1991 جىلى سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن، ءبىر تەكتى، بىردەي تىلدەس جانە بىردەي مادەنيەتكە يە كوپتەگەن تۇركى حالقىنىڭ ءبىر-بىرىمەن جاقىنداسۋىنا كەدەرگى بولعان دۋالدار دا قۇلاتىلدى. وسىلايشا بالكانداردان Tۇركياعا، كاۆكازدان ورتا ازياعا، ورالدان سىبىرگە، سونىمەن قاتار شىعىس تۇركىستانعا دەيىن ۇلكەن تۇركى دۇنيەسى قايتادان الەمنىڭ كۇن تارتىبىنە كەلدى.

وسى ۇردىستە تۇركى حالقى ءبىر-بىرىمەن ءارى سىرتقى الەممەن عىلىمي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قارىم-قاتىناستار ورناتىلا باستالدى.

ەگەمەندىگىن العان نەمەسە باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە اۆتونومدى ستاتۋسقا يە تۇركى حالقى ءۇشىن 1990-شى جىلداردان باستالعان وسى كەزەڭدە ۇلكەن مۇمكىنشىلىك تۋىندادى.

ارادان وتكەن ون سەگىز جىل ىشىندە اتقارىلعان ءىس-شارالاردىڭ قانشالىقتى ورىندالعانى بارىمىزگە ءمالىم.

بۇل جىلداردا وتە ماڭىزدى جانە ورىندى جۇمىستاردى دا ءاردايىم ەستە تۇتۋىمىز كەرەك.

1991 جىلى سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن، ءبىر تەكتى، بىردەي تىلدەس جانە بىردەي مادەنيەتكە يە كوپتەگەن تۇركى حالقىنىڭ ءبىر-بىرىمەن جاقىنداسۋىنا كەدەرگى بولعان دۋالدار دا قۇلاتىلدى. وسىلايشا بالكانداردان Tۇركياعا، كاۆكازدان ورتا ازياعا، ورالدان سىبىرگە، سونىمەن قاتار شىعىس تۇركىستانعا دەيىن ۇلكەن تۇركى دۇنيەسى قايتادان الەمنىڭ كۇن تارتىبىنە كەلدى.

وسى ۇردىستە تۇركى حالقى ءبىر-بىرىمەن ءارى سىرتقى الەممەن عىلىمي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قارىم-قاتىناستار ورناتىلا باستالدى.

ەگەمەندىگىن العان نەمەسە باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە اۆتونومدى ستاتۋسقا يە تۇركى حالقى ءۇشىن 1990-شى جىلداردان باستالعان وسى كەزەڭدە ۇلكەن مۇمكىنشىلىك تۋىندادى.

ارادان وتكەن ون سەگىز جىل ىشىندە اتقارىلعان ءىس-شارالاردىڭ قانشالىقتى ورىندالعانى بارىمىزگە ءمالىم.

بۇل جىلداردا وتە ماڭىزدى جانە ورىندى جۇمىستاردى دا ءاردايىم ەستە تۇتۋىمىز كەرەك.

Tۇركيادا جوعارى ستۋدەنتتەر جوباسى بويىنشا بارلىق تۇركى مەملەكەتتەرىنەن كەلگەن، Tۇركيادا وقيتىن ون مىڭداعان ستۋدەنتتەردگە ءبىلىم بەرۋ ماقساتىندا، ەڭ الدىمەن، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرۋشىسى نامىك كەمال زەيبەكتىڭ، قىرعىزستاندا ماناس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ, Tۇركىمەنستاندا Mاحدۋمگۋلۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۇمىستارى ارينە عاسىرلار بويى ۇمىتىلمايتىنداي، جىل سايىن قۇرمەت پەن ريزاشىلىققا بولەنۋدە.

ءدال وسى ۇردىستە اتاتۇرىك مادەنيەت ورتالىعى دا كوپتەگەن ماڭىزدى ىستەر اتقارۋدا. مىسالى، كوپتەگەن تۇركى حالقىنىڭ عالىمدارىمەن بىرىگە وتىرىپ دايىندالعان 31 تومدىق ورتاق تۇرىك ادەبيەتى جوباسى. وسى جوبانى ويلاپ، باستاۋشىسى بولعان ەڭ الدىمەن سادىك تۋرال بولىپ، سونىمەن قاتار تۇركى حالقىنىڭ ءاربىر مەملەكەتىنەن مامان عالىمدار ەڭبەكتەرى وراسان زور.

عيباداتتىڭ كيەلىگى سياقتى اللانىڭ الدىندا قابىلدانعان دەپ ايتسام apتىق بولماس ەدى. سەبەبى ءتىلدى جاراتقان اللا. ال ءتىلدىڭ ءومىر سۇرۋىنە جاردەم ەتۋ عيبادات بولىپ سانالار. ۇلتتى جاراتقان دا اللا، ال ونىڭ بولمىسىن كوتەرە وتىرىپ، جالعاستىرۋ عيبادات بولار. سۇيىسپەنشىلىكتى جاراتقان اللا. ال سۇيىسپەنشىلىكتەن، الەمدى، ادامداردى، ال ادامداردان قاۋىمداردى ۇلتتاردى جاراتقان اللا. ال جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىنە ريزاشىلىق پەن سۇيىسپەنشىلىك ارقىلى باعىنىشتى بولۋ جانە جاراتقاندى ءسۇيۋ عيبادات بولار. وسى جەردە ايات پەن حاديستەر ارقىلى سوزدەرىمدى قولداعىم كەلەدى. تەك ءارتۇرلى سەنىمدەردەگى اللاعا دەگەن سۇيسپەنشىلىك، ونىڭ جاراتقاندارعا دەگەن ۇلكەن سۇيسپەنشىلىگىن دە ءدال سونداي سەزىمدەرمەن جانە سانامەن، جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىنىڭ ۇلىلىعىن ءدال سونداي كوز قاراسپەن سىزدەرگە جەتكىزىپ وتىرمىن. وسى سوزدەرىمدى «عالىمنىڭ ۇيقىسى ساۋاتسىزدىڭ عيباداتىنان دا قىمباتتى» دەي وتىرىپ، بەكىتكىم كەلەدى.

قىسقاشا كىرىس سوزدەن كەيىن قىمباتتى عالىمدار مەن تىڭداۋشى قاۋىم الدىندا باس يە وتىرىپ، وسى جولدا قاتارداعى جاۋىنگەر سياقتى ءبىراز ايتاتىندارىم بار.

ءتىل مەن مادەنيەت سالاسىندا جاسالعان وسىنشاما ماڭىزدى ءىس شارالارمەن بىرگە جاسالاتىن ءالى كوپتەگەن جۇمىستاردىڭ بار ەكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم.

ءتىل، ءدىن جانە مادەنيەت سالاسىندا جاقىنداسۋ ءۇردىسى; وسى ءۇردىس وتە قيىن ءبىر ءۇردىس بولىپ سانالادى، سابىرلىق پەن باتىلدىقتى تالاپ ەتەدى. بۇل ءۇردىس قامقورلىقتى تالاپ ەتەدى. جاقىندىق جوق جەردە وعان قارسى كەلەتىن باتىل جۇرەكتى تالاپ ەتەدى. «Tۇركى ەلىنىڭ بىرلىگىن كورىپ وتىرمىن جانە سەنەمىن» دەگەن Aتاتۇرىككە سوزىنە قۇلاق سالۋدى تالاپ ەتەدى.

مادەنيەت ماسەلەسى; Tۇرىكشىلدىكتىڭ مادەني قۇندىلىقتارى تەك مۋزىكا مەن بيدەن عانا تۇرمايدى، الدىمەن وسىنى ايتا كەتەيىن. وسى تۋرالى جازىلعان شىعارمالاردىڭ ءاربىر تۇركى حالقىنا قاتىستى ەكەندىگىن ايتقىم كەلەدى.

ويۋ-ورنەكتەردەگى ماعىنانى تاريحپەن كەزدەستىرىپ، تاريحتى ويۋ-ورنەكتەر ارقىلى قازىرگى كەزگە جانە كەلەشەككە باعىت بەرەتىن كىلەمدەگى تۇيىندەر رەتىندە ءتىزىپ جازعان قۇرمەتتى سادىق تۋرال ۇستازىمىزدىڭ «تۇيىندەر ارقىلى كورسەتىلگەن ولەڭ جولدارى سياقتى كىلەم» اتتى كىتابى دا وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى بولىپ تابىلادى. مادەنيەت دەگەندە تاستارداعى، كىلەمدەردەگى، كيىمدەردەرگى ويۋ-ورنەكتەر، ناقىشتاردى جاقسىلاپ وقۋ جانە ءبىر-بىرىمىزگە جەتكىزۋ شارت. كورىنىپ تۇرعانداي، كىلەمدەردە، كيىمدەردە ءدال سونداي ويۋ-ورنەكتەر ءبىزدى ءبىر ۇلت رەتىندە كورسەتەتىن مىڭداعان جىلدىق ۇلگىلەر بولىپ سانالادى.

سۋىرىپ سالما ارقىلى ولەڭدەتىپ ءوزارا ايتىسۋ، قازاق حالقىنداعى «ايتىس» تۇركيادا بولسا «اتىشما» دەپ اتالادى. ال قىرعىزداردا «ايتىش» بولىپ اتالادى. «ايتۋ» ءسوزىنىڭ «سويلەۋ» ەكەندىگىن ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل ءسوز Tۇركيادا دا قولدانىلادى.

«Aيتىس» ءداستۇرى الەمدىك ۇلتتاردىڭ ىشىندە تەك تۇركى حالىقتارىندا عانا بار. بۇل بولسا ءبىزدى ءبىر ۇلت ەتەتىن ەڭ ماڭىزدى مادەني قۇندىلىعىمىز. دامىتۋ جانە تاراتۋ كەرەك. البەتتە، شىعىستانۋ عالىمدارىنىڭ سالاسىنا كىرمەيمىن. وسىعان بايلانىستى ايتىلاتىن كوپتەگەن عىلىمي سوزدەر بار.

مەنىڭ ايتاتىن تەك ءبىر عانا نارسەم بار: مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى ءبىر-بىرىمىزگە تەك ءتۇسىندىرۋ عانا ەمەس، تاراتىپ جەتكىزۋ كەرەك! Tۇركى حالقىندا بار بولاتىن نارسە باسقا تۇركى حالقىندا جوق بولاتىن بولسا جانە جاقسى بولاتىن بولسا، وندا تۇركىلەردىڭ ءاربىر نارسەسى جاقسى، بارلىق نارسەگە قاراعاندا جاقسى، الايىق تاراتىپ جايايىق! بار بولسا، بىردەي ەكەنىن قاداعالاپ، الدىنا جايايىق، وسىعان بالانىستى بىرىگىپ جاقىنداسۋىمىز وڭايعا تۇسەر ەدى. ءبىر-بىرىمىزدەن، ارقايسىسىمىزدان ءارتۇرلى تۇستەر الايىق! Aمەريكانىڭ دجينسى شالبارىن كيىپ السام، وندا ءسىز تۇركياعا اكەلەتىن بولساڭدار، البەتتە ۇلكەن قۋانىشپەن شاپاندى دا، قالپاقتى دا جانە تاقيانى دا كيەمىن! تار، دۋتار، دومبىرا جانە قوبىز دا تارتامىن!، قۇرمەتتى فولكلور ماماندارى بىزدەردى باتىس ەلدەردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن تارتۋعا ءماجبۇر ەتپەڭىزدەر. سىزدەر تۇركياعا اكەلسەڭىزدەر، ءبىز ارينە بارلىعىن تارتامىز عوي. نەمەسە مادەنيەت اۋەستەرى الىپ كەلسىن بىزدەرگە. قازاقتار دا تەك دومبىراعا باعىنىشتى بولماي، ساز كەمەنچە سياقتى اسپاپتاردى تۇركيادان، دۋتاردى تۇرىكمەندەردەن، ال تاردى ءازىبايجانداردان السىن. اlبەتتە مۇنداي مىسالدار وتە كوپ ...

ءتىل ماسەلەسى; ۇلتتى ۇلت ەتەتىن ەڭ ماڭىزدى فاكتور - ءتىل بولىپ تابىلادى. Tۇركى حالقىن بىرىكتىرەتىن دە - تۇرىك ءتىلى. Tۇرىك ءتىلى، تەك Aنادولى توپىراعىندا ءومىر سۇرەتىن حالىقتىڭ عانا ەمەس، ۇلكەن ءبىر ۇلىستىڭ ورتاق ءتىلى بولىپ سانالادى. Tۇركيا سپۋتنيكتى بايلانىس ارقىلى بارلىق تۇركى حالقىنا ەفيرگە بەرەتىن بولسا، وندا البەتتە سىزدەردە دە مۇنداي تەحنولوگيا بار. نەگە ءوز تەلەديدارىمىزدى قارامايمىز؟ Tۇركى حالقى ءبىر-ءبىرىنىڭ تەلەديدارلارىن قارايتىن بولسا، بەس جىلدا نەمەسە ون بەس جىلدا ءبارىمىز ءبىر-بىرىمىزبەن وڭاي تۇسىنىسەر ەدىك!

نەلىكتەن تۇركى حالقىنىڭ ىشىندە تەك مارقۇم شىڭعىس ايتماتوۆ، مارقۇم باقتيار ۆاحاپزادەنى عانا ءبىلىپ وقيمىز، ال باسقا روماندار مەن شىعارمالاردى بىلمەيمىز؟ تۇركيادان تىس تۇركى حالقى نەلىكتەن تەك رەشات نۋري گۇنتەكيندى جانە نازىم حيكمەتتى عانا بىلەدى، ال حۋسەين نيحال اتسىزدى، ومەر سەيفەتتيندى جانە باسقا دا قۇندى جازۋشىلار مەن اقىنداردى بىلمەيدى؟

Eڭ ماڭىزدىسى نەلىكتەن تەك اۋدارماشى ارقىلى تۇسىنىسەمىز؟ بۇدان بىلاي اۋدارماشى قاجەت ەمەس دەپ ويلامىن. تۇسىنىسەتىن ورتاق ءسوزدى تاپقانعا دەيىن ءبىر-بىرىمىزبەن بىردەي ماعىناعا يە كوزدەردەردى نەگە قولدانبايمىز؟ ءارتۇرلى تىلدەردە سويلەيتىن جانە بىردەي ماعىناداعى ءۇش، بەس ءسوز بەن سويلەمدەردىڭ ىشىنەن بىرەۋى ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزگە جاقىنداستىرادى دەپ ءۇمىت ەتەمىن!

ماقالا اۋداراتىن كەزدە، مىنا نارسەنى قولدانايىق، سويلەمدەردى بارلىعىنان ماعىنا بەرەتىن، تۇسىنەتىن ءسوز بار بولسا، ءدال سول ءسوزدى ءوز قالپىندا قالدىرىپ، قولدانايىق، سول كەزدە وقىرمان دا تۇسەنەدى جانە ءسوز بايلىعىمىزدى ارتتىرادى. سونىمەن قاتار سول ءسوزدى دە ۇيرەنەدى. مىسالىعا، «var» دەگەن ءسوز، «ben» دەگەن سوزدەردى ءوز قالپىندا قالدىرايىق. سويلەمنىڭ ىشىندە «bar» بولىپ، «men» بولىپ قالسىن. نەمەسە كەرىسىنشە، تۇرىك تىلىندەگى «var» دەگەن ءسوزدى «bar» دەپ اۋىستىرماڭىز، ال «ben» دەگەن ءسوزدى «men» دەپ اۋىستىرماڭىزدار. سول كەزدە فيلولوگتار ءۇشىن دە وڭايعا تۇسەدى.

سونىمەن قاتار، كەلەسى ءبىر كەلىسپەيتىن جاعداي، تۇركى حالقىنىڭ سويلەيتىن ءتىلىن، ءوز ارالارىندا ءتىل دەپ ايتىلادى، بۇل كوزقاراس دۇرىس ەمەس! قازاق ءتىلى، قىرعىز ءتىلى، وزبەك ءتىلى، ازەري ءتىلى ... ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزبەن سويلەسكەن كەزدەگى ءتىلىمىز نەگىزىندە باسقا ءبىر ءتىل ەمەس، كادىمگى تۇرىك ءتىلى. بىلەمىن كوپتەگەن نارازىلىقتار تۋىندايدى، الايدا ءتىل ساياساتتىڭ ماتەريالى ەمەس، مەن دە ساياساتكەر ەمەسپىن. كەشىرىڭىز. ساياساتشىلار جانە ديپلوماتتار دا ۇيرەنۋى ءتيىس، قازاق تۇرىكشەسى، قىرعىز تۇرىكشەسى، چۋۆاش تۇرىكشەسى، ساحا تۇرىكشەسى، ازەري تۇرىكشەسى، وزبەك تۇرىكشەسى، تىۆا تۇرىكشەسى، التاي تۇرىكشەسى، تۇرىكمەن تۇرىكشەسى، تۇرىك تۇرىكشەسى ... دەپ. ءبىز سياقتى ويلايتىندارعا قۇلاق سالىپ!

ال ەندى، ايتايىن دەگەنىم:

ديالەكت; ء''بىر ءتىلدىڭ تاريحي، ايماقتىق جانە ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى داۋىس، قۇرىلىم جانە ءسوز تىركەستەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا بولىنگەن سالاسى'' (Tتم Tۇرىك ءتىلى سوزدىگى 2005) ءبىزدىڭ ورتا ازيا، ورال، بالكان جانە Aنادولى تۇرىكشىلدىگى اراسىندا تەك دىبىستىق ايىرماشىلىعى عانا بار، سوزدەردىڭ قۇرىلىمىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق! مۇنداي ايىرماشىلىق سويلەۋ ەرەكشەلىگى دەپ اتالادى!

سويلەۋ ەرەكشەلەگى; ''ايتۋ ەرەكشەلىگى'' (Tتم Tۇرىك ءتىلى سوزدىگى 2005) وسىنداي سويلەۋ ەرەكشەلىكتەرىمىز نەلىكتەن بىلىنبەيدى، عالىمدار تاراپىنان ديالەكت بولىپ قابىلدانادى. رەسمي تىركەۋلەردە سولاي اتالادى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فاكۋلتەتتەرىندە دە ءدال سولاي! وسىنداي شاعىمدار مەنىڭ دە قۇقىعىم دەپ ويلايمىن. مۇنداي جاعدايدا چۋۆاش ءتىلى دەگەنىمىز نە؟ ساحا ءتىلى دەگeنiمىز نە؟ Eگەر الدىڭعىلار ديالەكت بولاتىن بولسا، وندا سوڭعى ەكەۋى ءتىل بولماس پا ەكەن؟ ءتىل - ۇلت دەگەن ەمەس پە؟ Oلار باسقا ۇلت پە ەكەن؟ ايتقىم كەلىپ وتىرعانى; چۋۆاش ءتىلى جانە ساحا ءتىلى ديالەكت بولىپ سانالادى. ال باسقالارى بولسا سويلەۋ ەرەكشەلىگى بولىپ سانالادى. ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

ەگەر ءسىز عالىمدار سويلەۋ ەرەكشەلىگىن ديالەكت دەيتىن بولساڭىزدار، وندا ديپلوماتتار ءتىل دەيدى! ال باسقالارى بولسا، شىعىپ تۇرىكشە سويلەيتىن حالىقتار دەيدى! ياعني، تۇرىك ەمەس بىراق تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنىپ سويلەيدى دەگەن ماعىناعا كەلەدى! ونداي بولسا، ساحالار جانە چۋۆاشتار وسىنىڭ قاي جەرىندە بىلمەيمىن. ؟؟؟؟؟؟

ەگەر رۇقسات بەرسەڭىز، ءتىل مەن مادەنيەت بايلانىستارىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا مىنانى ايتقىم كەلەدى:

جۋرنالدار مەن گازەتتەرىمىزدىڭ تۇركى ەلدەردە بىردەي ۋاقىتتا ءوز سويلەۋ ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى نەلىكتەن باسىلىپ جاريالانبايدى؟

نەلىكتەن تۇرىك دۇنيەسى ءۇشىن ورتاق جازۋ باعدارلاماسى شىقپايدى?

نەلىكتەن تۇرىك دۇنيەسىنىڭ ادەبيەت وليمپيادالارى، فيلم، تەاتر جانە مۋزىكا فەستيۆالدەرى وتكىزىلمەيدى؟

بۇل ءۇشىن پەداگوگتار، عالىمدار، ماماندار، سوتسيولوگتار، جازۋشىلار، اقىندار، كينو جانە تەاتر رەجيسسەرلەرى. مۋزىكانتتار كومپيۋتەرلىك باعدارلاماشىلار. مەديا باسشىلارى، ءتىلماشتار قاراستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

مۇنداي تىلەكتەرىمدى قابىلدايتىنىڭىزعا سەنەمىم مول. تىلەكتەرىمدى كوبەيتۋگە بولادى. وسىلاردىڭ بارلىعى ورىندالاتىن بولسا، وندا تىلدە جانە مادەنيەتتە دە بىرلىك بولاتىنىنا سەنەمىن.

ءدىن ماسەلەسى; ءدىن - حالىقتى جانە حالىقتاردى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن، جاقىنداستىراتىن وتە ماڭىزدى الەۋمەتتىك قۇرال بولىپ سانالادى. ءدىنى جوق ۇلتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىنشىلىگى دە جوق.

''ءدىن وتە قاجەتتى نارسە. ءدىنى جوق ۇلتتار ارى قاراي ءومىرىن جالعاستىرا المايدى. تەك ءدىن Aللا مەن پەندە اراسىنداعى باعىنىشتىلىق قانا بولىپ سانالادى'' دەگەن M. Keمال Aتاتۇرىك. بىزگە وسىنداي سوزدەر باعىت بەرۋى ءتيىس.

ءبىز تۇركى حالقىنىڭ تاريحىنىڭ ەشقانداي كەزەڭىندە ءدىنسىز بولعان جوقپىز. جوق نارسەدەن بار ەتەتىن ۇلى قۇدىرەتتى جاراتۋشىنى بىلدىك جانە ونى ارقاشاندا سۇيدىك. ونىڭ ريزاشىلىعىنا قايشى ءومىر سۇرۋدەن قاشتىق. ءبىز تۇرىكتەر تابيعاتتىڭ يەسى ەمەس، قوجايىنى ەمەس ءبىر بولشەگى بولۋدى دا سەنىم ارقىلى بىلدىك. بىلەمىز. Taريحتىڭ ەشبىر كەزەڭىندە اللانىڭ ريزاشىلىعى بولمايتىنداي ءبىر ءومىر ءسۇرۋ ادەتىمىز بولعان جوق. الايدا، ءارتۇرلى سەنىم جۇيەلەرىمىز بار بولاتىن. بىراق، اللا ارقاشاندا ءدال سول اللا بولىپ قالدى. جوق نارسەدەن بار ەتەتىن، تۋماعان، تۋىلماعان، شەكسىز جانە ماڭگى باقي بولىپ سانالادى. Mۋسەۆي بولعاندار دا بار 'Kaرaيm', يسالىق بولعاندار دا بار 'گاگاۋزدار', 'وتە از مولشەردە بولسا دا 'Keركۋك تۇرىكمەندەرىنىڭ ءبىر بولىگى, Aنaدoلىنىڭ تۇرىك پروۆوسلاۆدارى', بۋرحانيست بولعاندار دا بار 'Aلتaي تۇرىكتەرىنىڭ ءبىر بولىگى' شامان دەپ اتالاتىن 'كوك ءتاڭىر سەنىمى' دە بار! 'Aلتaي, سaxa, حaكaس, Teلeۋت, شور, توبا', جانە ت.ب.، بۋدديست بولعاندار دا بار 'Tىۆا' تۇرىكتەرى, Maنيحەيست بولعان 'سaرى ۇيعىرلار', Mۇسىلمان بولعاندار دا بار. شىعىس Tۇركىستان, Oرتa ازيا, Aنaدoلu, يران, ءازىربايجان, يراك, سيريا, كيپر, بالكان تۇرىكتەرى' يسلام شەڭبەرىندە ءارتۇرلى مازheپتەر؟ دە بار!

ءبارىمىز سەنىم جۇيەلەرىندە ءبىر اللاعا سەنەمىز. بارىمىزدە بۇيىرىلعاندار بويىنشا تىيىم سالىنادى، ءدال سونداي. ءدىنىمىزدىڭ اتى باسقاشا بولىپ اتالسا دا تۇرىك بولعانىمىز ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسىمىز دا بىردەي. ۇرلىق جاساۋ، زينا جاساۋ، عيبەت جاساۋ، كورشىنىڭ ءۇيىن قىزعانۋ، وتىرىك ايتۋ، ءولتىرۋ ... تىيىم سالىنعان. سەبەبى، وسى ايتىلعاندار تۇرىك بولۋ ءۇشىن دە ەڭ باستى شارت. ءبىزدى تۇرىك بولىپ جاراتقان وسىنداي ءجايتتار.

Mاسەلەنىڭ وزىندەگى نەگىزگى شىندىق; ءبارىمىز سەنىمدەرىمىز ارقىلى قۋىنىشقا بولەنەمىز. Tۇركى حالقىنىڭ اراسىنا ميسسيونەرلەر، بايانداماشىلار، وقىرماندار، جازۋشىلار اكەلۋ، قانداي دا سەنىم بولسا دا، تۇركى حالقىن ءبىر-بىرىمەن جاقىنداستىرۋدىڭ ورنىنا الىستاتادى. Tۇرىك بىرلىگىنە، تۇرىك حالقىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداسۋ پروتسەسىندە توقتالاتىن ەڭ باستى سەنىمدەرگە ارالاسۋ قاجەت.

Tۇركى حالقىنىڭ بىرگە ارەكەت ەتۋى، بىرگە قۋانىپ، بىرگە وكىنۋى، بىرگە كوتەرىلۋى ءۇشىن قىزمەت ەتكىسى كەلگەن ادامدار مەن مەكەمەلەر, باۋىرلاستارىمنىڭ ار نامىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋشىلەردى توقتاتۋ قاجەت! ءTاڭىر، Aللا مەن تۇركى حالقىنىڭ اراسىنا ەشكىم كىرمەسىن! وزدەرىنە رۋحاني ورىندار ىزدەگەندەرگە رۇقسات بەرمەۋ قاجەت. ءتاڭىر تۇركى حالقىنا، تۇركى حالقى دا تاڭىرگە ءوزى سياقتى جاقىن.

Mۇسىلمان تۇركى حالقى جاماعات بولىپ بولشەكتەنۋدى توقتاتۋى قاجەت. ەشبىر جاماعات ليدەرىنىڭ سىزبەن Aللا اراسىندا رۋحاني قىزمەت ەتۋىنە قاجەت ەمەس. يسلام ءدىنى نىق ورنالاسقان ءبىر ءدىن بولىپ تابىلادى. يمانى Aزام ەبۋ حانيفە، قوجا احمەت ياساۋي، حاجى بەكتاشي ۆەلي، يۋنۋس ەمرە يلاحي ۇيرەتۋدى تۇرىك مادەنيەتىنە ساي جورامالداپ، تاراتقان. ولاردى پايدالانۋ قاجەت. قۇراندى ءوز تىلىمىزدە وقيتىن بولساق، تۇسىنەمىز. قازىرەتتى مۇحاممەدتىڭ حاديستەرى يسلامدى جانە قۇراندى ءتۇسىنۋ جانە ۇيرەنۋ ءۇشىن ۇلكەن جول كورسەتۋشى بولىپ سانالادى.

مۇنداي جاعدايدا كەيىننەن ەسكەرىلەتىن ءبىر ۇسىنىسىم بار، Tۇركسوي مودەلى سياقتى تۇرىك ۇلتىنىڭ ءدىني ىستەرىنە بايلانىستى جوعارى كوميسسيا قۇرىلىپ، مۇسىلمان تۇركى حالىقتارىنىڭ وزدەرىنىڭ ءدىني بىلگىر ادامدارىنا مەملەكەت تاراپىنان جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ، تۇراقتى كوميسسيالىق دەلەگاتسيا رەتىندە قىزمەت بەرىلۋى ءتيىس. سول كوميسسيادا ورتاق شەشىمدەر قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. وسىلايشا، يسلادى وتە جاقسى ۇيرەنگىسى كەلگەن تۇركى حالقىنىڭ ءاربىر اراب ءالفاۆيتىن وقي الاتىن ءاربىر ادامدا مولدا، يمام، شەيح سياقتى قۇرمەتتى لاۋازىمدار بەرىلۋى توقتاتىلادى، ال حالىقتار دا جاماعاتتار بولىپ، تاريقاتتار بولىپ ءبولىنۋدى توقتاتادى.

دىندەر اراسىنداعى ديالوگ ماسەلەسى; بۇل تۇرىكتەردىڭ شىعارعان ماسەلەسى ەمەس. دىندەردى پسيحولوگيالىق سوعىس ماتەريالى رەتىندە كىم قولداناتىن بولسا، بۇل جۇمىستان باس تارتۋى قاجەت! ءاربىر سەنۋشى ءۇشىن ەڭ دۇرىس ءدىن ءوزىنىڭ ءدىنى بولىپ تابىلادى! Oنداي بولسا، بۇل نەنىڭ ديالوگى؟ بۇل ماسەلە، مەنىڭ ويىمشا، دىندەر اراسىندا ەمەس، ءدىندى پايدالاناتىن ادامدار اراسىنداعى ديالوگ بولىپ سانالادى. ۇلكەن باس قوسۋلار، جينالىستار سول ءۇشىن جاسالادى. حالقىمىزدى باعىندىراتىن ەشقانداي دا ەرەكشەلىگى جوق. ساياساتكەرلەر حالىقارالىق بايلانىستار جونىندەگى ماماندارىمىز البەتتە قاتىسۋى جانە ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن. بۇل حالىقارالىق ارەنادا قاراپايىم ءبىر جاعداي بولىپ سانالادى. حالىقپەن شىعىمداسپاۋ قاجەت. سەبەبى، بارىمىزگە ءمالىم، سول ديالوگتى جينالىستارعا ءۇي يەسى بولىپ سانالاتىنداردىڭ دا اتقارىلعان جۇمىستارعا دەگەن سەنىمى از! حالىققا وسىنىڭ بارلىعىن ءتۇسىندىرۋ ۇلكەن ءبىر مىندەت.

العا قويىلعان ۇلكەن ماقسات

وسىنداي ماڭىزدى كەزەڭدە قۇرمەتتى سادىق تۋرال ۇستازدىڭ باسشىلىعىمەن بارلىق تۇركى حالقىنىڭ جاستارىنىڭ ارقاسىندا 1999 جىلى 3 مامىردا قۇرىلعان جانە ۋاقىت وتكەن سايىن پروفەسيونالدى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «العا قويىلعان ۇلكەن ماقسات: تۇرىك دۇنيەسىنىڭ پىكىرى، مادەنيەتى جانە زەرتتەلۋى» اتتى جۋرنال جۇمىسى تۋرالى ايتقىم كەلەدى. «العا قويىلعان ۇلكەن ماقسات» جۋرنالىنا نەلىكتەن قاجەتتىلىك تۋىندادى دەگەن سۇراققا ەڭ الدىمەن ءوزىمىز جاۋاپ بەرەيىك. دامۋ نەمەسە كەرى كەتۋ پروتسەسىنە سىرتتان ءبىر قوناق سياقتى قاراپ وتىرۋ تۇركى حالقىنا ءتان ەمەس. ەشبىر تۇرىك مۇنداي قاجەتسىز جۇمىسپەن اينالىسپايدى. ءبىز دە ۇزاق جىلدار بويى ءبىر بىرىمىزدەن الىس بولعان باۋىرلاس اعايىندار سياقتى ۇلكەن قۋانىشقا بولەنىپ، ساعىنىشىمىزدى باسقان كەزدە كوپتەگەن كەمشىلىكتەر بايقالدى.

تۇركى حالقىنىڭ بىرلىگى مەن باۋىرلاستىعى ءوز باسىنا قۇرىلادى جانە مەمكەتەتتەر اراسىنداعى بايلانىستار ارقىلى قۇرىلمايدى دەپ ءبىلۋشى ەدىك. حالىق اراسىندا رۋحاني جانە سەزىمتال بىرلىك، سونىمەن قاتار ماقسات بىرلىگى قامتاماسىز ەتىلۋى قاجەت ەدى.

1933 جىلدان باستاپ ورىندالۋى كوپتەن بەرى كۇتىلىپ كەلە جاتقان مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ كيەلى وسيەتى بار بولاتىن:

''بۇگىن سوۆەت وداعى, دوسىمىز، كورشىمىز، ورتاق سەرىكتەسىمىز بولىپ تابىلادى. وسى دوستىققا دەگەن قاجەتتىلىك تۋىنداپ وتىر. الايدا، ەرتەڭ نە بولارىن ەشكىم قازىردەن باستاپ بىلمەيدى. ءدال وسمان يمپەرياسى سياقتى، ءدال Aۆستريا-ۆەنگريا سياقتى ىدىراپ، تارالىپ كەتۋى مۇمكىن. قازىرگى كەزدە قول استىندا ۇستاپ وتىرعان حالىقتار تارالىپ كەتۋى مۇمكىن. الەمدە جاڭا تەپە- تەڭدىكتەر پايدا بولادى. ءدال سول كەزدە Tۇركيا نە ىستەيتىندىگىن ءبىلۋى ءتيىس... ءبىزدىڭ وسى دوستىعىمىزدىڭ نەگىزىندە ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر ءوز تەكتى باۋىرلارىمىز بار. Oلاردى قولداپ، قولپاشتاۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. دايىن بولۋ تەك سول كۇندى كۇتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. قازىردەن باستاپ دا يىندالۋ كەرەك. ۇلتتار بۇعان قالاي دايىندالادى. رۋحاني كوپىرلەردى مىقتى ورناتۋ ارقىلى. ءتىل كوپىر... ءدىن كوپىر ... Tاريح كوپىر... تۇبىرىمىزگە كوز سالىپ، وقيعالاردىڭ ايىرعان تاريحىمىزدىڭ ىشىندە بىرىگۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ بىزگە جاقىنداۋىن كۇتپەۋ قاجەت. ءبىز ولارعا جاقىنداۋىمىز قاجەت ...''

29 قازان 1933

ۇلتتارعا ءتيىستى ەمەس ماقساتتار مەن ۇمىتتەردىڭ ورىندالۋ مۇمكىنشىلىگى دە بولمايدى دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى - ماقساتى جوق ۇلتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىنشىلىگى دە جوق. ۇلتقا ءتيىستى ەمەس ماقساتار ىزگى نيەتپەن بولسا دا تەك ادامزاتتىڭ جەكە تالپىنىستارى عانا بولىپ قالادى. سول سەبەپتەن ەڭ الدىمەن جۇرەكتەردىڭ بىرلىگىن جانە رۋحاني بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، سودان سوڭ مارقۇم يسمايل گاسپيرالىنىڭ دا العا قويعان ۇلكەن ماقساتى بولىپ سانالاتىن ''تىلدە، پىكىردە بىرلىك'' دەگەن ۇران ارقىلى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قاجەتتىلىگى مەن ماجبۇرلىگىنە سەنە وتىرىپ، ءبىز دە ءبىر كىرپىش قالايىق دەپ جولعا شىقتىق.

ۇلى تۇركى حالقىن بىرىككەن تۇردە، عىلىم، تەحنولوگيا، ەكونوميكا جانە الەۋمەتتىك ءومىر ءسۇرۋ شارتتارىندا الەمنىڭ ەڭ ىلگەرى دامىعان ەلدەرىنىڭ بىرەۋى بولۋدى ارمان ەتكەن، سونىمەن قاتار ءبىلىمدى، قابىلەتتى، ءونىمدى جانە جاۋاپكەرشىلىگى بار ادامداردىڭ اتقارعان جۇمىستارىنا ۇلەس قوسۋ ماقساتىندا وسى جۋرنالدىڭ وتاۋىندا جينالدىق.

العا قويىلعان ماقسaت; قول جەتكىزۋدى ارمان ەتكەن ورىن دەگەن ءسوز. Tۇرىكشە، Aنaدoلىدا ۇمىتىلا باستالعان ءبىر ءسوز. العا قويعان ماقساتىمىزدىڭ ۇلكەن نەمەسە ۇلى بولۋىنىڭ سەبەبى، قول جەتكىزگەن ماقساتتارعا قاراعاندا وتە قاسيەتتى، وتە اۋقىمدى جانە وتە الىستاعى ماقساتتاردى كورە الۋ، سول جەرلەرگە قول جەتكىزۋ. العا قويىلعان ۇلى ماقساتىمىز - تۇركى حالقىنىڭ ورتاق رۋحاني پىكىرلەرى جانە ماقساتتارى اينالاسىندا، ءوز ىشىندە تالپىنىس پەن ىنتالاردى بىرىكتىرۋ.
Tۇركى حالقىن عىلىم، تەحنولوگيا، ەكونوميكا جانە الەۋمەتتىك ءومىر ءسۇرۋ شارتتارىندا الەمدىك ستاندارتتارعا ساي قۋانىشقا بولەۋ جانە جەتكىزۋ ەڭ الدىڭعى قاتارداعى ماقساتىمىز بولىپ سانالادى. كەلەشەكتەگى مىڭ جىلدار بويى نەمەرەلەرىمىزگە كۇشتى جانە پروبلەماسىز مەملەكەت، ار نامىسى بار تۇرىك تۇلعاسىن، ۇلكەن قۋانىشپەن جانە ماقتانىشپەن ەسكە الىناتىن تاريح قالدىرۋ ءبىزدىڭ العا قويعان ماقساتىمىزدى شىندىعىندا دا ۇلى ەتەتىنىنە سەنىمىمىز مول.

Tۇرىكتەردىڭ بىرىگىپ جاقىنداسۋىنا كەدەرگى بولاتىن كەيبىر ءىس شارالار البەتتە قاعيدالى ءبىر جوسپارلار ارقىلى جاسالۋى ءتيىس. Tۇركى حالقىنىڭ تاريح بويى قول جەتكىزگەن ەڭ ماڭىزدى جانە ەڭ بولىمدى كەزەڭى ءدال وسى كەزەڭ بولىپ تابىلادى.

ءبىز وسىنداي كەزەڭدە ءتىلىمىزدىڭ بۇرمالانۋىنان قاشىپ، ءىس-ارەكەتتەرىمىزدى كوتەرەتىن ۇلى ماقساتتار بويىنشا قاناتتارىمىزدى اشتىق. وسى كەزەڭنىڭ بوسقا كەتپەۋى، جاقىنداسۋدىڭ ودان ارى وڭاي ءتۇسۋى ءۇشىن البەتتە جاسالۋى ءتيىس تومەندەگى التى باپتىق جول، تەك «ۇلى ماقسات» جۋرنالىنىڭ عانا ەمەس، Tۇرىك دۇنيەسىنە جان-تانىمەن ەڭبەك ەتەتىن بارلىق ادامدار مەن ۇيىمدار ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىز. ءبىز وسى قاعيدالارعا نىق ۇستاندىق. جۋرنالىمىزدىڭ جانە ءومىرىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر قاعيدالارى پايدا بولدى. ال ەندى وسى قاعيدالارىمىزدى ۇستانىپ وتىرعان جولدى سىزدەرمەن بولىسكىم كەلەدى;

1. ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى: Tۇركى حالقىنىڭ ۇلت، قاۋىم جانە رەسپۋبليكالارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تەپە-تەڭ ەكەندىگىنە، ءبىر-بىرىنەن اسپاۋى قاجەت ەكەنىنە سەنەمىز. ءوزارا سۇيىسپەنشىلىك پەن قۇرمەت دەگەن تۇسىنىك، كومەكتەسۋ ارقىلى بىرگە كوتەرىلۋ ءۇشىن بۇل ەڭ باستى شارت دەپ ويلايمىز. ۇلتتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تالاسۋدان ەمەس، ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ بىرگە بولۋىنان تۋىندايتىن ورتاق كۇش بولسىن دەيمىز. Aaaaaaaaaaaaaaa

2. Tۇركى ەلدەرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ: بۇل وتە ماڭىزدى. Tۇرىك دۇنيەسىندە ۇلت، قاۋىم جانە رەسپۋبليكالار، ياعني كوپتەگەن ساياسي شەكارالار مەن الەۋمەتتىك سىنىپتار بار. ەگەر ارقايسىسى ءبىر-ءبىرىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە ارالاساتىن بولسا، وندا نە بولار ەدى. اركىم ءوزىنىڭ ورنىن ءبىلۋى ءتيىس. ءوز ەلىنەن تىس تۇركى ەلىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋى ءتيىس. ارينە، وسىنداي جول ارقىلى تۇركى حالقىنىڭ بىرىگۋىنە ۇلەس قوسادى دەپ ويلايمىز جانە سەنىمىمىز مول.

3. ساياساتتان ۇزاق بولۋ: «ۇلى ماقسات» جۋرنالى ساياسات پەن پوليتيكا ءۇشىن ەمەس، تۇركى حالقىنىڭ عىلىم، ەكونوميكا جانە الەۋمەتتىك سالالاردا بىرىگۋى جانە بىرگە كوتەرىلۋى ءۇشىن قىزمەت ەتۋدە. بىرىگۋ پروتسەسىنە ىشكى ساياسات ارقاشاندا زيان بەرگەن بولاتىن. «ۇلى ماقسات» جۋرنالى ساياسي ءبىر قۇرىلىم ەمەس، تۇركى حالقىنىڭ بارلىعىنا پايدالى بولۋعا تىرىسقان پىكىر، مادەنيەت جانە زەرتتەۋ جۋرنالى بولىپ سانالادى.

4. سەنىمدەرگە قۇرمەت: ءبىز ادامداردىڭ ءدىني سەنىمدەرى ارقىلى قۋانىشتى جانە تىنىشتىقتا بولاتىنىنا ەڭ قاۋىپتى ماسەلەلەر دەپ دىنگە ارالاسۋ جانە قۇرمەت كورسەتپەۋ دەپ ويلايمىز. «ۇلى ماقسات» جۋرنالىنا مۇشە ەشبىر ادام، اللا مەن پەندە اراسىندا وزىنە ورىن بەرە المايدى. Tۇركى حالقىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى ءدىن ەمەس; ال ءتىل، عىلىم، جاراتىلىستانۋ جانە ەكونوميكا سياقتى ماسەلەلەر ەكەنىن بىلەمىز جانە وسى ماسەلەلەردە ۇلتىمىزعا پايدالى بولۋ ءۇشىن عىلىم مەن ادام اراسىندا كوپىر سالۋ كەرەكتىگىنە سەنەمىز. كەرىسىنشە بولعان جاعدايدا، ءارتۇرلى سەنىمدەرى بار ۇلت، قاۋىم جانە تۇلعالاردى ءبىر-بىرىمەن جاقىنداستىرۋدىڭ ورنىنا ءبىر-بىرىنەن الىستاتادى.

5. ەگەمەندىك: Tۇركى حالقىنىڭ بارلىعىنىڭ جانۇياسىمەن جانە ءوز ۇلتىمەن تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن الدىمەن مادەني، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ەگەمەندىگى شارت. Tۇركى حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنەن تىس ەشبىر مادەنيەتكە باعىنىشتى بولماۋى، ءوزىنىڭ قوعامىنا جانە ۇلتىنا سەنۋى، ەكونوميكالىق رەتىندە ءوزىنىڭ نىق قادامدارىمەن جەرگە باسۋى، باسقا بىرەۋگە مۇقتاج بولماۋى شارت.

6. قاتال بولۋ: Tۇركى حالقىنىڭ مۇددەلەرىنەن، تۇلعالىعىمىزدان، كۋالىگىمىزدەن جانە شىندىقتارىمىزدان قانداي دا پايدا نەمەسە زيان اكەلەتىن بولسا دا باس تارتىلمايتىن جاعداي دەگەن ءسوز. Tۇركى حالقىنىڭ عىلىمي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق جاعداي تۇرعىسىنان تەز شەشىم قابىلدايتىن، ىنتالى، جۇمىسقا بەلسەندى، ەرىنبەيتىن، دارىندى، شارشامايتىن سىزدەر سياقتى تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىزدىڭ ارقاسىندا وتە ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزەدى. وسى جولدا ءبىز «ۇلى ماقسات» جۋرنالىنىڭ جول سەرىگى تاريح پەن ۇلتىمىز تاراپىنان بەرىلگەن مىندەتتى ورىنداۋعا تىرىسامىز.

سول سەبەپتەن سىزدەر سياقتى زيالى جانە قادىرلى عالىمداردىڭ الدىندا باس يەمىن. نازار قويىپ تىڭداعاندارىڭىز ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرەمىن.

زايم گوك، «Yuce erek»  جۋرنالىنىن باس رەداكتورى (تۇركيا)

«turk-media.info» سايتى