قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا ىلەسپە اۋدارما ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ىلەسپە اۋدارمانىڭ ەندى-ەندى ءتاي-ءتاي باسىپ كەلە جاتقانى بارشامىزعا ءمالىم. وعان سەبەپ – ءومىردىڭ قازىرگى كۇنگى قاجەتتىلىكتەرى، سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى – ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە يە بولۋى. كەڭەس داۋىرىندە جاقسى دامىعان قازاقشا-ورىسشا قوستىلدىلىكتەن گورى ورىسشا-قازاقشا قوستىلدىلىكتىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىگى ارتۋدا. وسىعان ساي قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ىلەسپە اۋدارما كوكەيكەستى ماسەلەلەرگە اينالىپ وتىرعانى انىق.

بىرىنشىدەن، قوعامىمىز جاپپاي مەملەكەتتىك، ياعني قازاق تىلىنە، كوشپەيىنشە رەسمي كەزدەسۋ، جينالىس، كونفەرەنتسيا، سايىس ت.ب. ءىس-شارالار قازاق تىلىندە جۇرگىزىلىپ، ىلەسپە اۋدارمامەن قامتاماسىزداندىرىلادى.

ەكىنشىدەن، جاھاندانۋ پروتسەستەرى نىعايىپ، ىشكى ىستەر ماسەلەلەرىنە شەتەلدىكتەر بەلسەندى قاتىسقان سايىن ىلەسپە اۋدارمانىڭ دا قاجەتتىلىگى ارتا بەرەدى. ءبىرىنشى جاعداي ورىسشا-قازاقشا، قازاقشا-ورىسشا قوستىلدىلىكتىڭ دامۋىنا اسەر ەتسە، ەكىنشى جاعداي قازاقشا-اعىلشىنشا، اعىلشىنشا-قازاقشا، ورىسشا-اعىلشىنشا، اعىلشىنشا-ورىسشا قوستىلدىلىككە اكەلەدى. سونىمەن قاتار ىلەسپە اۋدارما تەحنيكانىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامۋىنا بايلانىستى پايدا بولىپ، ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتىلۋى شارتتى تۇردە ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. بىراق ىلەسپە اۋدارما تەك قانا تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتىلۋىمەن شەكتەلمەيدى. تەحنيكالىق جابدىقتار – ماڭىزدى ءبىر شارتى بولسا، ىلەسپە اۋدارمانى ورىندايتىن ادام – سونى ىسكە اسىراتىن نەگىزى. سوندىقتان ىلەسپە اۋدارما اۋدارماشىنىڭ ارنايى دايىندىعىن، تاجىريبەلىك داعدىلارىن تالاپ ەتەدى. ىلەسپە اۋدارمانىڭ سوڭعى جىلدارى عانا قوعامىمىزدا ورىن الىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، ىلەسپە اۋدارماشىلار ەلىمىزدە جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. سونىڭ ىشىندە قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا ىلەسپە اۋدارماشىلار بۇگىنگى تاڭدا تاپشىلىق ەكەنى بەلگىلى، ولاردى دايىنداۋ اسىرەسە قاجەت بولۋى ءسوزسىز.

الدىمەن ىلەسپە اۋدارمانىڭ جازباشا – مالىمەتتى، رەفەراتيۆتى اۋدارمالار، ونىڭ ىشىندە تەحنيكالىق جانە كوركەم اۋدارمالاردان ايىرماشىلىعى نەدە ەكەنىن انىقتاپ الايىق.

ەڭ باستىسى: ىلەسپە اۋدارمانىڭ ەرەكشەلىكتەرى جازباشا ءتىل مەن اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعىنان تۋىندايدى. ولار:

1) جازباشا ءتىل – الدىن الا دايىندالۋدى، جازىلعان سويلەمدەردى وزگەرتىپ، ءماتىندى وڭدەپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دە سونى تالاپ ەتەدى. ىلەسپە اۋدارما اۋىزەكى سويلەۋگە نەگىزدەلىپ، سونىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىنادى. سوندىقتان اۋىزدان شىعىپ كەتكەن سوزدەردى قايتارىپ الۋ مۇمكىن ەمەس، ياعني سويلەمدى قايتا جوندەۋگە بولمايدى.

2) جازباشا اۋدارمادا بەرىلگەن ءماتىندى قايتا-قايتا وقىپ، ۇعىنۋعا اۋدارماشىنىڭ ءوز ەركى بولسا، ىلەسپەدە ونداي مۇمكىندىك تاعى دا جوق. كوبىنەسە اۋدارىپ وتىرعان سويلەمدى دە اياعىنا دەيىن تىڭداپ الۋعا بولمايدى. مىسالى، ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارعاندا سويلەمنىڭ باسىنان بولشەكتەپ اۋدارا بەرەمىز. ارينە، قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارعاندا سويلەمدى اياعىنا دەيىن تىڭداپ الماسا، ەڭ ماڭىزدى مۇشەسى – بايانداۋىش – سوڭعى ورىن الاتىندىعىنان، ونىڭ الدىنداعى سويلەم مۇشەلەرىن اۋدارعاندا ماعىناسىندا ولقىلىقتار تۋى مۇمكىن.

3) سونىمەن ىلەسپە اۋدارمادا ماتىنمەن الدىن الا تولىق تانىسۋعا مۇمكىندىك بولمايدى، ال كەيبىر سوزدەردىڭ استارلى ماعىناسى تەك قانا كونتەكستە انىقتالاتىنىن ەسكەرسەك، ىلەسپە اۋدارمانىڭ كەلەسى قيىندىعىنا كوزىمىز جەتەدى.

4) تىڭداپ العان سويلەمدى اۋدارىپ جاتقاندا بايانداماشى ءسىزدى كۇتپەيدى: جاڭا ويعا، جاڭا سويلەمگە باسا بەرەدى. وسىدان ىلەسپە اۋدارمانىڭ كەلەسى ايىرماشىلىعى تۋىندايدى: ىلەسپە اۋدارماشى مالىمەتتى جۇيرىك قاعىپ الىپ، وتە شۇعىل شەشىم قابىلداپ، ۇققان مالىمەتتى بارىنشا ەكىنشى تىلدە جەتكىزۋ كەرەك. سونىمەن ىلەسپە اۋدارماشى كوزدى اشىپ جۇمعانشا بىردەن ءۇش ارەكەت جاسايدى: 1) تىڭداپ، مالىمەتتى قابىلداۋ، ءتۇسىنۋ; 2) ەكىنشى تىلدە سول ماعىنانى وزگەرتپەي جەتكىزۋ ءۇشىن لايىق سوزدەر، تۇراقتى تىركەستەر، ماقال-ماتەلدەردى ەسىنە ءتۇسىرۋ; 3) ويىندا قۇرىلعان سويلەمدى داۋىستاپ ايتىپ وتىرىپ، جاڭا سويلەمدى تىڭداپ، ۇعىنا ءبىلۋ. سونىمەن، اۋدارمانىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا، ىلەسپەنىڭ جىلدامدىعى مەن كوپقىرلىلىعىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. ءماتىننىڭ تۇپنۇسقاسى مەن اۋدارماسىنىڭ اراسىندا تەك مينۋتتار وتەدى.

ىلەسپە اۋدارما ويداعىداي شىعۋ ءۇشىن ونى ورىنداۋشى تەك قانا قوستىلدى مامان ەمەس، ەكى حالىقتىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، مەنتاليتەتىن، ۇلتتىق پسيحولوگياسىن جاقسى بىلەتىن، ديكتسياسى انىق، داۋىسى تارتىمدى، سويلەۋ ىرعاعىن ماعىنامەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ وزىنە باعىندىراتىن، سوزگە شەشەن بولۋى مىندەتتى. سونىمەن قاتار ىلەسپە اۋدارماشىنىڭ زور جاۋاپكەرشىلىگى مەن تاپقىرلىعى، ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرىپ، ەركىن قولدانا ءبىلۋى (كوركەم اۋدارمادا «پودستروچنيك» دەگەن ۇعىم بار دا، كوركەم اۋدارماشى نۇسقانىڭ ءتىلىن جەتە بىلمەي-اق، بىرەۋدىڭ دايارلاپ بەرگەن «پودستروچنيك» ارقىلى ءوز مىندەتىن اتقارا بەرۋى مۇمكىن، ىلەسپەدە ول مۇلدەم مۇمكىن ەمەس), كوزقاراسىنىڭ جان-جاقتى بولۋى، اڭگىمەلەپ وتىرعان تاقىرىپتى تەرەڭ ءبىلۋى وسى سالادا قويىلاتىن كاسىبي تالاپتاردىڭ ءبىر قاتارى. بىراق وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە بولا تۇرىپ، ويدىڭ جۇيرىكتىگى اقساڭداسا، ىلەسپە اۋدارماشى بولۋ الدەقالاي. سەبەبى ىلەسپەنىڭ ەڭ باسىڭقى ەرەكشەلىگى – وسى جۇيرىكتىكتە.

سويلەۋ ءىس ارەكەتى كوپتەگەن باسقا پسيحوفيزيكالىق ارەكەتتەرمەن بايلانىسىپ، سولارعا نەگىزدەلگەندىكتەن، سويلەپ وتىرعان ادامعا ىلەسىپ، جاڭا عانا دىبىستالىپ سويلەم بولىپ شىققان مالىمەتتى ءدال سول كەزدە ەكىنشى تىلگە اۋدارىپ شىعارۋ دا اۋدارماشىدان قابىلەتتىلىكتى تالاپ ەتەدى. ارينە، بۇل – ىلەسپە اۋدارماشىعا قويىلاتىن ەرەكشە تالاپتار. ولار كوپتەگەن ارنايى دايىندىق، جاتتىعۋلار ارقىلى پايدا بولىپ، داعدىعا اينالادى. قوستىلدىلىك نەگىزىندە ەكى ەتنوستى، ولاردىڭ مادەنيەتىن ۇشتاستىراتىن ىلەسپە اۋدارماشى; قورىتا كەلگەندە، ول – ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، پاراساتتى، قوستىلدى كاسىبي مامان.

Abai.kz