ءحىح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە ەگىندىككە جارايتىن 140 ملن. دەسياتينا جەر بولدى. سونىڭ 70 ميلليونىن 30 مىڭ پومەششيك ءوزارا يەلەنىپ الدى. ال، قالعان 70 ملن. دەسياتينا جەر ونداعان ملن. مۇجىق-شارۋاعا جەتپەدى. مۇجىقتار بۇعان نارازىلىق تانىتىپ، پومەششيكتەردى ءولتىرىپ، بۇلىك كوتەرۋگە دەيىن باردى. رەسەي ۇكىمەتى بۇدان قۇتىلاتىن جالعىز جول: قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، ورىس شارۋالارىنا ءبولىپ بەرىپ، قونىستاندىرۋ قاجەت دەپ تاپتى.

وسىنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورىس پاتشاسى اۋەلى، قازاق دالاسىنا حالىقتى قىرىپ-جوياتىن كا­زاك اتتى اسكەرلەرىن جىبەردى. ن.گ.پۋتينتسەۆ دەگەن ەساۋل قۇراستىرعان «حرونولوگيچەسكي پەرەچەن سوبىتي يز يستوري سيبيرسكوگو كازاچەگو ۆوي­سكا» (ومسك، 1891گ.) اتتى كىتاپتا: «جاڭا جەردى جا­ۋلاپ الۋ و باستا-اق كازاكتاردىڭ (كازاچەستۆونىڭ) قۇزىرىنا تيگەن ەدى»،-دەيدى.

ءحىح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە ەگىندىككە جارايتىن 140 ملن. دەسياتينا جەر بولدى. سونىڭ 70 ميلليونىن 30 مىڭ پومەششيك ءوزارا يەلەنىپ الدى. ال، قالعان 70 ملن. دەسياتينا جەر ونداعان ملن. مۇجىق-شارۋاعا جەتپەدى. مۇجىقتار بۇعان نارازىلىق تانىتىپ، پومەششيكتەردى ءولتىرىپ، بۇلىك كوتەرۋگە دەيىن باردى. رەسەي ۇكىمەتى بۇدان قۇتىلاتىن جالعىز جول: قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، ورىس شارۋالارىنا ءبولىپ بەرىپ، قونىستاندىرۋ قاجەت دەپ تاپتى.

وسىنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورىس پاتشاسى اۋەلى، قازاق دالاسىنا حالىقتى قىرىپ-جوياتىن كا­زاك اتتى اسكەرلەرىن جىبەردى. ن.گ.پۋتينتسەۆ دەگەن ەساۋل قۇراستىرعان «حرونولوگيچەسكي پەرەچەن سوبىتي يز يستوري سيبيرسكوگو كازاچەگو ۆوي­سكا» (ومسك، 1891گ.) اتتى كىتاپتا: «جاڭا جەردى جا­ۋلاپ الۋ و باستا-اق كازاكتاردىڭ (كازاچەستۆونىڭ) قۇزىرىنا تيگەن ەدى»،-دەيدى.

اق پاتشا كۇللى رەسەي بويىنشا قۇرىلعان 11 كازاك اتتى اسكەر شەبىنىڭ (لينيا) 4-ءىن قازاقتىڭ جەرىنە باعىتتاپ اتتاندىردى. ولارعا «دالادا مالىن باعىپ، كۇنىن كورىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ جەرىن كۇشپەن يەلەنىپ الىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بەرىلدى. بۇل باسقىنشىلار بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە- اق قازاقتىڭ 11 610 484 دەسياتينا شۇرايلى جەرىن قولما-قول يەمدەنىپ الدى. ناقتىراق ايتقاندا: ءسىبىر كازاك اسكەرى 5 ملن. دەسياتينا، ورال كازاك اسكەرى - 6 ملن. دەسياتينا، جەتىسۋ كازاك اسكەرى - 610 484 دەسياتينا جەردى باۋىرىنا باستى. (س. اسفەندياروۆ. «يستوريا كازاحستانا»، الماتى، 1993, س.187). رەسەيلىك وتارلاۋ ءىسىن زەرتتەۋشى مامان م.ا.تەرەنتەۆ 1906 جىلى جارىق كورگەن ەڭبەگىندە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەرىن تارتىپ العان كازاكتار ونى نەمقۇرايلى پايدالانىپ، ورمان-توعايىن جوق ەتتى دە، كەلەسى جاقسى جەردى تارتىپ الىپ وتىردى، دەيدى. (م.قويگەلديەۆ. «الاش قوزعالىسى»، الماتى، 1995, 27-بەت)

بۇل قازاق جەرىن وتارلاۋدىڭ ءبىرىنشى ءتاسىلى. ەكىنشى ءتاسىل - رەسەيدىڭ ىشكى ولكەلەرىنەن قازاق دالاسىنا كەدەي شارۋالاردى كوپتەپ قونىستاندىرۋ جۇمىسى قولعا الىندى. مەملە­كەت قونىستانۋشىلارعا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر بەرىپ، ارتىقشىلىقتار جاساپ وتىردى. ماسەلەن، 1869 جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ك.ف. فون كاۋفمان وسى وڭىرگە كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋدى كوزدەگەن ولكەلىك ەرەجە قابىلدادى. اتاپ ايتقاندا: ءاربىر قونىس اۋدارۋ­شى ەر ادام باسىنا ەگىنشىلىككە قولايلى 15 دە­سياتينادان جەر ءبولىپ بەرۋ; 15 جىلعا دەيىن الىم- سالىقتان بوساتۋ; مۇقتاج وتباسىلارعا 100 سومعا دەيىن قارىز ءبولۋ...، ت.ب.

وسى سياقتى قارا شەكپەندىلەردى ورنالاستىرۋ ءىسى 1874 جىلى اقمولا وبلىسىندا دا جاڭا ەرەجە­مەن بەكىتىلدى. وندا ءاربىر كوشىپ كەلۋشىگە 18 دەسيا­تينادان كەم ەمەس، 30 دەسياتيناعا دەيىن قۇنارلى جەر بەرۋ; بولىنگەن ۋچاسكىلەرگە جەرگىلىكتى قازاقتار ەگىن ەگىپ، مال جايۋىنا تىيىم سالۋ; جەر يگەرىپ، شارۋاشىلىق جۇرگىزگەن مۇجىقتاردى ارتىقشىلىقتارعا يە ەتۋ; 10 جىلعا دەيىن ءتۇرلى الىم-سالىقتان بوساتۋ...، ت.ب. (م.قويگەلديەۆ «الاش قوزعالىسى»، الماتى، 1995, 29-30 بەتتەر)وسىلاي جاپپاي قونىستانۋ كەڭ ەتەك العاننان كەيىن پاتشالىق رەسەي بيلىگى كۇللى قازاق جەرىن تولىق يەمدەنۋ ماقساتىندا 1891 جىلى 25 ناۋ-رىزدا: «اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال جانە تورعاي وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى» جاڭا ەرەجەنى بەكىتتى. اتالمىش قۇجاتتىڭ 119- بابىندا: «كوشپەندىلەر (قازاقتار) ورنالاسقان جەرلەر، سول جەرلەردىڭ بار بايلىعى، سونىڭ ىشىندە ورمان-توعايى دا مەملەكەت مەنشىگى بولىپ سانالادى» دەلىندى. بۇل قۇجات قابىلدانعاننان كەيىن قازاق حالقى زاڭ جۇزىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا جەرىنەن تولىق ايىرىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە وتكەن جەردى كىمگە بەرەدى، ۇكىمەتتىڭ ءوزى بىلەدى. ونىمەن قويماي، جوعارىداعى ەرەجەنىڭ 120-بابىنىڭ قوسىمشاسىندا: «كوشپەندىلەردىڭ ارتىق جەرلەرى مۇلىك مينيسترلىگىنە ءوتسىن» دەلىنگەن.

جاڭا ەرەجە كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن ارنايى جەر قورىن بەلگىلەۋ ماقساتىندا (قازاقتاردان تارتىپ الىپ) 1895 جىلى ۇلكەن ەكسپەديتسيا قۇرىلدى. ونى ف.ا.ششەربينا باسقاردى. اتالمىش ەكسپەديتسيا 1896-1899 جىل­دارى تورعاي، اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ جەرىن ارالاپ 22 592 000 دەسياتينا جەردى باسى ارتىق دەپ تاپقان. ناتيجەسىندە، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جا­نىنان «پەرەسەلەنچەسكوە ۋپراۆلەنيە» (قونىس اۋدارۋ باسقارماسى) قۇرىلىپ، قازاق دالاسىنا قاراي اش-جالاڭاش، ساقالىن سۇيرەتكەن سلاۆيان تۇقىمداستاردى سۋشا اعىزدى. ناتيجەسىندە، 1893 جىلدان 1903 جىلدار ارالىعىندا قازاقتاردان 4 ملن. دەسياتينا جەر تارتىپ الىن­دى. 1906-1912 جىلدارى 17 ملن. دەسياتينا جەر ورىس شارۋالارىنا يەلىك ەتۋگە بەرىلدى. رەسەي ۇكىمەتى شارۋالارعا اگرونوميالىق كومەك دەگەن جەلەۋمەن 1908-1909 جىل­دارى 550 مىڭ سوم قارجى ءبولىپ، قونىستانۋشىلاردىڭ ورنىعىپ وتىرۋىنا بارلىق جاعدايدى جا­سادى.

وتارلىق قونىستاندىرۋ باسقارماسىنىڭ ەرەكشە تاپ­سىرمالار بويىنشا شەنەۋنىگى س.ن.ۆەلەتسكي «جەرگىلىكتى تۇزەمدىكتەرگە (قازاقتار) دەگەن ادامي جاناشىرلىق بولماۋى ءتيىس جانە اياۋ­سىز جانىشتاپ، كۇش قولدانۋ قاجەت» دەپ اشىق مالىمدەسە، (قر. وما، 19-ق.، 1-ت، 41-ءىس، 21-پ.) پاتشانىڭ قۇپيا كەڭەسشىسى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان نەسسەلرود پاتشاعا جاساعان مالىمدەمەسىندە: «شەكارالىق شەپتى ىشكە قاراي جىلجىتۋ ارقىلى ەگىن ەگەتىن جەردىڭ كولەمىن بارىنشا ۇلعايتۋعا بو­لادى. ول ءۇشىن وسى ارادا كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردى جوق قىلۋ قاجەت» دەپ ۇسىنىس جاسايدى.

قىسقاسى، كەڭ كوسىلىپ جاتقان قازاق دالاسىن زاڭسىز نورمالاپ، باسا كوكتەپ يەلەنىپ العان وت­ارلاۋشىلار بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىنمەن تالاۋعا كىرىستى. پروفەسسور س.پ.شۆەتسوۆتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، جوعارىداعى ششەربينا ەكس­پەديتسياسى 4,4 ملن دەسياتينا قازاق جەرىن ءبولىپ الىپ، ورىستاردى قونىستاندىرۋ قاجەت دەپ تاپقان. اتاپ ايتقاندا، 1870-1905 جىلدار ارالىعىندا سىرتتان كەلەتىن 169 603 ادامعا ارناپ جاڭا قونىس دايارلانسا، 1906-1909 جىلدارى بۇل سان 197 232- گە جەتكەن. تەك جەتىسۋ وڭىرىندە جاڭادان پاي­دا بولعان ورىس سەلولارى 1900-شى جىلداردىڭ باسىندا-اق 100-دەن اسىپ كەتكەن. دالا گەنەرال- گۋبەرناتورى شميت 1910 جىلى ورتالىق ۇكىمەتكە جولداعان رەسمي حاتىندا: «سوڭعى 16 جىلدا قازاق جەرىنە قونىستانعان ورىستاردىڭ سانى 15 ەسە ءوستى» دەپ ماقتانىشپەن باياندايدى. (م.قويگەلديەۆ، «الاش قوزعالىسى»، الماتى، 1995 ج. 45-بەت)

جەرىمىزدى باسا كوكتەپ وتارلاۋدىڭ ناتيجەسىندە، جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ سانى كۇرت ازايدى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى مارات مۇقانوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «جايىلىمدىقتارىنان ايىرىلىپ، ءوز جەرلەرىن داۋلاسىپ قايتارا الماعان قازاقتاردىڭ ەندىگى تىرشىلىگىن كوزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. ەڭبەكشى قازاق وسىلاي ازاپ تاۋقىمەتىن تارتىپ، كوپتەگەن قازاق قاۋىمدارى سىبىرگە، قىتاي مەن موڭعولياعا، ورتا ازياعا كوشىپ كەتتى» دەپ جازادى. (م.مۇقانوۆ، «قازاق جەرىنىڭ تاريحى» اتامۇرا-قازاقستان، الماتى، 1994 ج. 73-ب).

ورىستاردىڭ قىسپاعىنان شەكارالىق ايماقتاردا ورنالاسقان قازاقتار تۋعان جەرىن تاس- تاپ شەتەلدەرگە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. 1905-1916 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ سانى 12,9 پايىزعا كەمىپ كەتتى. ال كەرىسىنشە جاڭادان كوشىپ كەلگەن ورىس شارۋالارىنىڭ ۇلەسى 23,1 پايىزعا ءوسىپتى. ناقتىراق ايتقاندا: ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا-اق اقمولا وبلىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاقتار سانى 62,6 پايىزدان 40,9 پايىزعا، سەمەي وبلىسىنداعىلار 92 پايىزدان 76,9 پايىزعا، تورعايدا 81,3 پايىز­دان 62,4 پايىزعا، جەتىسۋ وڭىرىندە 92,9 پايىزدان 80,3 پايىزعا قۇلدىراپ كەتكەن. بۇل كورسەتكىش وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا 32 پايىزعا جەتىپ تىندى. 1990-شى جىلداردىڭ باسىندا كانادادا جارىق كورگەن «الەم قالالارى» اتتى كىتاپتا: «الما­تى دەيتىن قالادا 83,5 پايىز ورىس ۇلتى تۇرادى، قالعانى باسقا حالىقتار» دەپ جازعانىن بىلەمىز.

* * *

وتارلاۋشىلار ەڭ الدىمەن وتارلاپ العان جەر اتاۋلارىن وزگەرتۋدى قولعا الدى. وسى ماقساتتى كوزدەگەن «تۇركىستان ۆەدومستۆوسى» باسىلىمى 1899 جىلعى ءبىر سا­نىندا: «قازاقتاردان تارتىپ الىنعان جەرلەردىڭ بايىرعى اتاۋىن وزگەرتىپ، ورىسشا ات قويۋ كەرەك. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ (قازاقتاردىڭ) ورىستارعا ءسىڭىسىپ كەتۋىنە مۇنىڭ ىقپالى زور» دەپ جازعان ەكەن. (م.مىرزاحمەتوۆ، «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى»، ال­ماتى، 72-بەت).

پاتشا اعزام وتارلانعان جەرلەرگە رومانوۆتار ديناستيا­سىنا قىزمەت ەتكەن كىنازدەر مەن وتارلاۋدى ىسكە اسىرعان اسكەري قولباسشىلاردىڭ ەسىمى بەرىلسىن دەپ تاپسىردى. مى­سالى: الماتى بەكىنىسىنىڭ العاشقى اتى ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ قىزى ۆەرانىڭ قۇرمەتىنە «ۆەرينا» دەپ اتالىپ، 1867 جىلى «ۆەرنىي» دەپ وزگەرتىلگەن. قازاقتار كەرەكۋ اتاپ كەتكەن قالاشىقتى، 1861 جىلى گەن-گۋب گوسفورد ءىى الەكساندر پاتشانىڭ بالاسى پاۆەلدىڭ ءبىر جاسقا تولۋ قۇرمەتىنە وراي «پاۆلادور» (پاۆەلگە سىي) دەپ وزگەرتتى. اپوستول پەتر مەن پاۆەلدىڭ قۇرمەتىنە وراي قىزىلجار وڭىرىنە سالىنعان بەكىنىسكە «پەتروپاۆلوۆسك» دەپ ات بەردى. وسىنداي وتارلاۋدىڭ بەلگىسى بولعان ەلدى مەكەندەر قازىرگى تاڭدا بىلدەي-بىلدەي ەكى وبلىستىڭ ورتالىعى اتا­نىپ، مىزعىماي تۇرۋى وتە وكىنىشتى جاعداي ءھام بۇل قۇلدىقتىڭ قارا بۇعاۋى ءالى دە قازاقتىڭ موي­نىنان تۇسپەگەندىگىنە دالەل.

* * *

وسىنداي قيىن-قىستاۋ زاماندا جەرىنەن ايىرىلعان حالىق وتارلاۋىشىلارعا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، تولقۋلار پايدا بولدى. وتارلاۋ ءىسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن گەنەرال-گۋبەرناتور كۋ­روپاتكين جەكە كۇندەلىگىندە: «جەتىسۋ وڭىرىندەگى 1916 جىلعى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسىنە سەبەپ بولعان باستى وقيعا - مايدان شەبىنە ازامات الۋ ەمەس، جەرلەرىن تارتىپ العاندىقتان بولدى»، - دەپ اشىق مويىنداعان. ولكەتانۋشى مارقۇم بايانباي حۇسايىنۇلى «ەسىل ءوڭىرى: تاريح جانە تاعىلىم» اتتى جازباسىندا: 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە كوتەرىلىسشىلەردىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن رەسەي ۇكىمەتى پەرەسەلەندەردىڭ ىشىنەن 32 ادامدى قارۋلاندىرىپ، قازاقتارعا قارسى ايداپ سالعانى ايتىلادى.

وڭتۇستىك وڭىردە ءومىر سۇرگەن ءمادي مەركىشۇلى (1868-1924) دەيتىن اقىن:

كوشپەندى ەل قازاققا جەر جوق دەسىپ،

قازاق جەرىن مۇجىققا بەردى كەسىپ.

شاريعاتسىز، نيزامسىز زورلىقپەنەن،

اۋىر جۇكتى مويىنعا ءىلدى تەسىپ.

پەرەسەلەنيە دەگەن مەكەمە بار،

قازاققا بارا جاتىر قورلىعى ءوتىپ... - دەسە، قازاق ۇلتشىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاقتىڭ جەرلەرى» اتتى ولەڭىندە:

كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر،

مۇجىققا، قوش امان بول، باراسىڭ با؟

قاسيەتتى بابامىزدىڭ زيراتى،

قالدى عوي كوشەسىنىڭ اراسىندا.

مونشاعا زيراتتىڭ تاسىن الىپ،

اعاشىن وتقا، مۇجىق، جاعاسىڭ دا.

تابا الماي ءبىر بارعاندا ەش بەلگىسىن،

كوزدەن جاس كولدەي بولىپ اعاسىڭ دا، - دەپ جىرلاپتى.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى جازعان «قازاق جەرىن الۋ تۋراسىنداعى نيزام» اتتى ەڭبەگىندە: «جولسىز ىستەردەن ءجابىر كورىپ، اۋرە بو­لىپ جۇرگەن قازاقتار كوپ. قىستاۋ سالعان جەرىنەن ايىرىلىپ، قىستايتۇعىن جاڭا جەردى وبششەستۆا بەرمەي، جەر الىپ بەرىپ ورنالاستىرۋعا مىندەتتى مەكەمەلەر وعان قابىرعاسى قايىسىپ قايعىرماي وتىر. ءشوپ شابۋعا، مال جايۋعا، ەگىن سالۋعا ورىن تاپپاي سان­دالىپ جۇرگەن قازاقتاردى كوز كورىپ تۇر» دەيدى. ال، الاش قايراتكەرى بارلىبەك سىرتا­نوۆ جەتىسۋ ولكەسىندە جەردى كەلىمسەكتەردىڭ تالان-تاراجعا سالىپ جاتقان قيمىل-ارەكەتىن توقتاتۋ ءۇشىن 1910 جىلى قازان ايىنىڭ 21 جۇلدىزىندا ۇزىناعاشتا وبلىس قازاقتارىن جيناپ، ارنايى كەڭەس وتكىزىپ: «قاراشەكپەندىلەر كۇننەن كۇنگە ءبىزدىڭ جەرىمىزگە قونىستانۋدا، ءحالىمىز اۋىرلاپ بارادى، كۇن كورۋ قيىنعا سوعىپ تۇر، جاقسى جەردىڭ ءبارى قاراشەكپەندىلەردىڭ مەنشىگىنە ءوتتى، جۇرتىنان ايىرىلعان بايعۇس قازاق تاقىر جەر­گە قۋىلدى. اۋىز اشپاي جاتۋعا ەندى بولماس. ويانۋ قاجەت، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن، اتالارىمىزدان قالعان جەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ باستى مىندەتىمىز. قاراشەكپەندىلەردىڭ كەلۋىن توقتاتۋ ءۇشىن ءبۇتىن قازاق بولىپ باس قوسۋ قاجەت" دەپ اشى­نا باياندايدى. (ب. سىرتانوۆ. "جەردى قورعاۋ", بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ مۇراعاتى، 1-توم، 13-بەت). سول سياقتى م.تىنىشپاەۆ رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياسا­تىن، بىرىنشىدەن، جابايى جانە تاعىلىق قۋعىن -سۇرگىندەر; قازاق ءتىلىن، ادەت-عۇرىپتى قىسپاققا الۋ; قازاقتاردى دەربەس ۇلت رەتىندە جويىپ، قۇقىقسىز، قاۋقارسىز، زاڭسىز توبىرعا اينالدى­رۋ; حالىقتىڭ قانى توگىلىپ، سۇيەگى شاشىلعان اتا قونىس جەرلەرىنەن ايىرۋ... دەپ ايىپتادى.

ويىمىزدى قورىتىندىلاپ ايتار بولساق، پاتشا ۇكىمەتى رەسەيدەگى جەر شيەلەنىسىن قازاق جەرىنە ورىس مۇجىقتارىن قونىستاندىرۋ ارقىلى شەشتى. ولار كوشىپ كەلگەن ورىس شارۋالارىن مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تىرەگىنە اينالدىرۋ ارقىلى ورتا ازياعا پلاتسدارم اشتى; قازاقتىڭ جەر بايلىعىن توناپ، ەلدى شيكىزات كوزىنە اي­نالدىردى; ورىستاردىڭ سانىن ارتتىرۋ ارقىلى جەرگىلىكتى حالىقتى ماڭگۇرتتەندىردى; ءسويتىپ، قازاق ەلىن رەسەيدىڭ تۇپكىلىكتى وتارىنا اينالدى­رۋ ماقساتىن كوزدەدى.

بۇل ساياسي وتارشىلىق كوزقاراس كەڭەس وداعى ورناعاننان كەيىن دە تولاستاعان جوق. 1917 جىلى الاش اۆتونومياسى جاريالانعاندا قۇرامىندا بولعان التاي ولكەسىن 1920 جىلى قازاسسر- ءدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ تاستادى. ودان كەيىن دە كەڭەستىك وتارلاۋشىلار 1924 جىلى ورىنبور ولكەسىن، 1929 جىلى قاراقالپاق رەسپۋبليكاسىن قازاقيادان ءبولىپ الىپ، العاشقىسىن رەسەيگە، سوڭعىسىن وزبەكستانعا قوسىپ بەردى. 1955 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا ن.حرۋششەۆ قول قويعان سوكپ وك پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن بوستاندىق جانە ءمىرزاشول اۋداندارى وزبەكستانعا ءوتتى. 1965 جىلى تاعى دا قوستاناي وبلىسىنىڭ 1833 گەك­تار اسا شۇرايلى جەرىن رسفسر-ءدىڭ چەليابى وب­لىسىنا قوستى. كەشىكپەي ماڭعىستاۋ تۇبەگىن تۇركىمەنستانعا قوسۋدى جوس-پارلاپ جاتتى. بىراق، بۇل قيانات باس حاتشى حرۋششەۆتىڭ تاقتان ءتۇسىپ قالۋىنا بايلانىستى ىسكە اسپادى.

وسىلاي كەڭەس كەزىندە دە قازاق جەرىن جىرىمداۋدىڭ سان ءتۇرلى ايلا-ءتاسىلى جاسالدى. سول زامانداردان شەشىلمەي قالىپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا مۇرا بوپ جەتكەن شەكارالىق ايماقتارداعى جەر داۋىنىڭ اسەرىنەن سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە ءبىرشاما تەرريتوريادان ايىرىلدىق. اتاپ ايتقاندا، 1994 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قىتايعا اۋماعى 946 شارشى شاقىرىمدىق جەردى بەرە سالدىق. 1997 جىلى تاعى دا (الماتى جانە شىعىس قازاقستان وب­لىستارىنان) شامامەن 530 شارشى شاقىرىم تەرريتوريا قىتايعا ءوتتى. 2002 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارىاعاش اۋدانى جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن، تۇركىستان اۋىلىن قوسىپ، وزبەكستانعا بەردىك...

قازىرگى تاڭدا جاراتقان يەمىز ەندىگى قالعان جەرىمىزدى ۇرپاعىمىزعا بۇيىرتسىن دەپ، جالبارى­نىپ وتىرعان جايىمىز بار؟!

«namys.kz» cايتى