قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەي­تۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن جانە ونى تەك قازاقي ورتانىڭ، توي-تومالاقتىڭ ءتىلى عانا ەمەس، مەملەكەتتىك ءمانى بار ماسەلەلەر قارالاتىن ءىرى جيىنداردىڭ، عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ، كوپ تاراپتى كەزدەسۋلەردىڭ جۇمىس ءتىلى بولۋ دەڭگەيىنە جەتكىزۋدى كوزدەيتىن ادامدارعا ىلەسپە اۋدارما دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. جيىنداردى ىلەسپە اۋدارمامەن قامتاماسىز ەتە وتى­رىپ، قازاق تىلىندە وتكىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى مەملەكەت باسشىسى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى-اق ايتقانى كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ەسىندە بولار دەگەن ويدامىز. ودان كەيىن دە بۇل ماسەلەگە تۇلعالى ازاماتتار تاراپىنان از نازار اۋدارىلعان جوق.

«ءتىل ماسەلەسى ۇكىمەتتە، مينيسترلىك­تەر مەن ۆەدومستۆولاردا ارا-تۇرا اڭگىمە بولۋدان ءارى اسپاي تۇر…»، «قارجى جانە بانك جۇيەسى قازاق تىلىندە سويلەمەيىنشە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭەيمەيدى»، «ۇكىمەت ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋ باعدارلاماسى، ءومىر ءسۇرۋ، تىرشىلىك ەتۋ ماسەلەلەرى قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى دە سول دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس» دەپ دەپۋتاتتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترىنە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداسا، بۇل ويلاردى ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسەتىن پىكىرلەر دە بارشىلىق: «ءىس-شارالاردى جايلاپ جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى قاجەتتىلىگىن ارتتىرا بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر، كونفەرەنتسيالار، باسقوسۋلار ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋىنا ىقپال ەتۋ كەرەك، قاجەت بولسا تالاپ ەتۋ قاجەت» (فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ج.ءابۋوۆ، «پوليمادەنيەت جانە پوليلينگۆيزم – قازاقستانداعى ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ جانە ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ فاكتورلارى» دوڭگەلەك ۇستەلىندە جاساعان بايانداماسىنان).
بۇل پىكىرلەر مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋگە، جيىندار ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋىنا قول جەتكىزۋگە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ىنتاسىن ايعاقتايدى. اتقارۋشى بيلىك تاراپىنان دا بۇل ماسەلەگە قولداۋ كورسەتىلىپ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى جيىندار وتكىزىلۋدە. بىراق «حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر، كونفەرەنتسيالار، باسقوسۋلار ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋىنىڭ» ءتيىمدى تەتىگى – ىلەسپە اۋدارما ەكەندىگىنە ءتيىستى دارەجەدە ءمان بەرىلمەي، ياعني ءسوز بەن ءىس ءالى قابىسپاي كەلەدى. مىسالى، تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ حالىق تالقىسىنا ۇسىنىلعان باستاپقى رەداكتسياسىندا ىلەسپە اۋدارماشىلاردى دايىنداۋ تۋرالى تارماقشا بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋگە ۇلەس قوسۋ تۇرعىسىنان العاندا اسا ىقپالدى وسى ءتاسىل – ىلەسپە اۋدارما، ىلەسپە اۋدارماشىلاردى دايىنداۋ تۋرالى تارماقشا باعدارلامالىق قۇجاتتى تالقىلاۋ ساتىلارىندا ءتۇسىپ قالىپتى.
بۇعان باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا قاجەتتى شىعىنداردى ازايتۋ ءۇشىن باردى دەيىن دەسەك، ىلەسپە اۋدارماشىلاردى دايىنداۋعا سونشالىقتى كوپ شىعىن شىقپايتىنى انىق. سەبەبى ىلەسپە اۋدارماشى – اۋدارماشى سياقتى بىرنەشە جىل وقىتىلاتىن، سونداي-اق جۇزدەگەن ادامدى جاپپاي دايىندايتىن ماماندىق ەمەس. ادەتتە ىلەسپە اۋدارماشىلار باستاپقى ماماندىعى، اۋدارما جاساۋ داعدىسى بار ادامداردىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ الىنىپ، قىسقا مەرزىمدى كۋرستاردا دايىندالادى. سونداي-اق الماتى سياقتى ءىرى مەگاپوليس­تە جانە ءتۇرلى جيىندار كوپ وتكىزىلەتىن استانادا ارقايسىسىندا ونشاقتى، وبلىس ورتالىقتارىندا 2-3 ىلەسپە اۋدارماشىدان بولسا جەتكىلىكتى. سوندىقتان بۇل تارماقشانىڭ قىسقارتىلۋىنا جالپى جۇرتشىلىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە باعدار­لا­مانى كەلىسۋ راسىمدەرىنە قاتىسقان ادام­داردىڭ بۇل سالادان ماعلۇماتى از ەكەندىگى اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك دەگەن وي كەلەدى.

ەلىمىزدە ىلەسپە اۋدارمانىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىن ۇزاق جىلعى زەردەلەۋىمىز مىنا جايلارعا كوز جەتكىزگەندەي: مۇنداي اۋدارمانى ءوزىنىڭ ۇيىمداستىراتىن ءىس-شاراسىنا تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونىڭ قوعام ومىرىندەگى بەلگىلى ءبىر پروبلەمالاردى شەشۋدەگى ماڭىزىن تۇسىنەتىن; سونىمەن بىرگە جيىنعا قاتىسۋشىلارعا قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردىڭ ۋاقىتىن ءتيىمدى پايدالانۋدى; جيىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋىن; ول ماسەلەلەر بويىنشا بارىنشا مول، جان-جاقتى اقپارات جيناقتالۋىن; ايتىلعان ماسەلەلەر بويىنشا كەلەشەكتە قابىلدانار شەشىمنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسى ءتۇزىلۋىن كوزدەيتىن ۇيىمدار، مەكەمەلەر جۇزەگە اسىرادى. سونداي-اق وسى جىلدارى بايقاعان تاعى ءبىر جايدى ايتپاي كەتۋگە بولماس: ادەتتە، جيىندارىن ىلەسپە اۋدارمامەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، قازاق تىلىندە وتكىزۋ سول ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ (بۇل جەردە: ۇيىم، مەكەمە باسشىسىنىڭ) پاتريوتتىق بولمىسىنا، ولاردىڭ جەكە باسىنىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ-بىلمەۋىنە تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن جاي ءجيى كەزدەسەدى.

ەلىمىزدە وتكىزىلەتىن جيىندارعا كەلگەن شەتەلدىك قوناقتار سويلەنەتىن سوزدەرىنىڭ مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىنە اۋدارىلۋىنا ءمان بەرەدى. سەبەبى بۇل – بۇكىل دۇنيەجۇزىندە قابىلدانعان ادەپ نورماسى. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ وكىلدەرى ءۇشىن ونى ورىنداۋ – زاڭدىلىق. ءبارىن بۇلدىرەتىن – ءوز وتانداستارىمىز. بۇعان دا بىرنەشە جىل بويعى ىلەسپە اۋدارماشىلىق تاجىريبەمىزدە كوبىنە «جينالعانداردىڭ بارلىعى دا ورىس ءتىلىن تۇسىنەدى عوي» دەپ قارايتىن قازاقستاندىق تاراپتىڭ ىڭعايىنا قاراپ اۋدارمانىڭ شەت تىلىنەن ورىس تىلىنە عانا جاسالۋىنا دەن قويىلاتىنىنا كوز جەتكىزدىك.

ايتالىق، الەمگە ايگىلى «Worley Parsons» كومپانياسىنىڭ استانادا كەڭسەسى اشى­لۋىنا بايلانىستى وتكىزىلگەن تۇساۋكە­سەردە ۇلىبريتانيانىڭ قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى پول براممەلل مىرزاعا ءسوز بەرىلدى. ول كىسىنىڭ ازداپ ورىسشا سويلەيتىنىن بىلەتىندىكتەن، اۋدارماشىلارى شەت جاقتا، بىزبەن بىرگە تۇرعان. ميكروفونعا تاياعان ەلشى بىزدەر جاقتى كوزىمەن شولىپ، قولىن بۇلعادى. وزىنە قاراي بەتتەگەن اعىلشىنشا-ورىسشا اۋدارماشىنى توقتاتىپ، ماعان جاقىندادى دا، «پليز، كازاكشا» دەدى. جوعارى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ ءوز ءسوزىنىڭ قازاقشاعا اۋدارىلۋىنا ءمان بەرىپ تۇرعانىنا كۋا بولعان باسقا شەتەلدىكتەر دە وسى جولدى ۇستاندى. ال ءوز قانداستارىمىزعا بۇل جاي وي سالا قويعان جوق.
تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى حاتشىلىعىنىڭ الماتىدا وتكەن ەكىنشى وتى­رىسىندا قىتاي دەلەگاتسياسى قازاقشادان قىتايشاعا جانە كەرىسىنشە اۋداراتىن قازاق قىزىن ەرتە كەلدى. جيىننىڭ باسقا دەلەگاتتارى ءتۇسىنۋى ءۇشىن ەكى كۇن بويى وتكەن جينالىستا قىتايلىق دەلەگاتتاردىڭ سويلەنگەن سوزدەرىن سول قىز قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ودان ءارى اعىلشىن، اراب تىلدەرىنە اۋداراتىن اۋدارماشىلار ءۇشىن ءبىز قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە ىلەسپە اۋدارما جاسادىق. ۋاقىت وتە سۇڭعىلا كورشىلەرىمىز مۇنداعى «ورىس ءتىلىن ءبارى تۇسىنەدى» دەگەن ۇستانىمدى ۇعا قويعان بولۋى كەرەك، كەيىنگى جيىندارعا قازاق تىلىنە اۋدارما جاسايتىن مامان اكەلمەيتىن بولدى.
حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جيىندارعا قاتىسىپ جۇرگەن، جاي قاتىسىپ قانا قويماي، سونداي جەرلەردە ءسوز سويلەپ جۇرگەندەر – ىلەسپە اۋدارما ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋدىڭ قۋاتتى قۇرالى ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىنىن جانە سول مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانۋعا تىرىساتىنىن اتاپ ءوتۋ پارىز. مىسالى، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى حاتشىلىعىنىڭ باسشىسى ق.توقاەۆ سەزد دەلەگاتتارىمەن 5 تىلدە ەمىن-ەركىن پىكىر الماسىپ وتىرسا دا، سەزدى جانە حاتشىلىقتىڭ وتىرىس­تارىن تەك قازاق تىلىندە جۇرگىزىپ كەلدى. ناتو-نىڭ «روۋز-روتت» پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ استانادا وتكەن 71-ءشى سەمينارىنىڭ مودەراتورى بولعان سەناتور ق.سۇلتانوۆ تا سەمينارعا قاتىسۋشىلارعا ىلەسپە اۋدارما جاسالىپ جاتقانىن حابارلاي وتىرىپ، سەميناردى باستان-اياق قازاق تىلىندە جۇرگىزدى. سوڭعى جىلدارى ارا-تۇرا بولسا دا مۇنداي مىسالدار كەزدەسىپ قالاتىنى قۋانتادى.

كامال الپەيىسوۆا

Abai.kz