«جەلتوقسان» كىتاپتارى
اۆتور: تالعات ايتبايۇلى، «الماتى 1986 جەلتوقسان» ايعاق-كiتاپتارىنىڭ قۇراستىرۋشى-اۆتورى، پۋبليتسيست-جازۋشى
قازاق - مiنەزدi حالىق. وتە كونبiس، كەڭقولتىق، قوناقجاي. بارىن مەيمانىنا بەرەدi, تورiنە وزدىرادى. ءسويتiپ، كەيدە ءوزi قيانات كورەدi. سودان ماسەلە ابدەن اسقىنىپ، توزگiسiز جاعدايعا كەلگەندە بiر-اق جارىلادى.
1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا باستالعان ۇلكەن دۇمپۋگە گورباچەۆشiل ورتالىق جاي بiر وقيعا دەپ باعا بەردi. بiراق ونىڭ كۇللi سيپاتتارى كوتەرiلiس دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەتiنiن زەرتتەۋشi-عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرi مەن قالامگەرلەر، ون جىلدىعى كەزiندە، عىلىم اكادەمياسىندا وتكiزiلگەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا جان-جاقتى دالەلدەدi.
اۆتور: تالعات ايتبايۇلى، «الماتى 1986 جەلتوقسان» ايعاق-كiتاپتارىنىڭ قۇراستىرۋشى-اۆتورى، پۋبليتسيست-جازۋشى
قازاق - مiنەزدi حالىق. وتە كونبiس، كەڭقولتىق، قوناقجاي. بارىن مەيمانىنا بەرەدi, تورiنە وزدىرادى. ءسويتiپ، كەيدە ءوزi قيانات كورەدi. سودان ماسەلە ابدەن اسقىنىپ، توزگiسiز جاعدايعا كەلگەندە بiر-اق جارىلادى.
1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا باستالعان ۇلكەن دۇمپۋگە گورباچەۆشiل ورتالىق جاي بiر وقيعا دەپ باعا بەردi. بiراق ونىڭ كۇللi سيپاتتارى كوتەرiلiس دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەتiنiن زەرتتەۋشi-عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرi مەن قالامگەرلەر، ون جىلدىعى كەزiندە، عىلىم اكادەمياسىندا وتكiزiلگەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا جان-جاقتى دالەلدەدi.
حح عاسىرداعى تاريحي ءمانi زور ۇلكەن وقيعاعا - كوتەرiلiس، - دەپ باعا بەردi.
كوتەرiلiستi ءا دەگەننەن-اق ورتالىق باسقاشا سيپاتتاۋعا جانىقتى. وعان قاتىسقانداردىڭ ءبارi «iشكiش»، «بۇزاقىلار»، «ناشاقورلار» - دەدi. ۇردى، سوقتى، سوتتادى، اياماي جازالادى. ەسەپكە العىسىز ادامدار رەتiندە قارادى. وكiنiشتiسi, سول تۇسiنiك ءالi كۇنگە دەيiن تۇزەلە قويماعان سەكiلدi. قانشا ادام قاتىسقانى، قانشاۋى ءولiپ، قانشاسى ءۇشتi-كۇيلi جوعالعانى جۇمباق قالپى، جالعاسىپ كەلەدi...
ارينە، وكiنiشتi!..
جەلتوقساننىڭ جولى اۋىر بولدى. اقيقاتىن ايتتىرمادى. تiپتi كپسس ورتالىق كوميتەتi «قازاق ۇلتشىلدىعى» تۋرالى ارنايى قاۋلى قابىلدادى. تۇتاستاي بiر ۇلتتى ءوستiپ ماسقارالاۋدان وتكەن قورلىق بولا ما؟ بiراق، ۋاقىت، تاريح قاشان دا ءادiل تارازى عوي. ءبارi-ءبارiن ءوز ورنىنا قويادى. حالقىمىزدىڭ قايراتكەر ازاماتى، ايگiلi اقىنى مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان قازاق سسر جوعارعى سوۆەتi پرەزيديۋمىنىڭ الماتى قالاسىندا 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18-iندە بولعان وقيعالارعا بايلانىستى جاعدايلارعا تۇپكiلiكتi باعا بەرۋ جونiندەگi كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنان كەيiن سەڭ قوزعالدى. جيناقتالعان ماتەريالدار نەگiزiندە جازىلعان ماقالا، سۇحباتتار قازاق، ورىس تiلدەرiندەگi مەرزiمدiك باسىلىمداردا جارىق كورە باستادى. سول كۇنگi كوتەرiلiستiڭ اششى اقيقاتى ايتىلعان «كومسومولسكايا پراۆدا»، «لەنينشiل جاس»، «قازاق ادەبيەتi»، «لەنينسكايا سمەنا» جانە باسقا دا گازەتتەر قولدان-قولعا ءوتتi. ەل كوزدەرiنە جاس الىپ وقىدى. ارتىنان iزدەۋشiلەر، سۇراۋشىلار كوبەيدi. مiنە، وسى تۇستا ماعان سول ماتەريالداردى جيناقتاپ، كiتاپ ەتiپ شىعارۋ تۋرالى وي كەلدi. قالاي دەگەندە دە، كiتاپتىڭ اتى - كiتاپ قوي.
قازiر اقشاڭ بولسا، كiتاپ شىعارۋ تۇك ەمەس. «ول نەندەي كiتاپ، iشiندە نە بار؟» - دەپ قاس قاقپاي قاداعالايتىن، ءاربiر ءسوزiن اڭديتىن ليتو جوق. ال ول كەزدە، كوتەرiلiسكە قاتىستى قاي ماقالا دا زوردىڭ كۇشiمەن، ارەڭ جارىق كورەتiن زاماندا، كiتاپ شىعارۋ ەشكiمنiڭ ويى تۇگiلi تۇسiنە كiرمەگەن شىعار. قاعازدى قايدان الارسىڭ؟ قانداي كiتاپقا دەپ سۇرارسىڭ؟..
مiنە، وسى كەزدە ءوزiمiز قىزمەت ەتەتiن قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى «اۋدارما» القاسىنىڭ توراعاسى عابباس قابىشۇلى ەرلiككە بارابار تiرلiك جاسادى. ويىمىزدى قۇپتاپ قانا قويعان جوق، قولۇشىن بەردi. كiتاپقا «الماتى 1986 جەلتوقسان» دەپ ات قويعان دا سول كiسiنiڭ ءوزi. «ورىستاردىڭ دا قولىنا جەتسiن. ايتپەسە ولاردىڭ iشiندە جەلتوقسان وقيعاسى جونiندە تەرiس ويدا جۇرگەندەر از ەمەس. كiتاپتىڭ قازاق تiلiندەگi نۇسقاسى قالاي بولسا، ورىس تiلiندەگi باسىلىمى دا ءدال سولاي بولسىن»، - دەدi. «بۇل ويدان شىعارىلاتىن شىعارما ەمەس، شەرلi شەجiرە. كنيگا-حرونيكا. ايعاق-كiتاپ دەيiك»، - دەپ ويىمىزعا وي قوستى القا قىزمەتكەرi, اقىن جاراسقان ابدiراشەۆ.
نە كەرەك، بۇرىن كوپ جىلدار «جازۋشى» باسپاسىندا زاڭگەر بولىپ قىزمەت ەتكەن، باسپا iسiنەن حابارى مول تويبولدى زەينابiلوۆ ەكەۋمiز «جالىن» جۋرنالى رەداكتسياسىنا باردىق. مۇحتار اعامىز كسرو جوعارعى كەڭەسiنiڭ دەپۋتاتى. الدى مۇڭ-زارىن ايتىپ كەلۋشi جەلتوقسانشىلاردان بiر بوسامايدى. بiزدi دە قابىلدادى. ويىمىزدى ەستiدi. «مىنالارىڭ وتە وڭدى شارۋا ەكەن. الايدا مەن قانداي ماتەريال بەرەمiن، سونى عانا ەنگiزەسiڭدەر، ايتپەسە رۇقسات ەتپەيمiن»، - دەدi ايتارىن قىسقا قايىرىپ. ايتقانىن جاسادىق. ون باسپا تاباق كولەمدەگi ماتەريالدى قۇراستىرىپ، 1990 جىلدىڭ اياققى كۇندەرiنiڭ بiرiندە الدىنا اكەلدiك.
ءيا، كiتاپ قۇراستىرۋعا ونشا قينالا قويعان جوقپىز. ەڭ اۋىر تيگەنi قاعاز بەن قارجى ماسەلەسi بولدى. باسىمىز قاتتى. سول تۇستا ەدiلجان قۇلسارتوۆ تۋرالى ەستiدiك. ول «تسەنتركرەديتبانكتiڭ» توراعاسى بولاتىن. «ازامات دەيدi عوي، بiزگە دە بiر ازاماتتىعىن جاسار. نەسيەگە اقشا بەرگiزسە، ونى سوزiمiزدە تۇرىپ قايتارارمىز. نە دە بولسا، تاۋەكەل ەتەيiك» دەپ، تويبولدى اعانى ەرتiپ قابىلداۋىنا باردىم.
- نيەتتەرiڭiزدi قۋانا قۇپتايمىن. سۇراعان 200 مىڭ سوم اقشانى ەلگە ۇسىناتىن وسiممەن بەرگiزەيiن. بiراق ونى ۇزاق مەرزiمگە ەمەس، التى ايعا عانا ەسەپتەيمiز. ويتكەنi بiزگە دە قويىلاتىن تالاپ سولاي. ءوتiنiشiم، قارجىنى كiتاپ باسىلىپ بiتكەن كەزدە عانا، قاجەت مولشەردە بوساتامىز. سوندا قايتارىلاتىن ءوسiم الىنعان اقشا بويىنشا ەسەپتەلەدi, - دەدi شىنايى جاناشىرلىق كورسەتiپ.
«ال، توياعا (تويبولدى زەينابiلوۆتi سولاي قۇرمەتتەۋشi ەدiم), ايعاق-كiتابىمىزدىڭ قازاقشاسىنىڭ ماتەريالدارى دايىن، ورىس تiلiنە ءناربiن كەنجەعۇلوۆا اۋدارىپ جاتىر. قۇداي قالاسا، ول دا بiرەر ايدا باسۋعا ءازiر بولادى. ەندi وعان كەرەكتi قاعازدى قايدان الامىز؟» - دەدiم سىرتقا شىققاننان كەيiن. «مەن تۇستەن سوڭ، بiر كiسiگە جولىعىپ كەلەمiن. وتكەندە «الەم» الماناعىن شىعارامىز دەپ مينيسترلiككە دە، رەسپۋبليكالىق جوسپارلاۋ كوميتەتiنiڭ باسشىسىنا دا حات جازعان ەدiك. بiر ءجونi بولار، ساسپا، بالا»، - دەدi. ول كiسi مۇنداي نارسەلەرگە جەتiك ەدi. كەلەسi كۇنi عابباس اعانىڭ الدىنا بارىپ، «بiزدەگiلەر اۋىزدارىن قۋ شوپپەن ءسۇرتiپ، جولاتقىلارى كەلمەيدi. سول سەبەپتi تالعات ەكەۋمiزدi ماسكەۋگە جولساپارعا جiبەرiڭiز. كەشە كسرو جوسپارلاۋ كوميتەتiنiڭ قاعاز ءبولiمiنiڭ بiر كiسiسiمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسiپ، جاعدايىمىزدى ايتتىم. كەلiڭدەر، سويلەسەيiك دەدi. بiزگە گازەت قاعازى جارايدى عوي، عابەكە»، - دەپ وتىرعان ۇستiنەن شىقتىم. «وندا، - دەپ جۇزiمiزگە بiر قاراپ الدى باستىعىمىز، - جاڭا جىلدان كەيiن بارىڭدار. پوەزبەن ۋاقىت جوعالتپاي، ۇشىپ بارىپ-قايتۋدىڭ قامىنا كiرiسiڭدەر. كەرەك دەسەڭدەر، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسىنىڭ اتىنان دا حات بەرگiزەيiن».
سونىمەن، 1991 جىلدىڭ 8 قاڭتارى كۇنi ماسكەۋدە بولدىق. ەرتەڭiندە جوسپارلاۋ كوميتەتiنە باردىق. الماتىنىڭ اۋەس ءدامi عوي دەپ بiر سومكە اپورت الماسى مەن ەكi شىنى «قازاقستان» كونياگىن الا بارعان ەدiك. ماسكەۋگە كەلسەڭدەرشi, سويلەسەيiك دەگەن نيكولاي نيكولاەۆيچ نيكولاەۆ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان مايدانگەر ەكەن. زەينەتكەرلiك دەمالىسقا شىعۋىنا ەكi-اق اي قالىپتى. ءجۇزi سونداي جىلى كورiندi. توياعا سوزگە بار ادام، «اۋدارما» القاسى جاڭادان قۇرىلعان مەكەمە ەكەنiن، اشىلعان از ۋاقىتتىڭ iشiندە الەم ادەبيەتiنەن دە، ورىس قالامگەرلەرiنەن دە كوپتەگەن كiتاپتاردى اۋدارۋمەن اينالىسقانىن، ەندi سولاردى ناسيحاتتاۋ ءۇشiن قازاق، ورىس تiلدەرiندە «الەم»، «الەم» دەيتiن الماناح شىعارۋعا قاعاز تابا الماي وتىرعانىن مايىن تامىزىپ جەتكiزدi. ءسوزiنiڭ اراسىندا گازەت قاعازى دا جارايتىنىن ايتقاندا:
- ال ەندi قانشا قاعاز كەرەك دەيسiڭدەر؟ - دەدi ول كiسi.
- ەلۋ توننا جەتiپ قالار.
- كوپ ەمەس پە؟
- ودان دا كوبiرەك سۇراۋعا باتپاي تۇرمىز، ەگەر مۇمكiندiك بولىپ جاتسا... - دەپ كۇلدi توياعا.
- مەن سونى الىپ بەرە السام، قۋانىڭدار، - دەدi دە، تەلەفون قۇلاعىن كوتەرiپ الماتىداعى قاجەتتi نومەرiن تەرە باستادى. رەسپۋبليكالىق جوسپارلاۋ كوميتەتiنiڭ قاعازبەن اينالىساتىن ءبولiمiنiڭ جاۋاپتى ادامىمەن بايلانىسقان بولۋ كەرەك. جاعدايىمىزدى ايتا كەلە، «اۋدارما» القاسىنا 50 توننا گازەت قاعازىن بوساتىڭدار دەدi. ماسكەۋ بوسات دەپ جاتسا، بولمايدى دەي مە؟ بiز دە ءمازبiز. توياعانىڭ قاتتى رازى بولعانى سونداي، جانىندا تۇرعان ۇلكەن سومكەدەگi يسi مۇرىن جارا اڭقىعان اپورتتى تورقالتاسىمەن كوتەرiپ ۇستەلگە شىعاردى. سول-اق ەكەن، نيكولاي نيكولاەۆيچتiڭ ءتۇرi بۇزىلىپ:
- ءاي، دوستار، مەن ەندi ەكi ايدان كەيiن زەينەتكەرلiككە شىعامىن. بiراق ءدال وسى كۇنگە دەيiن بiرەۋدەن بiردەڭە العان ەمەسپiن. ەگەر مىنالارىڭدى تاعى دا تىقپالايتىن بولساڭدار، وندا الگi قاعازدىڭ بiر گرامىن دا بەرگiزبەيمiن، - دەدi.
- جارايدى، نيكولاي نيكولاەۆيچ. ەش بولماسا، وسىدان ەكi-ۇشەۋiن عانا الىڭىزشى، الماتىنىڭ الماسى عوي، - دەپ تويبولدى اعا سومكەسiنiڭ اۋزىن جابارىن دا، جاپپاسىن دا بiلمەي بiر ءسات كiدiرiپ قالدى.
- جارايدى، ءدامiن تاتۋ ءۇشiن ەكi-ۇشەۋiن ۇستەلiمە قويىڭدار. ال قاعازدارىڭدى الماتىعا ورالىسىمەن، كەشiكتiرمەي رەسپۋبليكالىق جوسپارلار كوميتەتiنiڭ قاعاز بولiمiنە بارىپ بiلەسiڭدەر. بiر پروبلەمالار بولىپ جاتسا، جالتاقتاماي بiردەن وزiمە تەلەفونمەن حابارلاسىڭدار، - دەدi.
بiزگە سول قاعازدىڭ وتىز بەس تونناسى عانا بۇيىردى. قالعانى قايدا، نەگە ولاي بولدى دەپ سۇرامادىق تا. سەبەبi, الدىمىزدا ايعاق-كiتاپتاردى قالاي شىعارامىز دەگەن ساۋال تۇردى. «اۋدارما» القاسى باسپا رەتiندە تiركەۋدەن وتپەگەن. بiرلەسiپ شىعارايىق دەگەن ۇسىنىسپەن باسپالاردىڭ بiرازىنا باس سۇقتىق. الايدا شىعاراتىن كiتابىمىزدىڭ اتىن ەستiسiمەن-اق باسشىلارىنىڭ ءبارi دە ات-توندارىن الىپ قاشتى. وسى كەزدە ەرiك نۋرشين «مەنiڭ باسپامنىڭ بەلگiسiن مۇقاباعا شىعارىپ باسساڭدار، وندا مەن كەلiسەمiن» دەپ ءوزi ىڭعاي بiلدiردi.
قازiرگi ۋاقىتتا كiتاپ شىعارۋ جەڭiلدەدi. ول ۋاقىتتا قولجازبا باسپاحانادا ايلاپ-جىلداپ كەزەك كۇتەتiن. سىرتىندا «اۋدارما» القاسى مەن «التىن وردا» باسپاسىنىڭ بەلگi تاڭباسى (گريفi) قاتار بەرiلگەن «الماتى 1986 جەلتوقسان» ايعاق-كiتاپتارىنىڭ بiرiنشi تومدارى انە-مiنە جارىق كورەدi دەپ جۇرگەن كۇندەردiڭ بiرiندە ماسكەۋدە تامىز توڭكەرiسi بۇرق ەتە ءتۇستi. ەلدi ۇرەي بيلەدi. بiزدەن دە مازا كەتتi. مۇحتار اعاعا بارساق، تۋرا ماي iشكەندەي بولىپ وتىر ەكەن. بiردەڭە دەپ قويادى دەدi مە، بiزدi كوزi شالىسىمەن دالiزگە اتىپ شىقتى.
- مەنىڭ ءبولمەمدە ءبارi تىڭدالادى... انا جاققا جۇرiڭدەر، انا جاققا، - دەپ ۇزىن ءدالiزدiڭ ەكiنشi باسىنا قاراي باستادى. «كiتاپتارىڭ نە بولدى؟ سونشاما سوزدىڭدار. ەندi نە بولادى؟ بiر داناسى بولسا دا، بۇگiننەن قالدىرماي شىعارىپ قالىڭدار، ايتپەسە...»، - دەدi.
مiنە، وقىرمان، سول كۇندەر دە الىستادى-اۋ. توڭكەرiسشiلەردiڭ دەگەنi بولمادى. دەموكراتيا كۇش الدى. سودان سوڭ «جەلتوقسان» كiتاپتارىنىڭ كiدiرiسسiز جارىق كورۋiنە مۇمكiندiك مولايدى. بiراق... ءيا-ءيا، وسىنىڭ بارiنە جول اشقان، جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ ايعاق-كiتاپتارىن شىعارعان «اۋدارما» القاسىنىڭ قىرىق شاقتى قىزمەتكەرi جۇمىسسىز قالدى. وندا دا تاۋەلسiزدiك تاڭى اتقاننان كەيiن، ۇكiمەت قارجى تاپشىلىعىن سىلتاۋراتىپ بيۋدجەتتەن قىسقارتىپ تاستادى.
- «جەلتوقسان» كiتاپتارىن شىعارعانىمىز ءۇشiن قىسقارتتى، - دەيدi عابباس اعا.
ارينە، ولاي دەپ وزدەرi ەشقاشان ايتپايدى عوي، بiراق سولاي جاسايدى...
مەن كوتەرiلiستiڭ جيىرما جىلدىعى كەزiندە «جەلتوقساندىقتار، ءۇن قاتىڭىزدار!» دەگەن ۇندەۋمەن جۇمىس iستەپ، ارقايسىسى وتىز باسپا تاباقتان تۇراتىن ايعاق-كiتاپتىڭ ءۇش تومىن ەلگە ۇسىندىم. ونىڭ بiرiنشiسiنە ت.زەينابiلوۆ ەكەۋمiزدiڭ قۇراستىرۋىمىزبەن 1991-92 جىلدارى جارىق كورگەن باياعى ءۇش كiتابى ەنسە، ەكiنشi تومىنا سودان كەيiنگi جىلداردا جيناقتالعان ماتەريالداردى ەنگiزدiم. ال ءۇشiنشi تومىن الگi اكتسيانى وتكiزۋ كەزiندە جازعان، گازەت-جۋرنالداردا جارىق كورگەن ەستەلiكتەردەن قۇراستىردىم. ىزعارلى جەلتوقساننىڭ بىلايعى ەل بiلە بەرمەيتiن قانشاما قۇپيا اڭگiمەلەرi ايتىلدى. اتتەگەن-ايى، ۇل-قىزدارىمىزدى ەرلiككە ۇمتىلدىراتىن، ۇلتتى سۇيۋگە باۋليتىن قۇندى دۇنيەلەرi مول، سول كiتاپتار نەبارى ءۇش-اق ءجۇز دانامەن شىعارىلدى. وندا دا ءوزiمنiڭ كۇش سالۋىممەن، شاشىلىپ-شابىلۋىممەن، قارجى iزدەپ قينالۋىممەن ارەڭ جارىق كوردi.
كەلەر جىلى كوتەرiلiسكە جيىرما بەس جىل بولادى. الگiندەي كولەممەن بەس تومدىعىن ۇسىنسام با دەگەن نيەتتەمiن. ۇكiمەت تاراپىنان قوزعاۋ بولماسىن انىق سەزەمiن. شiركiن، قازاعىنىڭ تاريحىنا، تاعدىرىنا قارايلايتىن، ەرتەڭiنە ەلەڭدەپ قول ۇشىن بەرۋدەن ايانىپ قالمايتىن قارجىلى بiر ازامات تابىلسا، عوي دەيمiن...
http://www.jasqazaq.kz
