سوڭعى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىدە جاستاردىڭ اراسىندا، «مەن پالەنشە رۋدانمىن. كىم، قاي رۋدان ەكەندەرىڭدى جازىڭدار» دەگەن جولداۋلار مەن وعان جاۋاپ جازاتىندار كوبەيدى. ارينە، اركىمنىڭ ءوز شەجىرەسىن بىلۋگە ۇمتىلۋى تابيعي قۇبىلىس. مىسالى، ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعان رومۋل (ب.د.د. VIIIع.) ءوز شەجىرەسىن يافەتتەن (نە يافەستەن تۇركى حالىقتارى تارايدى) باستالادى دەپ جازعاننان كەيىنگى زەرتەۋلەر، ونىڭ كونە تۇركىنىڭ ەترۋس تايپاسىنان ەكەنىن دالەلدەدى. كونە ريم ەرتەدەگى گرەكيانىڭ دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. پيفاگور باستاعان گرەكتىڭ ءبىراز ويشىلدارى وسى تايپادان تاراعان. بۇل، قۇندىلىعى ماڭىزدى شەجىرەنىڭ تاريحي ءرولىن كورسەتەدى.

ارعى اتالارى ارابتان تاراعان پۋشكين دە ءوز شەجىرەسىن جاساعانى بەلگىلى. ونى ءاربىر رەسەيلىك جانە جالپى وقىرمان ورىستىڭ ۇلى اقىنى دەپ قابىلدايدى ياعني ونىڭ رۋحى رەسەيلىك. ال، رەسەيدىڭ بولاشاعىن ويلاعان 150 مىڭداي جاستار ماسكەۋدىڭ ورتالىق الاڭىنا بەيبىت شەرۋگە شىعىپ ءوز ۇستانىمدارىن اشىق ءبىلدىردى. ولاردىڭ ماقساتى مەن مۇراتى ەل بولاشاعىندا، ەركىن ەلدىڭ ەرىكتى ازاماتىنىڭ ۇستانىمىندا. بۇل جەردەگى ماسەلە زاڭ بۇزۋ، نە بيلىككە قارسى شىعۋدا ەمەس. بۇگىن بە، ەرتەڭ بە بيلىك وزگەرەتىنى بەلگىلى. ول بەيبىت وزگەرىپ، ەل بىرلىگى مەن بەرەكەسىن ساقتايدى ما؟! ماسەلە سوندا! وسىنداي ماسەلەنى ويلاپ، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسەتىن جاستارى بار ەلدىڭ رۋحى بيىك، بولاشاعى زور!

شەجىرە الدىمەن تانىمدىق قۇرال، ول تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەن جاعدايدا قوعام، ۇلتتىڭ تاريحىنا قاجەتتى ماتەريال بولادى.

ءبىز، التىنعا بەرگىسىز باي شەجىرەمىزدى ۇلتتى بىرىكتىرۋ ءۇشىن ەمەس، ونى رۋ-جۇزگە بولۋگە پايدالانىپ جۇرگەن جوقپىز با؟!

بۇل ماسەلەنىڭ تەرىس جاقتارى پاتشالىق رەسەيدە بولىس سايلاۋعا ءار رۋدىڭ بايلارىن تالاستىرىپ ەلدى بولسە، توتاليتارلىق جۇيە كەزىندە الدىمەن الاشوردالىقتاردى، سودان كەيىن قازاقتى بولۋگە جانە ونى ورىستاندىرۋداعى ءتيىمدى  قۇرال رەتىندە پايدالاندى. ونىڭ ورىستانۋ ءۇردىسى كەزىندەگى قانعا ءسىڭىپ، سانانى ۋلاعان دەرتىنەن ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. بۇل جەردە، «ۇلت بولامىز با، الدە قىرت بولامىز با؟!» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەلدى بولۋگە قولدانىلعان بارلىق ءادىس پەن ارەكەت، ول قازاقتىڭ بولاشاعىنا كەرەعار تىرلىك

ال، دەربەس ەلدىڭ مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتى رەتىندە قوعامدى بىرىكتىرەدى دەپ وتىرعان قازاقتىڭ ءوزى «قىرىق رۋعا» ءبولىنىپ وتىرعاندا، باسقالاردىڭ باستارىن قالاي بىرىكتىرمەك؟! ونداي ەلدىڭ جاستارى دا ۇلت پەن ەلدىڭ قامىن ويلاپ، ول ءۇشىن كۇرەسە المايتىن رۋحسىز «جارماق» بولادى. وندايلار الماتىداعى قىتايدىڭ «ياليان» بازارىندا اربا تاسۋدان ارىگە اسپايدى نەمەسە سول بازار مەن جەر، جەراستى بايلىعىن ساتىپ وتىرعان وپاسىز شەنەۋنىكتەردەي بولادى. ال، ەلىم دەيتىن جىگىتتەر قانات يسلامدارداي، ومبىعا بارىپ تۇرىپ بۇكىل ەلدىڭ الدىندا «بۇل قازاقتىڭ جەرى» دەگەن قايرات نۇرتاستارداي نەمەسە ستارتاپپەن اينالىساتىن رەسەيدىڭ، ەلىن ءححى عاسىرعا جەتەلەيتىن جاستارىنداي بولادى.

بەلگىلى زەرتتەۋشى د. نەيسبيت حانىم, رەسەي مەن قىتايدى سالىستىرىپ تۇرىپ بىلاي دەدى، «كوگدا مى گوۆوريم س كيتايتسامي، مى ۆيديم ناستوياششي وگون، ناستوياششۋيۋ زاينتەرەسوۆاننوست ۆ بۋدۋششەم. وني ۆسە سپراشيۆايۋت: «چتو موگۋ سدەلات ليچنو يا؟ كاك يا موگۋ يزمەنيت سۆويۋ جيزن، كاك يا موگۋ رەاليزوۆات سۆوي مەچتانيا؟» كوگدا مى پرينيمالي ۋچاستيە ۆ كونفەرەنتسي ۆ سكولكوۆە، مى ۆيدەلي، چتو ەست تا جە ليۋبوۆ ك روسسي ۋ رۋسسكيح، نو نە حۆاتاەت ستراستي، نە حۆاتاەت وگنيا». ءبىز شوققا ءزارۋ بولىپ جۇرگەندە، ولار وت تۋرالى ايتادى. بۇل، قوعامداعى رۋح پەن جىگەر، ار مەن نامىس، سانا مەن مورالدىق دەڭگەي ءارتۇرلى بولعاندىقتان، العا قويعان ماقسات پەن مۇراتتىڭ اسپان مەن جەردەي ەكەنىن كورەمىز.

بۇل، جاستار مەن قوعام، قوعام مەن ۇلت، ۇلت پەن مەملەكەتتىك بيلىك اراسىنىڭ مۇددەلەرى توعىسپاعانىن كورسەتەدى. ونداي قوعامداعى جاستار تۇماندا جول تابا الماي اداسقان سوقىر قوزىداي. وعان باسقا ءدىني اعىم با، ەلدى بۇزاتىن يدەولوگيا ما، قوعامداعى كورسوقىر ناداندار ما... كىم جىلى قاراسا، سونىڭ ارتىنان ەرىپ كەتەدى.

ءبىزدىڭ جاستار رۋ مەن ۇلتتى ءبىر ۇعىم دەپ تۇسىنۋدە. مىسالى، قوڭىراتتىڭ  32 اتاسىنىڭ وزبەكستاندا تۇراتىن وتىزى وزبەك، قازاقستاندا تۇراتىن ەكەۋى قازاق. ال، وزبەك، قازاق، تىۆا ت.ب. قۇرامىنداعى نايماندار دا سول حالىقتاردىڭ وكىلدەرى. ۆەنگر، باشقۇر، تۇركىمەن، قىرعىز ت.ب. ەلدەردەگى قىپشاقتار دا سول ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى. وسى رۋ-تايپالار نەگىزىنەن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ياعني تۇركى تايپالارىنىڭ وداعىن قۇرايتىن بولعاندىقتان، ولاردى ءبىلۋ تانىمدىق تۇرعىدان قاجەتتى. سوڭعى 2,5 مىڭ جىلدا وسى تايپالاردىڭ اراسىنداعى باقتالاستىڭ كەسىرىنەن تۇركىلەردىڭ ءوزارا سوعىسى، سىرتقى جاۋمەن سوعىستان گورى الدەقايدا كوپ بولىپ، ولاردىڭ  باستارى بىرىكپەگەندىكتەن 49 تۇركى حالقىنىڭ 48-ءى ورىستىڭ بودانى بولدى، ءالى دە 41-ءى تاۋەلسىزدىكتەرىن الماي رف قۇرامىندا قالۋدا. تۇركىنىڭ رۋ-تايپاعا ءبولىنۋى قۇلدىققا اپاراتىن جول. تۇركى حالىقتارىنىڭ 6-7% قۇرايتىن قازاق قىرىقرۋعا بولىنگەندە دە بارار جەرى سول. سوندىقتان،  ەلدى رۋ-جۇزگە ءبولىپ تۇرىپ، قازاقتىڭ جوعىن جوقتايمىن دەۋ – ول دوڭىز تاعالاعانداردىڭ تىرلىگى. 

وسىلاردى كورىپ تۇرىپ، «وسى ءبىز ۇلت پەن مەملەكەت قالىپتاسپاي تۇرعان العاشقى ءداۋىر مەن ورتا عاسىردىڭ باسىنداعى رۋ-تايپانى دارىپتەيتىندەرمەن بىرگە سول داۋىرلەرگە، نە تاريحتىڭ قوقىسىنا كەتپەيمىز بە؟» دەگەن وي كەلەدى! جاستار تاربيەنى وتباسىنان، يماندىلىقتى دىننەن، ءبىلىمدى وقۋ ورنىنان الادى. ازىرگە بىزدە وسىنىڭ ەكى قاناتى دا اقساپ تۇرعاندىقتان، ءبىز «جورعالاۋ ءۇشىن جارالعاندار ۇشا المايتىننىڭ» كۇنىن كەشۋدەمىز.

جاستار، زامانداستارىنىڭ رۋىن ىزدەگەنشە وسى توپىراقتان شىققان ءال فارابي، ءال كەدەري... ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ،  عارىشتاعى ساتباەۆ جۇلدىزى،  IT, كۆانتتىق جانە گولوگرافيالىق الەمدى زەرتتەپ اتا جولىن قۋىپ، اكەدەن وزىپ تۋماسا، ودان ەلگە قانداي پايدا؟!  

«جاستىق شاق كوك سەمسەردىڭ ءجۇزى ەمەس پە؟!» دەپ اقىن جىرلاعانداي، وسى ءبىر قايتالانباس ارىندى كەزدى قۇلدىق سانامەن وتكىزۋ ەلگە جاساعان قىلمىسپەن بىردەي.

بولاشاق، ماحامبەتتەردەي اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن، سۇلتانماحمۇتتارداي «قازاقتىڭ كوگىنە كۇن بولىپ شىعاتىن»، ماعجاننىڭ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى...»، جۇباندارداي «مەن قازاقپىن...» دەپ رۋحىمىزدى كوتەرەتىن جاستاردىڭ قولىندا.

جانۇزاق اكىم

Abai.kz