(جالعاسى. باسى وتكەن سانداردا)
دەشتى قىپشاق ۇيلەرى تۋرالى دەرەكتەردە بىلعارىنى اۋىزعا الۋ كەزىكپەيدى، ولار كيىزبەن عانا تۇتىلعان. تەك حان ورداسى مەن ءىشىنارا باي-سۇلتاندار عانا كيىز ءۇيدىڭ سىرتىن اتلاسپەن قاپتاتقان. ءوز ەڭبەكتەرىندە ءتۇز تىرلىگىن ءسۇ­يىس­پەنشىلىكپەن باياندايتىن يبن رۋزبيحان دا (XVIع.) بۇل ورايدا قۇندى دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتا­دى: «قازاقتار جاز بويى شىعانداپ كەتكەن الىس جايلاۋلاردان قىستاققا قۇلاعاندا، ولاردىڭ قاراقۇرىم مالدارىنا سۋ جەتىسپەيدى، سوندىقتان ولار قار تۇسە قوزعالادى. ۇيلەرى دوڭعالاقتى اربا ۇستىندە. تۇيە مەن اتتار ولاردى ءبىر تۇنەمەدەن ەكىنشى تۇنەمەگە سۇيرەپ جۇرەدى. ارالارى ءبىر قادامنان اسپاي، ءبىرىنىڭ سوڭىندا ءبىرى قازداي ءتىزىلىپ كوشەدى. بۇل كەرۋەننىڭ باس-اياعىنىڭ ۇزاقتىعى 100 موڭعول فارساعىنداي بو­لادى. اربالى ۇيلەرى جازعى ءشول دالا جولىنا دا، قىس­قى قارلى جولعا دا بەيىمدەلگەن، ايتپەسە ولار سۋسىز شولدەن، سۋىقتان جان ساقتاي الماي، قىرىلىپ قالار ەدى».

(جالعاسى. باسى وتكەن سانداردا)
دەشتى قىپشاق ۇيلەرى تۋرالى دەرەكتەردە بىلعارىنى اۋىزعا الۋ كەزىكپەيدى، ولار كيىزبەن عانا تۇتىلعان. تەك حان ورداسى مەن ءىشىنارا باي-سۇلتاندار عانا كيىز ءۇيدىڭ سىرتىن اتلاسپەن قاپتاتقان. ءوز ەڭبەكتەرىندە ءتۇز تىرلىگىن ءسۇ­يىس­پەنشىلىكپەن باياندايتىن يبن رۋزبيحان دا (XVIع.) بۇل ورايدا قۇندى دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتا­دى: «قازاقتار جاز بويى شىعانداپ كەتكەن الىس جايلاۋلاردان قىستاققا قۇلاعاندا، ولاردىڭ قاراقۇرىم مالدارىنا سۋ جەتىسپەيدى، سوندىقتان ولار قار تۇسە قوزعالادى. ۇيلەرى دوڭعالاقتى اربا ۇستىندە. تۇيە مەن اتتار ولاردى ءبىر تۇنەمەدەن ەكىنشى تۇنەمەگە سۇيرەپ جۇرەدى. ارالارى ءبىر قادامنان اسپاي، ءبىرىنىڭ سوڭىندا ءبىرى قازداي ءتىزىلىپ كوشەدى. بۇل كەرۋەننىڭ باس-اياعىنىڭ ۇزاقتىعى 100 موڭعول فارساعىنداي بو­لادى. اربالى ۇيلەرى جازعى ءشول دالا جولىنا دا، قىس­قى قارلى جولعا دا بەيىمدەلگەن، ايتپەسە ولار سۋسىز شولدەن، سۋىقتان جان ساقتاي الماي، قىرىلىپ قالار ەدى».

ەدىل جاعالاۋىنداعى سارايدا، جايىق ىرگەسىندەگى سارايشىقتا بولعان XIV عاسىر جيھانكەزى اراب يبن باتتۋتا بۇل ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ اربامەن كوشەتىندەرىن ايتا كەلىپ: «بۇل كولىكتى ولار «ارابا» دەپ اتايدى» دەپ جازادى. وزگە دەرەككوزدەر بۇل تاسىمال كولىگىن «تەلەگەن، گاردۋنە» دەيدى. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان كەزدە دەشتى قىپشاقتا تەلەگەننىڭ ەكى ءتۇرى كوپ تاراعان-دى: ءبىرى - ەكى دوڭعالاقتى، ەكىنشىسى - ءتورت دوڭعالاقتى. ولاردىڭ اۋىر-جەڭىلدىگىنە قاراي جەتەككە تۇيە، وگىز، ات جەگەدى. تەلەگەننىڭ كوشەرى مەن تەگەرشىكتەرىن قايىڭنان شابادى. تەلەگەنگە قا­جەتتى بولشەكتەر قايىڭ اعاشىن يۋگە ىڭعايلى كوكەك ايىندا ىستەيدى دە، قۇراستىرۋدى جاز بويى اتقارا بەرەدى (يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح...، 209-210-بب.). شارف اد-دين الي يازدي بۇل ۇيلەردى «كوتەرمە» دەپ اتاپتى. 1391 جىلى اقساق تەمىر قىپشاق قالاسى ارقىلى توقتامىستى جازالاۋ ماقساتىمەن اتقا قونعاندا وسى «كوتەرمەلەردى» پايدالانعان ەكەن. يازدي ولاردى بۇزىپ بولشەكتەمەي، ايالداعاندا اربادان ءتۇسىرىپ جەرگە قوياتىنىن، جولعا قايتا جينالعاندا ارباعا تۇتاس كۇيىندە كوتەرىپ سالاتىنىن بايان ەتەدى. 1509 جىلدىڭ قىسىندا مۇحاممەد شايبانيدىڭ توسىننان شابۋىلعا شى­عىپ، جانىبەكتىڭ ۇلى ءجانىش سۇلتان اۋىلىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنى بەلگىلى. «ميحمان-نامە-ي بۇحارا» جازباسى وسى جاعدايعا وراي: «قازاقتار كوشكەندە ارباعا ورنىقتىرىپ الاتىن كيىز ۇيلەردىڭ توبەسى كورىندى» دەپ سۋرەتتەيدى. ال يبن رۋزبيحان بولسا، وزىنە ءتان ەلگەزەكتىگىمەن جەلپىنە باياندايدى: «اھ، قانداي شاتىرلار دەسەڭىزشى، شىرقاۋ بيىكپەن تالاسقان قورعاندار، اۋە كەڭىستىگىندە شايقالعان ادە­مى كۇمبەزدەر». ي.باربارو دا تاقىرىپتى ءوز كوزى كۋا بولعان ۇساق-تۇيەكتەرمەن بايىتا تۇسەدى. باقساق، ارباعا تىگىلەتىن كيىز ۇيلەردىڭ تابانى تومەندەگىدەي تاسىلمەن ىستەلەدى ەكەن: «ەنى ءبىر جارىم قادامداي مىقتى اعاش شەڭبەر ىستەيدى دە، ۇلكەن جارتى شەڭبەر سىرىقتاردى قاتار-قاتار وسى شەڭبەرگە بەكىتەدى. ولاردىڭ ارالارىنا توقىما شي توسەيدى. ءۇستىن تەكەمەت نە الاشامەن جابادى». ي.باربارونىڭ ايتۋىنشا، توقتاعان جەردە ءۇيدى جەرگە ءتۇسىرىپ الادى.
بۇل تاقىرىپقا قالام تارتقان بايىرعى اۆتور­لاردىڭ كۋالاندىرۋىنشا: ۇيلەردىڭ توركوزدەنگەن جەلدەتكىشى جانە ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلگەن پەردە جاپقىشى بولعان. جىلجىمالى ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى وتاعاسىنىڭ داۋلەتىنە تىكەلەي بايلانىستى ەدى. ادەت­تە، سۇلتاندار مەن دالا شونجارلارى ءۇيىنىڭ ءىشى-سىرتى قولونەر شەبەرلەرىنىڭ كورمەسىندەي كوز جاۋىن الاتىن ءارى كەڭدىگى سونشالىق - 20-30 قوناق ەمىن-ەركىن سىيىپ كەتەتىن. قاتارداعى جاي ادامنىڭ ءۇيى اربا تۇرپاتىنا ۇقساعان ۇزىنشاق بولىپ كەلگەن. ولاردىڭ سىرت سۇلۋلىعىندا كەمىستىك جوق-تى. «ارباداعى جىلجىمالى ۇيلەردىڭ» قاراپايىم ادەمىلىگى سونشالىق - تاڭعالعاننان باسىڭ اينالماسقا شاماڭ جوق» دەپ جازادى ونى كوزىمەن كورگەندەر (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي.، 333-ب.).
اربانى سۇيرەيتىن ات نە تۇيەنىڭ بىرەۋى ەرلەۋلى، اشامايلى بولادى. كوشى-قون باستاۋشى سوعان وتى­رىپ اپ، قامشىمەن جەتەكتەگى جانۋاردى جاسقاپ، قولىنداعى ۇزىن سىرىقپەن ولاردى جولعا سالىپ، قاقپايلاپ وتىرادى. كەرۋەن توڭىرەگى سالت اتتىلاردان قۇرعامايدى. اسۋلاردا اربالارعا ارقان بايلاپ، اتپەن سۇيرەسەدى، ال ىلديعا قۇلاعاندا ارتتان تارتىپ، شەگەرىپ وتىرادى.
كوشتى قارسى كەزىككەن وزەن سۋىنان وتكىزەتىن دە - وسى ادامدار. كوشپەلىلەر نەگىزىنەن دالالىق ولكەلەردى مەكەندەگەن ءتۇز ادامدارى بوپ ەسەپتەلگەنمەن، سۋدان ءوتۋدىڭ قىر-سىرىن وزەن-كول تۇرعىندارىنان ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەگەن. جاۋ وتپەيتىن قالقا دەپ ەسەپتەلەتىن شىعىستاعى ايگىلى سارىوزەن-حۋانحەدەن، باتىستاعى ەدىل، مۇناناي (دنەپر), دنەسترلەردەن توقتاماي، ءاپ-ساتتە وتكەن. كوشپەلى ەلدىڭ سۋدان ءوتۋ ءتاسىلى العاش رەت «وعىز-نامەدە» كورىنىس تابادى. لاشكەرىمەن ەدىلگە كەلىپ ماڭداي تىرەگەن وعىز قاعان الدارىندا كەسە-كولدەنەڭ شالقىپ جاتقان تەلەگەيدى كورىپ، كىدىرىپ قالادى. «نە امال قىلامىز؟» دەپ نوكەرلەرىنەن اقىل سۇراعاندا، ۇلىق وردا دەگەن ءبىر قولباسى «سالمەن ءوتۋ كەرەك» دەپ، جاعالاۋ جىنىسىنان قۋراعان اعاشتاردى جيىستىرا باستايدى. بۇل كىسىگە وعىز قاعان «قىپشاق»، ياكي «قۋ اعاش» دەگەن ەسىم بەرەدى.
اراب، پارسى، ەۋروپا جيھانكەزدەرى قىپشاق جاۋىن­گەرلەرىنىڭ جالپاق ەدىلدەن قاس-قاعىمدا توقتال­ماي وتەتىندەرىن تاڭىرقاي جازادى. تەرى قاپ­شىققا قارۋ-جاراق، كيىمدەرى مەن ەر-تۇرماندارىن سالىپ، اۋزىن مىقتاپ بۋىپ، ات قۇيرىعىنا بايلايدى ەكەن دە، ءوزى ات جالىنا جارماسىپ توقتاۋسىز وتە شىعادى. جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇستىنە كيگەن ساۋىتپەن، ەر-تۇرمانمەن وزەنگە قويىپ كەتەتىن جان-دارمەن ساتتەر ءجيى كەزىگەدى. سوندا ارقاسىنداعى اۋىر سالماقتان ات سۋعا باتپاۋ ءۇشىن تۇزدىكتەردىڭ نە ىستەيتىنىن ابىلعازى ءباھادۇر جازىپ قالدىرعان. مۇنداي جاعدايدا ءبىر اياقپەن ۇزەڭگىدە تۇرىپ، ەكىنشى اياقتى ات قۇيرىعىنداعى قۇيىسقانعا كەپتەيدى دە، ءبىر قولمەن تىزگىن ۇستاعاندا، ەكىنشى قولمەن ەردىڭ ارتقى قاسىن بار سالماقپەن باسادى. سوندا اتتىڭ مويىنى سۋدان قۇرىقتاي كوتەرىلىپ، ءجۇزىپ بەرەدى (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى، 1992, 183-ب.).
تانا كەنتىنىڭ تۇرعىنى، ۆەنەتسيان كوپەسى ي.باربارو 1436 جىلى ۇلىق مۇحاممەد حاننىڭ دوننان وتكەنىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ەستەلىگىنە ەنگىزگەن. «بۇل عاجاپتى ءوز كوزىڭمەن كورىپ تۇرىپ سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەيسىڭ! - دەپ تاڭىرقايدى ي.باربارو. - قاربالاسۋ دەگەن جوق، ەشبىر ايعاي-شۋسىز قارا جەردىڭ جولىمەن جۇرگەندەي، وزەننەن وتە شىقتى. وزەننەن ءوتۋ ءتاسىلى تومەندەگىدەي: الدىن الا ادام جىبەرىپ، وزەن جاعالاۋىنان قۋ اعاش جيناتىپ، سال ىستەتەدى. سوسىن قامىس جيناتىپ، بۋدىرادى. ولاردى اعاش سالدىڭ، اربالاردىڭ استىنا كەپتەيدى. سال مەن اربالاردى وزەننەن اتتار سۇيرەپ وتەدى (باربارو ي كونتاريني و روسسي. ك يستوري يتالو-رۋسسكيح سۆيازەي ۆ XV ۆ. ل.، 1971, 150-151-بب.) تۇرمىستىق-ەتنوگرافيالىق ءمانى بار اڭگىمەنى وزبەك حان قاتىندارىنىڭ ءسان-سالتاناتىمەن بىتىرسە دە بولادى. «پاتشا قاتىندارى كۇيمەمەن جۇرەدى. كۇيمە شاتىرى التىندالعان جىبەك ماتادان نە ويمىشتالىپ، سىرلانعان اعاشتان. كۇيمەنى سۇيرەيتىن اتتار جىبەك جابۋلى. اتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ارقاسىندا وتىرعان ايداۋشى جاس بوزبالانى ۇلاقشى دەپ اتايدى. كۇيمەدەگى قاتىننىڭ وڭ جاعىندا اجەپتاۋىر ەگدەرگەن كارى ايەل، ونى ۇلىققاتىن دەپ اتايدى، سول جاعىندا قۇدجىققاتىن (كيىندىرۋشى) اتالاتىن ەگدە ايەل. قاتىننىڭ قارسى الدىندا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن سۇلۋ، جاپ-جاس التى قىز. بۇل التى قىز كەزەك-كەزەك ارقالارىن سۇيەپ وتى­رۋ ءۇشىن سىرت جاقتارىندا تەرىس قاراپ تاعى دا ەكى قىز وتىر. قاتىننىڭ باسىندا ۇكىلەنگەن، قىمبات اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ءتاتى، ۇستىندە التىن-كۇمىس، اسىل تاستان كوز قارىققان جەڭىل جەلبەگەي شاپان. ۇلىققاتىن مەن قۇدجىققاتىننىڭ باستارىندا زەرلى كيمەشەك. قىزداردىڭ باسىندا ۇكى تاعىلعان، توبەسى اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن تەبەتەي. ءبارى دە اسىل تاستارى جارق-جۇرق ەتكەن كويلەك كيەدى. قاتىن كوشىندە ءساندى كيىنگەن ون-ون بەس شاقتى ۆيزانتيا نەمەسە ءۇندى بوزبالالارى، ولاردىڭ قولىندا التىن، كۇمىس نە زەرلەنگەن اساتاياق. قاتىن كوشىنىڭ سوڭىندا 100-گە تارتا اربا. ولاردىڭ ارقايسىسىندا جىبەك كيىنگەن ءتورت-بەس قىزمەتشى ايەل. ونىڭ سوڭىندا تۇيە، وگىز جەگىلگەن 300-گە جۋىق اربا، وندا قاتىننىڭ قازىنا، كيىم-كەشەگى، دۇنيە-مۇلكى، اس-سۋى». يبن-باتتۋتا وزبەك حان پاتشايىمدارىنىڭ كوشىن وسىلاي سۋرەتتەگەن (يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح. توم I. الماتى، 2005, 219-220-بب.).

لاشكەرى

نوعايلى لاشكەرى تۋرالى ءسوز ەتكەندە باسقا ەلدەردەگىدەي كۇنى-ءتۇنى سوعىس تاسىلىنە جاتتىعاتىن، تارقاپ كەتپەيتىن، كازارمالىق جاعدايداعى جاۋىنگەر قۇرامالاردى ەلەستەتۋ ارتىق بولادى. نوعايلى لاشكەرى - جورىق كەزىندە جينالىپ، جورىق بىتكەن سوڭ ءۇيدى-ۇيىنە تارايتىن جاساق. جاساق پەن ساپ تۇزەگەن ماشىقتى لاشكەردىڭ ايىرماسى كوپ، سوڭعىسىنىڭ ارتىقتىعى كوپە-كورنەۋ. الايدا نوعايلى، دەشتى قىپشاق جۇرتى لاشكەر جاساقتاۋدىڭ جاساق تاسىلىنە دەن قويدى.
كۇردەلى دالا تىرلىگى بالالاردى قارشادايىنان-اق جاۋىنگەرلىك جولعا قالىپتاستىرادى. ءتۇز بالاسى 4-5 جاسىنان ات ارقاسىندا ويناپ، ساداق تارتىپ، اڭشىلىق قۇرۋعا ماشىقتاندى. ولار ىستىققا، سۋىققا، شولگە ءتوزىمدى بوپ ءوستى. دالا ۇلدارىنىڭ جانكەشتى توزىمدىلىگىندە شەك جوق-تى. ماسەلەن، ورىس سالت اتتىلارى كۇنىنە 30 شاقىرىمدى، سۋىت جۇرگەندە 60 شاقىرىمدى داعدىعا اينالدىرسا، قىر تۇلەك­تەرى ءبىر تاۋلىكتە ات الماستىرىپ، 500 شاقىرىمدى ارتقا قالدىرىپ وتىردى. بۇل جاعىنان نوعايلى ۇلاندارى ورىس اسكەرىنەن دە، ورتا ازيا جاۋىنگەر قۇرامالارىنان دا الدەقايدا ورالىمدى.
نوعايلىنىڭ باتىس شەكاراسى استراحاننان تۋ سوناۋ تەرىستىكتەگى بۇلعار، موحشاعا دەيىنگى ارالىقتى قامتىدى. ەدىلدىڭ سول جاعالاۋىندا وتكەل-وتكەلدەردە قاراۋىل قوستارى تۇردى. شوقى، بيىك توبەلەردە وت جاعىپ، بەلگى بەرەتىن وشاقتار بولدى. ءار رۋدىڭ جاساعى كەزەكتەسىپ كۇزەت قىزمەتىن اتقاردى. ولاردىڭ كەزەك ءتارتىبىن، مىندەتتەرىن قالاي اتقاراتىنىن نۇرادىن نە سول كەڭسەنىڭ قىزمەتكەرلەرى باقىلادى. ساۋدا كەرۋەندەرى نۇرادىن كەڭسەسىنىڭ رۇقساتىنسىز جانە كەدەن سالىعىن تولەمەيىنشە وتە المادى. شەكارادان ءوتۋ شارتتارى ورىندالعان سوڭ، كەڭسە جاساۋىلدارىنىڭ باستاۋىمەن باراتىن جەرلەرىنە جەتكىزىلدى. شىعىس تاراپتا دا كۇزەت قوستارى بولدى. ونىڭ ەڭ شالعايى نۇراداعا تاتاعاي قامالى ەدى. بۇل قاراۋىل قازاق، ءسىبىر حاندىعىنداعى قوز­عالىستاردى باقىلادى. تاشكەنت-يسكەر كە­رۋەن جولىمەن ءسىبىر حاندىعىنا وتەتىن كەرۋەن­نەن كەدەن سالىعىن جيناۋ وسى قاراۋىلدىڭ مىندە­تىندە بولدى. شىعىستاعى ەكىنشى شەكارالىق كۇزەت قوسى قازالىدا ورنالاستى. قازالى كەنتى وسى اتتاس نوعايلى رۋىنىڭ اتىمەن اتالعان. بۇل كۇزەت بۇحار-تومەن-يسكەر كەرۋەنشىلەرىنەن سالىق جينادى. ال وڭتۇستىك تاراپتاعى قاراۋىل - ءۇستىرت­تە ورنالاسىپ، سارايشىق-حورەزم كەرۋەن جولىن كۇزەتتى. شىعىس جانە وڭتۇستىك تاراپتاعى شەكارا كۇزەتىنىڭ باسشىسى مەن كۇزەت كەڭسەسىن - كەيقۋات دەپ اتادى. شىعىس تاراپتاعى شەكارا كۇزەتى كەيقۋات كەڭسەسى باسشىلىعىمەن اۋىستىرىلىپ تۇردى. ولار رۋ جاساقتارىنىڭ كۇزەت جۇمىسىنا دايىندىعىن، اسكەري ماشىقتارىنىڭ قاي دارەجەدە ەكەندىكتەرىن، قارۋ-جاراقتارىنىڭ سايلىعىن باقىلاپ وتىردى. تاتا-عايدا، قازالىدا، شەرقالادا كەيقۋات كەڭسەسى بولدى. رۋلىق جاساقتار سول كەڭسەنى كۇزەتۋگە جانە شەكارا­نىڭ اماندىعىن باقىلاۋعا كەلدى. رۋلىق جاساقتار باتىرلاردىڭ، قوساعالاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇنەمى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزدى. جاساققا ەنگەندەر اۋىل اراسىنىڭ مال باعۋ، قۇدىقتان سۋ تارتۋ، ءجۇن قىرقۋ دەگەن سياقتى كۇيبەڭ تىرلىگىنە ارالاسپاي، قاراۋىلدان بوس كەزدەرىندە رۋباسىلاردىڭ نۇسقاۋلارىن ورىنداپ، كوشى-قونى كەزىندە شولعىنشى مىندەتىن اتقاردى.
رۋ جاساعىنا ءبىر ۇيدەن ءبىر ادام الىندى. بي لاشكەر جيعاندا ءار ۇلىستىڭ ساربازىنىڭ سانى ءتۇتىن سانىنا ساي بولۋىن تالاپ ەتتى.
بۇل ءبىر ۇيكۇشىك بولماي، ءتۇس قاتىپ، ءتۇز كەزگەن جورتۋىل، الاماندىق، باتىرلىق ايرىقشا دارىپتەلگەن كەز ەدى. ۇيدە ولگەننەن گورى جاۋدا ولگەن ارتىق سانالدى. قارسىلاستىڭ از-كوبىن ەسكەرمەي، جاۋعا جالعىز شاباتىن سەرىلىك اسقاقتاپ تۇردى. توقتامىس ۇلى قادىربەردى ايباتى اينالانى بۇقتىرعان دالا كوكجالى ەدىگەمەن ولىسپەي-بەرىسپەس كۇرەسكە بەكىنىپ، ات ارقاسىنا قونىپ، ەدىل-جايىق اراسىن الا شاڭ قىلعاندا بار-جوعى ون التى جاستا ەدى. مىنە، وسى شىعانداپ شىرقاعان الاماندىق رۋح - «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىر توپتاماسىنىڭ تۋىنا مۇرىندىق بولدى.
ەرلىك، باتىرلىق ۇردىسىمەن نوعايلىدا تەمىر ۇستاسى، زەرگەرلىك ونەرى قوسا-قابات دامىدى. جاۋعا كيەتىن ساۋىت-سايمان: كوبە، ايماۋىت، شاراينا، بەرەن، جەڭسىز ساۋىتتارعا سۇرانىس كوبەيدى. تەمىر تون (پانتسير) سوعۋشىلار دا از بولمادى. تەمىر توننىڭ ءجۇزبات، بورلە سياقتى تۇرلەرى ەرەكشە باعالاندى. دۋلىعا، قالقان، كۋياۆكە (يىق قالقانى), شىنجىر قولعاپتاردىڭ نەشە تۇرلەرى ومىرگە كەلدى. وسى كەزدە مايدانعا شىعاردا ساۋىتتىڭ استىنان كيىز جەيدە - كەبەنەك كيۋ داستۇرگە اينالادى. «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەگەن ماتەل وسىعان وراي ايتىلسا كەرەك.
جاۋگەرشىلىك شابۋىل قۇرالدارىنىڭ دا ءتۇر-ءتۇرى شەبەرلەردىڭ قولىنان شىقتى. ورىستىڭ ەكى ءجۇزدى سەمسەرىنەن كەم تۇسپەيتىن سەمسەر­دىڭ الداسپان، ناركەسكەن، نايزانىڭ قوڭىراۋلى سۇڭگى، بالداقتى سۇڭگى، ىرعاقتى سۇڭگى تۇرلەرى قولدانىستا بولدى. بەتپە-بەت كەلگەن قويان-قولتىق ارپالىستاردا قايقى قىلىش، ايبالتا، شوقپار، سويىل، قانجار، گۇرزى، بالداق قولدانىل-دى. دالا جاۋىنگەرلەرىنىڭ باستى قارۋى باياعىشا ساداق، جاق پەن جەبە بوپ قالا بەردى. جاقتىڭ قۇراما جانە تۇتاس تۇرلەرى بولدى. قۇراما جاقتىڭ سەرىپپەسى قوداس مۇيىزىنەن ىستەلدى. ال جاقتىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى قاراعاي مەن قايىڭنان يىلگەندەرى ەدى. جاقتاردى اعاش بۇتاقتارىنا ءنار جۇگىرىپ، سىنباي يىلەتىن كوكتەم كەزىندە قازىقتارعا كەرىپ، بۇراۋلاپ ءيدى. ساداق نەگىزىنەن قايىڭ سىرىقتارىنان ىستەلدى. ولاردىڭ قوس قىرىنان قۇس قاۋىرسىنىن جاپسىردى. نوعايلى، جادىنان ءتۇسىرىپ الدى ما، عۇنداردىڭ ۇرەي تۋعىزاتىن زارلاۋىق وقتارى مەن تۇركى زامانىنىڭ كون ساداقتارىن قولدانبادى. تەك بەرىدە قۇدايبەرگەن باتىر ساداقتىڭ وسىناۋ كونە ءتۇرىن قولدانعاندىقتان «كون ساداقتى قۇدايبەرگەن» اتانعان. ەسكىلىكتە تۋ سوناۋ ارعىن وزەنىندە قاراعايدى قۇلاتىپ سۋعا تاستاسا، ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن ونىڭ بۇتاقتارى تەمىر ەمەس، تەمىردەن ءبىر كەم ەمەس قاسيەتكە يە بولعان. ودان ساداققا جەبە، كەيدە تۇتاس وق جاساعان; كون ساداق تىركەسىنىڭ ارعى تەگى وسىعان بايلانىستى شىقسا كەرەك.
اۋىزەكى اڭگىمەلەر مەن اۋىز ادەبيەتى نۇس­قالارىندا سۇر جەبە، قوزى جاۋىرىن، كوبە بۇزار، شوران وق دەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى.
نەگىزگى قارۋ - نايزا، ساداق، سەمسەر، قىلىش، شوقپار، قانجارمەن بىرگە ءار ساربازدىڭ قورجىنىندا ارا، ءبىز، ينە، ارقان، ءىس بالتا، قوسىمشا 10 جەبە، سۋسىن قۇياتىن تورسىق، ءمىنىس اتىنان وزگە جەتەگىندە شايقاسقا تۇسەتىن مىقتى، ۇشقىر، سوعىستىڭ بۇلتارىس-قالتارىستارىنا توسەلگەن ەرەۋىل سايگۇلىگى، 15-20 ادامعا ءبىر كيىز ۇيدەن بولۋعا ءتيىستى. ادەتتە سەمسەردى وڭ قاپتالعا، قىلىشتى سول قاپتالعا تاعىندى. ونباسىدا جەڭىل شاتىر، باسى ارتىق 5 ات، ءجۇزباسىدا كيىز ءۇي جانە باسى ارتىق 10 ات بولدى (يۆانين م. و ۆوەننوم يسكۋسستۆە پري چينگيسحانە ي تامەرلانە. الماتى، 1998, 152-ب.).
قورامساقتا 30 وق بولدى. ۇشتالعان وتكىر بولات جەبەنى شىبىققا قويدىڭ قارىن تەرىسىمەن جەلىمدەدى. ال قويدىڭ ىشەگىنەن ساداقتىڭ ادىرناسىن ىستەدى. جاۋىنگەر جاراقتارى قانى جەرگە تيمەيتىن ءوتىمدى تاۋار قاتارىنا جاتتى. ساداقتىڭ قۇنى - ات، جەبە تولى قورامساقتىڭ قۇنى - قۇلىن بولدى. ساداق ىستەۋشىلەردى - جايشى، جەبە ىستەۋشىلەردى - وقشى دەپ اتادى. نوعايلىدا وتقارۋ: شامقال، پىلتەلى مىلتىق، ورىستىڭ پيششادارى سيرەك كەزدەستى. زەڭبىرەك اتىمەن بولمادى. بۇحار حانى ابدوللا لاشكەرى «زانبۋراكپەن» كوپتەگەن جەڭىستەرگە جەتتى. بىراق نوعايلى قارۋدىڭ بۇل ءتۇرىن يگەرە المادى. ولار مىس، تەمىر، كۇكىرت ءوندىرۋدى ءبىلدى، بىراق زەڭبىرەك جاساي المادى. بايىرعى دەرەكتەردە وق-ءدارىنى فرانتسيكان موناحى كونستانتين انگكليتسەن الدە بارتولد شۆارتس XIV عاسىردىڭ ورتاسىندا ويلاپ تاپتى دەلىنەدى. ولار ءوز جاڭالىقتارىن گەنۋەزدەرمەن شايقاسىپ جاتقان ۆەنەتسيالىقتارعا حابارلايدى. فرانتسۋزدار وتقارۋدى 1338 جىلى ءبىلدى، 1346 جىلى اعىلشىن كورولى كرەسي سوعىسىندا زەڭبىرەك قولداندى. ارابتار وق-ءدارىنى XIII عاسىردا-اق بىلگەن. گرەدان بيلەۋشىسى ابالۆال يسمايل بەن اسسەر 1312 جىلى سوعىستا زەڭبىرەك وعىن قولدانعان. 1185 جىلى قىپشاق حانى كونچاكتىڭ جانىندا وق اتاتىن حازار تۇرىگى بولعانى جىلنامادا حاتتالعان. 1389 جىلدان باستاپ نەمىستەر ارقىلى ءرۋستىڭ قولىنا جەتىپ، قورعانىس قارۋىنا اينالا باس­تادى (كارامزين ن.م.، كن. II, توم V, گل. 1, 69-70-بب.).
ورىس جىلنامالارى قىپشاق قاۋىمىنىڭ وتقارۋدى پايدالانۋىن XIII عاسىرعا جاتقىزادى. كونچاكتىڭ ۇلى يۋرگيدىڭ جاساعىندا شامقال تۇتىنعان مەرگەندەر بولعان. البەتتە، ونى وزدەرى شىعارماعانى، ساۋدا-ساتتىق جولىمەن ارابتاردان العانى بەلگىلى. ەۋرازيا جوتاسىندا وتقارۋلار، اسىرەسە، زەڭبىرەكتەر ليتۆا كورولى ياگايلو، ۆيتوۆتتاردا بولدى. باتىس ەۋروپا شىعىس شەكاراعا قورعان بولۋ ءۇشىن ولاردى زەڭبىرەك، مىلتىقتارىمەن جابدىقتاپ وتىردى. رۋس قارۋلى كۇشتەرى ليتۆا كنيازدىگىن تالقانداعان سوڭ، ەۋروپا ورىس لاشكەرىن وزدەرىنە قالقان قىلۋ ءۇشىن روسسيانى قارۋلاندىرۋعا كىرىستى. ءسويتىپ، وتقارۋ رەسەيگە كەلدى. نوعايلى بيلەرى وتقارۋدى قانشا سۇراعانمەن، ورىستار بەرمەدى. تەك ورىس باعىتىن ۇستانعان ىسمايىلعا كومەكتەستى. ونىڭ شامقالمەن قارۋلانعان جاساعى بولدى. 1627 جىل­دارعا جاتاتىن دەرەكتەر التىۇل ۇلىسىندا 100 قارا­لى شامقالدى جاساق بارى اتالعان (ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ.، 582-ب.).
جورىققا شىققان نوعايلىلار العاشقى كۇندەرى 25 شاقىرىمنان سوڭ كىدىرىس جاساپ، ات شالدىرىپ وتىرعان. لاشكەردىڭ از-كوپتىگىنە قاراي ەنى 300-1000 قادام دالالىقپەن، ءبىرىنىڭ ىزىنە ءبىرى ءتىزىلىپ، «شۇبالاڭ قۇيرىق» تاسىلىمەن قوزعالعان. ۇلكەن جورىقتاردا ساپ ۇزىندىعى 40 شاقىرىمعا دەيىن جەتتى.
لاشكەر دايىندىعىن تەكسەرگەندە ساربازدار ءتورت اتپەن ەكى قاتار بوپ قولباسشىنىڭ الدىنان ءتىزىلىپ ءوتتى. رۋلىق نە ۇلىستىق قۇرامالاردىڭ ءوز تۋلارى بولدى. سيكاليەۆتىڭ اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىنا سۇيەنىپ ايتۋىنشا: نەگىزىنەن اق جانە سارى ءتۇستى. جايشىلىقتا تۋلاردى بۇكتەپ الىپ ءجۇرىپ، شايقاس الدىندا عانا كوتەردى. تۋلاردا ۇلىستاردىڭ جەتەكشى رۋلارىنىڭ تاڭباسى بولدى. تۋ ۇستاۋشىنى - تۋشى، بايراقشى دەپ اتادى. نوعايلىدا جانە قازاق حاندىعىندا قىل قۇيرىق تۋلارعا ايرىقشا ءمان بەرىلدى. جاساق قۇرامىندا نەشە رۋ بولسا، سونشا تۇلىمشاق بولدى. شايقاستا تۋ ۇيىمداستىرۋشىلىق ءرول اتقاردى. ول توبەلەرىندە جەلبىرەپ تۇرعاندا، ەشكىم دە كەرى شەگىنبەدى، جاۋعا توتەپ بەرە الماي كەرى لىقسۋعا ءماجبۇر بولعاندار تۋعا قايتا ورالىپ كەلەتىن بولدى. ۇلكەن شايقاستاردا دابىل، نابات، كەرنەي، سىرنايلار دا قولدانىلدى.
شەرۋ كەزىندە ۇزىن-شۇباق بوپ كۇنشىلىك جەرگە سوزىلعان جاساق جاۋ شەبىنە جاقىنداعاندا جاڭاشا ساپ تۇزەدى. لاشكەردىڭ ۇشتەن ەكىسى قولباسشىنىڭ جانىنا توپتالىپ، قورعانسا الدىرمايتىن بەرىك قامال، شابۋىلداسا جاۋ شەبىن جارىپ وتەر تاس-ءتۇيىن تەمىر جۇدىرىق قۇرادى، ال ۇشتەن ءبىرى وڭ جانە سول قاناتقا ءبولىندى. قاناتتار بەس-التى لەك قۇرادى. وتە شاپشاڭ قوزعالىپ، 40-50 شاقىرىمدى ەركىن شولىپ، بارىپ-كەلىپ تۇردى. شەپ قۇرىسىمەن ولار قۇيىنداي دومالاپ شاپشاڭ قوزعالدى، ارزۋعا ات شالدىرعان ۇزىلىستەر وتە قىسقا.
قاجەت كەزدە تەز شەگىنۋ نەمەسە شەگىنە ۇرىس سالۋ امالدارى بارىنشا جەتىلگەن ەدى. ورىس جىلناماشىلارى تۇزدىكتەردىڭ بۇل تاكتيكاسىن «قاش­تى»، «شەگىندى»، «بەت-بەتىنە تىراعايلادى» دەپ ءۇستىرت باعالايدى. شىندىعىندا، ول - ۇساق-ءتۇ­يەگىنە دەيىن ويلاستىرىلعان سوعىس ءتاسىلى. شەگىنىستى الدىن الا جوسپارلاعان جاساق تۇرعان جەرلەرىنەن ءاپ-ساتتە ءتورت تاراپقا بولىنە قاشادى، 5 شاقىرىمنان كەيىن الگىلەر تاعى دا ۇشكە بولىنەدى. 3 شاقىرىمنان كەيىن الگىلەر تاعى دا ۇشكە ىدىرايدى. ءسويتىپ، شاي پىسىرىمدە (30 مينۋتتا) دالا توسىنە تارىداي شاشىلادى. قىر توسىنە ءتورت-بەستەن تاراپ كەتكەن جاساق 40-50 شاقىرىمنان كەيىن، بەلگىلى جەردە قايتا باس قوسادى. ءسويتىپ، ولار سوڭدارىندا ءىز قالدىرماي جىم-جىلاس بولۋ ءتاسىلىن عاجاپ مەڭگەردى.
(جالعاسى بار)

دايىنداعان
عاريفوللا انەس

http://anatili.kz/?p=5356#more-5356