(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

قازىرگى تارباعاتاي، زايسان، جەمەنەي ايماقتارى ەجەلگى نايمان حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى بولعان ەدى. نايمان شەجىرەسىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا كۇللى نايماننىڭ اناسى دەگەن اقسۇلۋ - ادايدىڭ قىزى دەپ ايتىلادى. وسىمەن قاتار، شەجىرەشىلەر نايمان حاندىعىن ادايلاردىڭ دا قۇرىسقاندارىن ايتادى. نايمان ەلىنىڭ ءبىر تارماعىنىڭ اتاسى ەلتاي ەدى. بۇل ەلتاي شەتتەن كەلگەن بالا دەسەدى. نايمان شالدىڭ جەسىرىن الىپ ەلاتا اتانعان ەكەن-مىس. كەيىن، ەلتاي-ەلاتا نايمان شالدىڭ ۇلى  بەلگىبايدىڭ بالالارىمەن سىيىسپاي كىشى جۇزگە كەتىپ قالدى دەپ ايتىلادى. ادايلار بولسا، شەجىرەسىندە وسى ەلتايدان تاراپ تۇر. مىنە، وسى شەجىرە دەرەكتەرىنەن بىزدەر نايمان مەن ادايدىڭ ارالارىندا تىعىز بايلانىستىڭ بار ەكەنىن اڭعارامىز.  ەكى تايپا دا، اسقان جاۋگەرشىلىكتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. نايمان شەجىرەسىن دە، اداي شەجىرەسىن دە تالاي زەرتتەگەن ەدىم. قۇنانباي قاجىلاردىڭ مەككەدەن اكەلگەن شەجىرەسىن دە، شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ دا شەجىرەسىنەن دە كوپ نارسەنى اڭعاردىق.   بۇگىنگى قازاقتا مەن بىلمەيتىن شەجىرە جوق. ال ەندى، مەندە بولسا، قازاق بىلمەيتىن شەجىرەلەر دە بار. الاي دا، دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك ءتاسىلدى تۇسىنبەگەن ادامعا شەجىرە دەگەنىمىز سەرىكبول ايتقانداي – دالباسا.  ادايدا سەرىكبولدان اسقان عالىم بولماعان. يمانعالي تاسماعامبەت جارىققا شىعارعان ونىڭ جازعاندارىن ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنە المايدى.  سوندىقتان دا، ارعىقازاق ميفولوگياسى اتتى عىلىمدى ەنگىزگەن سەرىكبولعا قاتىستى سەرىكبولتانۋ عىلىمىن ەنگىزگەنىمىز ءجون بولار.  سەرىكبولدىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسپاي  تۇرعان  كەزدەرىمدە مەن شەجىرەتانۋشى دا، شەجىرەشى دە ەمەس، الدەكىمدەر سياقتى، بىلگەن شەجىرەمدى  وتتاپ جۇرگەن بىرەۋ ەدىم.

ەندى، ايان، قاسيەت جونىندە بىرەر ءسوز. پسيحولوگ عالىمدار ادامنىڭ قۇلاعىنا ەستىلەتىن داۋىستى، سول ادامنىڭ ميىنا داۋىس رەتىندە كەلەتىن ءوز ويلارى ەكەنىن ايتادى.  ال ەندى، بۇل ادامنىڭ وسىنداي ەرەكشە ويلارى ونىڭ ميىنا قانىنداعى گەندىك اقپاراتتان كەلەدى. ياعني، ايان ادامنىڭ قانىنان كەلەدى، ويتكەنى، ونىڭ بويىنداعى قانىندا اتا-بابالارىنان كەلە جاتقان اقپارات ساقتالادى. سوندىقتان دا، اككى باقسىلار «ارۋاق ايتتى» دەيدى. سەرىك سامارقانۇلى دا، الگى قورىم تۋرالى اياندى اتا-ابا رۋحىنان (قانىنان) العان. سەرىكتىڭ ناعاشى جۇرتى مەركىتتىڭ دە ءتۇبىنىڭ اداي ەكەنىن گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە ايتقان ەدىك. مىنە، بويىندا قاسيەتى بار سەرىككە بۇل ايان ناعاشى جاقتان كەلگەن ەدى. (ناعاشىنىڭ قانىنان). وسىمەن قاتار، كوك تاڭىرىنەن دە، ياعني، عارىشتان دا ايان كەلەدى. بۇنداي اياندى ادەتتە ابىز-اقىندار الادى. بولاشاقتى وسىلار عانا تۇسپالداپ ايتا الادى. سەرىكبول قوندىباي جۇلدىزشى بولعاندىعىنان اياندى عارىشتان دا، گەندىك اقپاراتتان دا الىپ وتىرعان.  سوندىقتان دا، ءتىپتى ءوزى دە ناقتى تۇسىنە الماعان زاتتاردى جازىپ كەتكەنىندە: «نەشە توم كىتاپ جازىپ تاستاسام  دا، ءبىر بەلگىسىز تابالدىرىقتان اتتاي الماي تۇرعانىمدى سەزەمىن» دەگەن ەدى. ول كىسى ءوزىنىڭ جازعاندارىندا «ىلكى ءتور»، «تورەتام» دەگەن ۇعىمداردى ايتسا دا، ىلكى ءتوردىڭ فەرعانا اڭعارى ەكەنىن انىقتاي  الماي كەتكەن. سوندىقتان دا، وسىلاي دەپ جازعان. ىلكى ءتور دەگەنىمىز رۋحاني ورتالىق، قازاقتىڭ، قىپشاقتىڭ تۋعان جەرى ەرگەنە قوڭ بولادى. سەرىكبول ايتقان ارعى انا قونىسى، ءبىز ايتقان يەم ەنەي، جەر ۇيىعى جەمەنەي. بىزدەر كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردى كوتەرىپ وسى ەرگەنە قوڭ وقيعاسىنىڭ قاي زاماندا بولعانىن ناقتى ايتا المادىق. سەرىكبول: «كانگحا، نەمەسە كانگديز – ميفتىك اريلىقتاردىڭ تەرىستىك جاعىندا تۇراتىن تۋراندىقتاردىڭ قامالىنىڭ اتاۋى، ەلدى مەكەنى. ...كانگحانى يمان ءجۇزدى، پاك ادامدار مەكەندەيدى، ياعني ول – كيەلى مەكەن»  دەپ اۆەستانىڭ نەگىزىندە ايتادى. ياعني، بۇل مەكەن بولعان، الاي دا، راشيد اد-دين، ابىلعازى، تۇرىك داستانى ايتقان وقيعالار بولعان جوق. بىزدىڭشە، بۇل اڭىز - قيات-قىپشاقتاردىڭ زورواسترا دىنىندە بولعانىن ايتىپ تۇرعان جالعان ميف. سوندىقتان دا، ارقالى عالىم سەرىكبول قوندىباي وسى كانگحا-ۆارا، ەرگەنە قوڭ جونىندە: «قازاق دەگەنىمىز – يسلامنىڭ سۋفيلىك جانە حانيفالىق اعىمى مەن قىپشاقتانىپ كەتكەن ەجەلگى ۆارا-ۇرىم يدەياسىنىڭ ءبىر رۋحاني ارناعا توعىسۋىنان شىققان پەندە» دەپ جازىپ كەتەدى. بىزدىڭشە، سەرىكبول بۇل سوزدەردى ايانمەن العان. اۆەستادا بۇل ۆارا-كانگحا ۇيىنە زاراتۋشترانىڭ ءدىنىن حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن كوكتىڭ قۇسى كارشيپتانىڭ  كەلىپ جۇرگەنى ايتىلادى.  بۇل كادۋىلگى پەرىشتە بولادى. ال ەندى، قازىرگى فەرعانا اڭعارىنداعى سۇلەيمەن تاۋعا دا پەرىشتەلەر كەلىپ جۇرەتىنى ايتىلادى.  ەجەلگى ۆارانىڭ بۇگىنگى فەرعانا اڭعارى ەكەنىن وسىدان دا ۇعۋعا بولادى.  بۇل قاسيەتتى جەر  بولعان سوڭ، كوپتەگەن زەتتەۋلەردى وقىپ، ورىستاردىڭ، بۋرياتتاردىڭ، ماڭعولداردىڭ ستامبولداعى تۇرىكتەردىڭ ەرگەنە قوڭدى بولجاعان جەرلەرىنە كوڭىلىم تويماي سارىلىپ جۇرگەنىمدە، قاسيەتتى رامازان ايىندا، تاڭ نامازىنىڭ الدىندا بۇل كيەلى مەكەنننىڭ ورنالاسقان جەرىن مەڭزەگەن، ماعان دا ايان كەلگەن ەدى.

بەلگىلى ارحەولوگ عالىم، پروفەسسور ابدەش تولەباەۆ التىن ادامدى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا تاپقانىن ايتادى.  كەزىندە، «كازمۇنايگاز» باسشىلارى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ابدەش اعامىزعا قارجىلاي كومەك كورسەتەتىنىن ايتقاندا، ول كىسى شىلىكتى  جازىعىنداعى ەكى جۇزگە جۋىق  قورىمنىڭ قايسىسىنا قارجىنى جۇمسارىن بىلمەي ويلانىپ قالادى.  ويتكەنى، بۇل قورىمداردىڭ ءبارى دەسە بولادى، كەزىندە توناۋلارعا ۇشىراعان ەدى. جۇمسالعان قارجىنىڭ زايا كەتۋى دە مۇمكىن بولدى.  مىنە، سول كەزدە عالىم ايان الادى.  وسىدان كەيىن، قاسيەتى ايتقان بايگەتوبە قورىمىنان، ءتىپتى ەرتەدە ەداۋىر تونالعان بولسا دا، التىن ادامدى تاۋىپ الادى. ەكىنشى بەلگىلى ارحەولوگ عالىم زەينوللا ساماشەۆ  التايداعى بەرەل قورىمدارىنا نەشە جىل قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر.  ول كىسى دە، تۇندە ۇيىقتاعاندا ايان العان سوڭ، قاز دەگەن جەردى قازسا، سول جەردەن التىن بۇيىمدار تابىلىپ جاتادى ەكەن.  وسى سياقتى، بويىندا قاسيەتى بار سەرىك سامارقانۇلى دا، جەمەنەي وزەنىنىڭ ماڭىنداعى قورىمدارعا قاتىستى  ايان العان ەدى.  الاي دا، سەرىككە ايان التىن دەپ ەمەس، ناعاشى بابالارىڭ دەپ كەلگەن ەكەن. ناعاشى جۇرتى مەركىت بولعان سوڭ، شىڭعىس حاندى مەركىتكە سانايتىن سەرىك، شىڭعىس حاننىڭ تاريحىمەن اينالىسىپ جۇرگەن مەنى ىزدەپ تابادى.  بىر قىزىعى، وسى قورىم جونىندە سەرىكتەن ۇيالى تەلەفون ارقىلى ەستىگەن ابدەش تولەباەۆ، فەميستوكل دەگەن جەرگىلىكتى ءبىر ولكەتانۋشىمەن بىرگە زايسان قالاسىنىڭ  دال ىرگەسىندە تۇرعان وسى قورىمدارعا بارامىن دەگەنىندە نوسەر جاۋىپ، الگى ولكەتانۋشى قاراداي اداسىپ، كەرەك جەردى تابا الماي قايتىپتى.  ولكەتانۋشىنىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن جەرىنەن اداسۋى، ارينە، عاجاپ دۇنيە. مىنە، وسىدان كەيىن ابدەش اعامىز سەرىك سامارقانۇلىمەن بىرگە بارىپ قانا قورىمدى كورە الادى.

ەندى، تۇمار تاڭبانىڭ، مۇڭالدىڭ، يەم ەنەيدىڭ، قاسيەتتى ءۇشبۇرىشتىڭ ماعىنالارىن ۇققانىمىز سوڭ، مەركىتتىڭ ءتۇبى اداي دەگەنىمىزگە ارنايى توقتالايىق. ورىس زەرتتەۋشىلەرى مەركىت رۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن جەتە زەرتتەپ، انىعىن بىلە الماعان ەكەن. انىعىندا، مەركىتتىڭ ءتۇبىن بۇل جالعان دۇنيەدە ەشكىم دە بىلە الماعان. مەركىت رۋى قازىر كەرەي تايپاسىنىڭ قۇرامىندا ساقتالىپ قالعان. (اباق كەرەي). مەركىتتە مۇڭلى دەگەن تارماعى دا بار.  شەجىرەدە اباق-كەرەيدىڭ شەشەسىنىڭ اپپاق انا ەكەنى ايتىلادى. وسى انانىڭ اتىنان  اباق ءسوزى پايدا بولعان.  اپپاق دەپ بۇل جەردە جاپ-جارىق كۇن ءتاڭىرى ايتىلىپ تۇر.  قازاق جەرىندەگى اريلەردىڭ زامانىنان قالعان تاستارداعى سۋرەتتەردەن بىزدەر كۇن ءتاڭىرىن ايەل كەيپىندە  كورەمىز. كۇن ءتاڭىرىنىڭ اپپاق انا اتالۋى وسىدان.  الدىڭعىدا، ەجەلگى ادايلاردىڭ كۇن تاڭىرىنە، قيات-قىپشاقتاردىڭ اي تاڭىرىنە تابىنعاندارىن ايتقان ەدىك. شاپىراشتىنىڭ ادايلارمەن قانى (گەنى س3) ءبىر، اباق-كەرەيمەن ءتۇبى ءبىر ەكەنى دە بەلگىلى. شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋسارۇلىنىڭ شەجىرەسىندەگى: «مەن مەركىت – شاپىراشتى بالاسىمىن، ءۇيسىن، كەرەي ەكەۋىنىڭ تالاسىمىن» دەگەن سوزدەردە تەرەڭ ماعىنا جاتىر.  شەجىرەلىك اباق، شاپىراشتىنىڭ جوعالىپ كەتىپ كەرەيگە سىڭگەن بالاسى ەكەنىن بىلگەن كەيبىر نادان شەجىرەسىماقتار: «مەركىت اباق-كەرەيگە كىرمە بولعاندا، ول قالاي شاپىراشتى بالاسى بولادى؟»  دەپ ايتادى، ويتكەنى، ەكەۋىنىڭ دە ارعى ءتۇبىن بىلمەيدى.  راشيد  اد-دين مەركىتتەردى ماعول تايپاسىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەندەرىن ايتقان ەدى.  ماعولىمىز مۇعال-مۇڭال بولعاندا، راشيد اد-دين بىردەڭەنى ءبىلىپ ايتقانداي. ءبىر انىعى، قازىرگى ويرات-ماڭعولدارعا مەركىتتەردىڭ ەش قاتىسى جوق. عالىمدار مەركىت دەگەندى قازىرگى ماڭعول تىلىندەگى «مەرگەد» دەگەننەن بولعانىن ايتادى. بۇل ءسوز مەرگەن دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا، مەرگەد دەگەن ەتنونيمنىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ مەرگە+ۋد بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، كوپتەگەن سولتۇستىكتىك رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋلارىنا «ۋت» جالعاۋى قوسىلىپ ايتىلادى. ماسەلەن، ولحون+ۋت، بۋر+ۋت، بايدجي+ۋت، تايدجي+ۋت، بوگەن+ۋت، بەلگۋن+ۋت، ت.س.س.  بۇل جەردەگى  «ۋت» جالعاۋى قىپشاق تىلىندە - وت، وشاق، ياعني، اۋلەت دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندا، مەرگەد، مەرگەۋت دەگەنىمىز مەرگەن اۋلەتى بولادى. جانە دە، ەجەلگى مەركىتتەردىڭ قۇرامىندا «ۋدۋيت» دەگەن ەڭ كوپ بولىگى بولعان. وسى «ۋدۋيت»  دەگەنى انىعىندا اداي+ۋت، ياعني، اداي اۋلەتى بولسا كەرەك. مۇڭالدى ەسكە سالىپ تۇرعان مۇڭلى دەگەن تارماعى تاعى بار. باشقۇرت ۇلتىنىڭ قۇرامىنا  سىڭگەن مەركىتتتەدىڭ (تازا مەركىت)  گاللوگرۋپپالىق تاڭباسى  بايۇلىنىكىندەي س3.  وسىمەن قاتار، التايلىقتاردىڭ جىرىنداعى كوك-ادايدىڭ ەسىمىنە  مەرگەن اتاعى قوسارلارىپ وتىرادى.  بىزدىڭشە،  ەپوستاعى كوك-اداي مەرگەن دەگەنىمىز – ادايلار التايدان اۋعاندا جۇرتتا قالىپ، رۋ اتاۋىن جاسىرىپ مەركىت (مەرگەن) اتانىپ كەتكەن  سولاردىڭ ءبىر بولىگىن ءبىلدىرىپ تۇرعان سيمۆولدىق تۇلعا.  يا، سەرىكبول ايتقانداي، ميف دەگەنىمىز جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت بولادى.  بۇل ەپوستا ەرگەنە قوڭعا دا مەڭزەس بار. كەزىندە، الكەي مارعۇلان ەرگەنە قوڭ تاريحىن زەرتتەگەندە بۇل جەر جۇماعىنا كاسپي بويىنان دا حالىقتاردىڭ كەلگەنىن ايتقان ەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ادايلار قاڭلىلارمەن قوسىلىپ ماڭعىستاۋدان ەرگەنە  قوڭعا، ياعني، قىتاي دەرەكتەرىندە «باتىس ءوڭىرى» دەپ تاڭبالانعان فەرعانا اڭعارىنا جۇماق داۋرەن وتكىزىۋگە كەتىپ قالعانداي.  سونداعى تۇرىك داستانىندا ەرگەنە قوڭعا كەتىپ قالدى دەگەن كايان – كاي-قاڭلى دا، توعۋز – توحار، ياعني، اداي-تاز بولماق.  قىتايلاردىڭ فەرعانانى دايۋان دەپ جازعاندارىندا «داي» جانە «ۋاڭ» دەگەن سوزدەر بار. ياعني، داي پاتشالىعى دەگەن ءسوز. (اداي). بۇل جونىندە جوعارىدا اتالعان ماقالالارىمىزدا تولىق ايتىلعان.  ال ەندى، التايلىقتاردىڭ  ەپوستارىندا  سولاردىڭ  تىلىندە ايتىلعاندى ورىسشالاپ كەلتىرگەن دەر-ديۋمار دەگەن جارتاستىڭ اتى اتالادى. وندا: «ك زلوۆەششيم سكالام دەر-ديۋمار، پريەحالي ك زاكاتۋ دنيا» دەپ ايتىلعان. كوك-اداي اكەسى مان-ادايدى ىزدەگەندە تەڭىز بەن قۇمداۋىت دالادان كەيىن وسى جارتاسقا كەلەدى.  بۇل جەردەگى «ك زاكاتۋ دنيا» دەگەنى - باتىستى ايتقانى. (باتىس ءوڭىر).  جىرداعى زلوۆەششايا سكالا، ياعني، قاتەرلى جارتاس جونىندە: «دۆە راسحودياششيحسيا سكالى، دۆە ۆميگ سحودياششيحسيا سكالى» دەپ ايتىلعان.  ياعني، بۇل جارتاستاردىڭ اراسىندا قىسىلىپ قالۋ قاۋپى تۇر. بۇل جارتاستار بىزدەرگە مەكتەپ قابىرعاسىنان بەلگىلى «وديسسەي» جىرىنداعى جارتاستاردى ەسكە سالىپ تۇر.  «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرەنعايىپ ومار، «وديسسەي» جىرىنىڭ وقيعاسى ەرگەنە قوڭ وقيعاسىمەن ۇندەس ەكەنىن بەكەر ايتپاعان.  بۇل ەكى جىردا  دا  ەرگەنە قوڭ، ۆارا-كانگحا قامالىنىڭ  جالعىز قاقپاسى ايتىلىپ تۇرعانداي.  ال ەندى، جىرداعى ورىسشالاپ ايتىلعان دەر-ديۋمار دەگەنىمىز – جەر-تۇمار، ياعني، ءۇشبۇرىشتى ەرگەنە قوڭنىڭ ەندى ءبىر اتاۋى بولادى.  قىرعىزدىڭ «قۇرمانجان داتقا» اتتى فيلمىنەن بىزدەر،   قىرعىزعا سىڭگەن جاعالبايلىنىڭ قىزى قۇرمانجان داتقانىڭ، قوقاندىقتاردى فەرعانا اڭعارىنا كىرگىزبەۋ ءۇشىن  جالعىز قاقپاسىنا اسكەر قويعانىن، ول اسكەرى جارتاستاردىڭ ۇستىندە تۇرىپ الىپ قوقاندىقتاردىڭ ۇستىنە  جوعارىدان ۇلكەن دومالاق  تاستاردى  قۇلاتىپ جولدارىن بوگەگەندەرىن كورەمىز. ياعني، بۇل قاقپانىڭ كۇزەتى شەتتەن كەلگەندەرگە قاتەر تونگىزەدى. قاتەرلى جارتاس، ياعني، «زلوۆەشيە سكالى» دەگەندەرى وسى بولماق.  ەرگەنە  قوڭ وقيعاسىندا دا، ۇلكەن جارتاس تاۋ اراسىنا، سايعا كىرەرگە بوگەۋ رەتىندە اتالادى. (زاۆاليلي سكالوي). كوك-اداي  مەرگەن بۇل جارتاستاردىڭ ۇستىنەن اتىمەن قارعىپ وتسە، وديسسەي ءتيىپ-قاشىپ جارتاستاردىڭ اراسىنان ءوتىپ الادى دا، ارعى جاقتا كوپ جىلعا جوعالىپ، ياعني، اداسىپ كەتەدى.  ارعى جاعى فەرعانا سايى بولعاندا، ونىڭ وديسسەي دەگەن اتىنىڭ قىپشاقشا نۇسقاسى اداس+ساي بولسا كەرەك. بۇرىنعى قازاق-سوۆەت  عالىمدارى وديسسەي تاريحىنىڭ،  شۇڭقىردا (قازانشۇڭقىر) كوپ جىل وتىرىپ ەلىنە قايتىپ كەلگەن الپامىستىڭ تاريحىمەن دە ۇندەسەتىنىن ايتقان ەدى. سونىمەن، التايلىقتادىڭ جىرىنان بىزدەر ەرگەنە قوڭدى دا تاۋىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز بالا كەزىمىزدە موينىمىزعا ساقتام ءۇشىن تۇماردى تاعىپ قوياتىندارى مەن ساق پاتشايىمى ءتوميريستى قازاقتاردىڭ تۇمار اتاعاندارىنىڭ سەبەبىن ۇقتىق دەيمىز. تۇمار – ساكرالدى تاڭبا، جەر-انالىق ساقتام، قازاق جۇرتىن  قالىپتاستىرعان  كيەلى، رۋحاني ورتانىڭ سيمۆولى بولادى.  ەجەلدە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جەر-تۇماردان كەتكەندە سول جەردىڭ ءبىر شىمشىم توپىراعىن ۇشبۇرىشقا ۇقساتىلىپ تىگىلگەن بۇلعارى دورباشىقتارعا سالىپ الىپ كەتكەن بولسا كەرەك. مىنە، وسىدان بەرى سالتىمىزدا تۇماردىڭ ىشىنە  تۋعان جەردىڭ ءبىر شىمشىم توپىراعىن سالىپ بەرۋ ءۇردىسى قالعانداي.  جەر-تۇمار دەگەنىمىز وسى بولادى.

ماقالامىزدىڭ اياعىندا، ادايلاردىڭ باتىستان التايعا قايتقانىن ايتقان «مان-اداي قارا» جىرىنان ءۇزىندى كەلتىرەلىك:

تۋت سلاۆنىي ۆوين كوك-اداي

سكازال وتتسۋ مااداي كارا:

«ۆ پرەدەلى رودينى سۆوەي

نام كوچەۆات پريشلا پورا.

ۆ سەرەبروكامەننىي التاي،

گدە تراۆى لەتنيە گۋستى،

ۆ بلاگوسلوۆەننىي ميرنىي كراي،

گدە گورى ۆەچنو زولوتى.

تۋدا گونيتە بەلىي سكوت،

گدە سامىي پىشنىي تراۆوستوي.

ي راسسەليايتە تام نارود،

گدە ەست ۆ دوستاتكە سۋحوستوي.

سەل نا كونيا الىپ ۆەرحوم،

ي زولوتۋيۋ شاپكۋ سنيال،

ي وگليانۋلسيا ون كرۋگوم،

نارودۋ ۆەسەلو سكازال:

«نەۆولي كونچيليس گودا،

كوچۋيتە ۆولنىە، تۋدا،

وتكۋدا ۆاس پريگنال كاان (وعىز قاعان. ق.ز.).

ۆ سترانۋ پرەكراسنەە ۆسەح ستران،

ۆ سترانۋ كوتورايا ودنا،

پوسكولكۋ رودينا ونا».

بوگاتوي شاپكوي پوماحال،

ۆ كرايا التايا پوسكاكال.

كاك ۆنوۆ روديۆشيسيا نارود –

وسۆوبوديۆشيسيا نارود،

كاك بۋدتو ۆ تەمنىح نەبەساح

لۋنا ۆزوشلا – ۆوزليكوۆال،

يلي ۆ بەسسولنەچنىح كراياح

ياۆيلوس سولنتسە – ۆەسەل ستال.

ي سامي دۆينۋليس  ستادا

ك وبيلنىم پاستبيششام رودنىم،

وتارى پوتەكلي تۋدا

ي تابۋنى كاك بەلىي دىم.

ي ليۋدي دۆينۋليس تۋدا،

گدە جدال يح دولگيە گودا

بلاگوسلوۆەننىي وتچي كراي –

سەرەبروكامەننىي التاي.

بۇل جەردەگى: «ي زولوتۋيۋ شاپكۋ سنيال»، «بوگاتوي شاپكوي پوماحال» دەگەندەرى، ادايدىڭ بايىرعى تاريحي وتانىنان  ابدەش تولەباەۆتىڭ  تاپقان التىن ادامىنىڭ باسىنداعى، ساقتاردىڭ التىنمەن اپتالعان شوشاق توبە بورىگىن ايتىپ تۇرعانداي.  شىلىكتىدەن تابىلعان التىن ادامنىڭ بورىگىنىڭ ماڭدايىندا مۇڭال مەن شىڭعىس حاننىڭ التىن تاڭباسى جارقىراپ تۇر. قولىنداعى اسا تاياعىنىڭ ۇستىندە كۇن ءتاڭىرىنىڭ سيمۆولى – التىن ارحار تۇر. شىڭعىس حاننىڭ ۇرانى  وسى  ارحار بولعان ەدى. كۇن ءتاڭىرىنىڭ ەندى ءبىر سيمۆولى ارحاردىڭ دا زاتى ايەل ەكەنىن بىزدەر اتا-بابالارىمىز بىزدەر ءۇشىن سالىپ كەتكەن قولا ءداۋىرىنىڭ پەتروگليفتەرىندەگى سۋرتتەردەن  كورەمىز. قاشاعان جىراۋدىڭ: «شىڭعىس تۋدى ارحاردان» دەگەنى، ونىڭ وسى كۇن ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جارالدى دەگەن ميفكە ساي ايتىلعان.  «مااداي قارا» جىرىندا كوك-ادايدىڭ تۇلپارىنىڭ كۇن تاڭبالى بولعانى ايتىلادى. «زارجەت – لەتيت ۆ دولينى گروم، وتمەچەن سولنەچنىم تاۆروم» دەيدى. سوندا، شىعىستاعى جەر ۇيىعى جەمەنەيدەگى اي مەن كۇن بەينەلەنگەن  قورىمدا  كىمدەر  جاتىر ەكەن؟

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

(سوڭى)

Abai.kz