭ كەنەزەسى كەۋىپ، قاتتى سۋساعانى باياندالادى. ياعني، بۇل جەردە سۋدىڭ تاپشىلىعى مەن قاسيەتىنە ءمان بەرىلەدى.
ەسكەندىر تۋرالى حيكاياتتىڭ بىرىندە دە ول قاسىنا قىزىر مەن ءىلياستى ەرتىپ ءولمەس سۋدى ىزدەپ شىعادى. العا وزىپ كەتكەن قىزىر مەن ءىلياس ول سۋدى ىشەدى دە، ەسكەندىر كەلگەندە سۋ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، عايىپ بولادى. ياعني، بۇل حيكايادا دا سۋ كۋلتى ەرەكشە ماڭىزعا يە رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
ەندى «كورۇعلى» جىرىنا كەلەيىك. مۇنداعى پەرتەۋ نايلي جيناعان ەلازيز نۇسقاسىندا سۋ كۋلتىنە قاتىستى ەپيزودتار كورىنىس بەرەدى. ءبىر كۇنى كورۇعلى قۇس اۋلاپ، ولاردى تازارتۋ ءۇشىن ءبىر بۇلاقتىڭ باسىنا كەلەدى. قۇستاردىڭ قاناتى سول سۋعا تيە سالىسىمەن ۇشىپ كەتەدى. ءارى بۇلاق بىردەن قىرىق بولشەككە ءبولىنىپ، قىرىق تارماققا ايىرىلادى. وسى ءساتتى كورۇعلى اكەسىنە بايانداعانىندا، اكەسى: «سول سۋدان ءىشتىڭ بە؟»، - دەپ سۇرايدى. ول گيراتتىڭ ىشكەنىن، ءوزىنىڭ ىشپەگەنىن ايتادى. اكەسى سول سۋدىڭ ماڭگىلىك جاندى سۋ ەكەنىن ايتادى. اڭىز بويىنشا سول سۋدى ىشكەن گيرات ءالى ءتىرى ەكەن-مىس.
ەسكەندىر حيكاياسىنداعى جانە پەرتەۋ نايلي جيناعان ەلازيز نۇسقاسىنداعى گيرات ىشكەن ماڭگىلىك ءومىر سۋىنىڭ موتيۆىنىڭ ءبىر ەكەنىن اڭعارامىز. ال، اباي جىرلاعان ەسكەندىر پوەماسىندا بۇل موتيۆ كورىنىس بەرمەگەنىمەن، سۋدىڭ تاپشىلىعى ەسكەندىر مەن ونىڭ جەر قايىسقان قولىن تىعىرىققا تىرەگەنى جان-جاقتى جىرلانادى. جىرلانىپ قانا قويمايدى، بۇلاقتىڭ باستاۋىندا ىشىنە جان بالاسى كىرە الماس جۇماق قامالى ورنىققاندىعى ايتىلادى. پوەمانىڭ وزەگى وسى جۇماق قامالىنىڭ ىشىندە جاتقان حيكمەتكە نەگىزدەلگەن. ول جەردەن الىنعان باس سۇيەكتى بەزبەنگە سالعاندا التىن مەن جاۋھار، قارۋ-سايمانداردى باسىپ كەتەدى. اريستوتەل جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق الىپ باس سۇيەكتىڭ كوزىنە سالعاندا عانا تارازىنىڭ ەكىنشى باسى كوتەرىلگەنى جىرلانادى. اقىن وسىلايشا ەسكەندىردىڭ پەندەۋي اشكوزدىگىن سىنايدى. ياعني، مۇندا شەشۋشى رولگە يە ەمەس بولعانىمەن، سۋ كۋلتى ەكى حيكايانىڭ دا سيۋجەتتىك وزىندىك بوياۋىن بەرىپ، وقيعالار ءورىسىنىڭ قارقىنىن ارتتىرا تۇسەدى.
ەسكەندىر سۇيەكتىڭ قاسيەتىن كورگەننەن كەيىن اشكوزدىكتەن تىيىلىپ، جەر-ءدۇنيەنى جاۋلاپ الۋدان باس تارتادى. بىلايشا ايتقاندا مانساپ-ماقامدى تارك ەتەدى.
ەسكەندىردىڭ دۇنيە-مانساپتان باس تارتقانى سەكىلدى «كورۇعلى» جىرىنىڭ ءازىربايجان نۇسقاسىندا كەيىپكەردى اتاق-داڭقتان باس تارتقىزاتىن سيۋجەت بار.
ابباس شاھ كورۇعلىنىڭ اتاق-داڭقىن ەستىپ، وعان باس قولباسشىلىق قىزمەت ۇسىنادى. ال ول بولسا، بۇل مانساپتان باس تارتادى. بۇعان اشۋلانعان شاھ كورۇعلىنىڭ باسىن اكەلگەن ادامدى باس قولباسشى ەتىپ تاعايىندايتىنىن حابارلايدى.
جالعان دۇنيەنى جالپاعىنان باسىپ، اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان كورۇعلى ءبىر كۇنى سەرىكتەرىن شاقىرىپ، ورنىنا ايبازدى تاعايىندايدى. قىلىشىن مايىرىپ، ەندى سوعىسپايمىن دەپ انت بەرەدى. ول ەندى قاجىلىققا اتتانباق بولادى. جولداستارى كازلى كولگە دەيىن شىعارىپ سالىپ، وسى جەردە ولارمەن قوش ايتىسادى. بۇدان بۇرىن ول شامبىلبەلگە كەلىپ، جانارىنان جاس اعىپ، ولەڭ وقىعان بولاتىن.
ابباس شاھتىڭ ءىلياس حان جانە باحرام حان اتتى ەكى قۇلى بار ەدى. ساپاردا كەلە جاتىپ كورۇعلى ولارعا كەزىگىپ، قوناق بولادى. سول كۇنى كەشتە ءىلياس حان مەن باحرام حان قىراتتى ولتىرەدى. قىراتىنان ايىرىلعان كورۇعلى ەكى جاندايشاپقا قارسىلىق كورسەتپەستەن مويىن ۇسىنادى. جاندايشاپتار باتىردىڭ باسىن ابباس شاھقا الىپ بارادى. كورۇعلىنىڭ باسىنان ءبىر تامشى قان شاھتىڭ ەتەگىنە تامادى. ابباس شاھ ءىلياس حان مەن باحرام حاننىڭ كورۇعلىنى ەرلىكپەن ەمەس، قاسكويلىكپەن ولتىرگەنىن ءىشى سەزىپ، شامبىلبەلدەن ءۇش ادامدى كۋاعا تارتادى. ولاردان شىندىقتى ءبىلىپ، ءبارىنىڭ كوزىنەن جاسى اعىپ، ەكى قۇلدى قىلىشپەن تۋراپ ءولتىرەدى. ايبازدى كورۇعلىنىڭ وسيەتىنە ساي شامبىلبەلدىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىندايدى.
ياعني، اباي جىرلاعان پوەمادا ەسكەندىر جورىققا اتتانىپ، جۇماق بەكەتىنە كەزىگىپ، ول جەردەن العان باس سۇيەكتىڭ حيكمەتىن سەزىنىپ بارىپ، اشكوزدىگىنەن قايتسا، ال، ءازىربايجان نۇسقاسىندا كورۇعلى جاسى ۇلعايىپ بارىپ، اقىلى تولىسىپ، مانساپ پەن اتاق-داڭقتان باس تارتادى. ءسويتىپ، وقيعا ءورىسى ۇقساماعانمەن، مۇنداعى دۇنيە قىزىقشىلىعىنان تارك ەتۋشىلىك ۇعىمى ەكى تۋىندىدا دا مازمۇنداس بولىپ كەلەدى.
اباي باتىس جانە شىعىس وركەنيەتىمەن سۋسىنداعان ءداستۇرلى قازاق ءمادەنيەتىنىڭ ءىرى وكىلى. ياعني، دانىشپان بابانىڭ دۇنيەتانىمىنا قازاقتىڭ جىر-داستاندارى مەن شەشەندىك ونەرى اسەر ەتۋمەن بىرگە ورىس پەن اراب ءجانە پارسى قاينار-كوزدەرىنىڭ دە ىقپالى بولعان. «كورۇعلىنى» قازاق دالاسىندا كەڭىنەن جىرلاعان جامبىل جانە مايلىقوجا سەكىلدى اقىندار اباي ءومىر ءسۇرگەن ءداۋىردىڭ وكىلدەرى. دەمەك، ابايدىڭ مايلىقوجا مەن جامبىل جانە وزگە دە جىرشىلار جىرلاعان «كورۇعلىنى» ەستىمەۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى مەن «كورۇعلى» جىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتىك ۇقساستىعى بار ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيمىز.
احمەت الياز، «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى. الماتى.
http://www.egemen.kz/23585.html
