قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2017 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى كورسەتكىش بويىنشا 18 074,1 مىڭ ادامعا جەتتى، دەپ حابارلايدى Baq.kz اقپارات اگەنتتىگى.

2009 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتار ەل تۇرعىندارىنىڭ 63%-ىن  قۇراعان. ودان بەرگى 8,5 جىل ىشىندە قازاقتىڭ سانىن 70%-عا جەتتى دەپ باعامداساق، قازاق سانى 12 500 000-نىڭ ۇستىنە شىقتى دەپ، باعامداۋعا ابدەن بولار.

شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ سانىن 2014 جىلى تۇركيا ۇكىمەتى جاريالاپتى:

1. وزبەكستاندا رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 2 ميلليون 500 مىڭ;
2. قىتايدا 2 ميلليون 250 مىڭ;
3. رەسەيدە 1 ميلليون 310 مىڭ;
4. موڭعوليادا 120 مىڭ;
5. تۇركىمەنساندا 125 مىڭ;
6. اۋعانستاندا 45 مىڭ;
7. تۇركيادا 30 مىڭ;
8. گەرمانيادا 17 مىڭ;
9. تاجىكستاندا 16 مىڭ;
10. يراندا 53 مىڭ 700;
11.  ۋكراينادا 15 مىڭ;
12.  فرانتسيادا 15مىڭ;
13.  اقش-تا 10 مىڭ;
14.  بەلارۋسسيادا 5 مىڭ;
15.  كانادادا 5 مىڭ;
16.  ازىربايجاندا 3 مىڭ;
17.  گرۋزيادا 3مىڭ;
18.  پاكىستاندا 5 مىڭ;
19.  مولدۆادا 3 مىڭ;
20.  انگليادا 2 مىڭ;
21.  ليتۆادا 3 مىڭ;
22.  شۆەتسيادا 1 مىڭ;
23.  ەستونيادا 1 مىڭ;
24. ارمەنيادا 1 مىڭ;
25. اۆستراليادا 1 مىڭ;
26.  ارگەنتينادا 700;
27.  يوردانيادا 300;
28.  يزرايلدە 200;
29.  فينليانديادا 64;
30.  بەلگيادا 2 مىڭ;
31.  اۋستريادا 900 دەپ كورسەتكەن.

بۇل ەسەپكە سۇيەنسەك،  بۇدان 4 جىل بۇرىن جەر بەتىندە قازاقستاننان تىس جەردە 6 321 564 قازاق بار ەكەن. دەمەك، قازىرگى ەسەپ بويىنشا جەر جۇزىندەگى قازاقتاردىڭ سانىن 20 ميلليونعا جەتىپ قالدى دەۋگە نەگىزىمىز بار.

الايدا، رەسمي دەرەكپەن شىنايى دەرەك ساي كەلە بەرمەيدى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. شىن مانىندە الەمدە قانشا قازاق بارىن ەشكىم بىلمەيدى. كەڭەس وكىمەتى قۇرىلار كەزدە قانشاما باۋىرىمىز قۋعىنعا ۇشىراپ شەكارا اسىپ كەتتى. حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاق جەرى بولىپ كەلگەن ءبىراز ايماعىمىز كورشىلەس مەملەكەتتەرگە ءوتىپ كەتتى. ماسەلەن، رەسەيگە العاشقى استانامىز بولعان ورىنبور، وزبەكستانعا تاشكەنت، ال، قىتايعا ءبۇتىن ءبىر شىعىس تۇركىستاننىڭ كولەمدى بولىگى بەرىلدى. ول جەرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار بايىرعى اتامەكەندەرىندە قالدى. سوندىقتان وسىنداي تۇتاس الىپ ايماقتاردىڭ بايىرعا حالقىنىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، وزبەكستاندا تولقۇجاتى بويىنشا وزبەك بولىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ دا بار ەكەنى بەلگىلى. وسىنداي جاعدايلار قىتاي، موڭعوليا، قىرعىزستان سەكىلدى قازاقتار كوپ شوعىرلانعان ايماقتاردا دا بولماۋىنا كىم كەپىل. ونىڭ ۇستىنە تۇركيا جۇرگىزگەن ەسەپتە قىرعىزستانداعى قازاقتار كورسەتىلمەگەن. قىرعىزستانداعى قازاقتاردىڭ سانى  2004 جىلعى ەسەپ بويىنشا 65 مىڭ شاماسىندا دەلىنەدى.  بەيرەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازىر الەمدەگى قازاقتاردىڭ سانى 50 ميلليونعا جۋىق كورىنەدى.

«وتكەن جىلى ەلىمىزگە ارنايى ءىس-ساپارمەن كەلگەن تۇركيانىڭ سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى احمەت داۋىتوعلى تۇرىك پەن قازاقتى تۋىس، قانى دا، جانى دا ءبىر ۇلىستار رەتىندە بەينەلەپ «تۇركيادا مەنى قوسقاندا 78 ميلليون 600 مىڭ قازاق بار» – دەپ اعىنان جارىلعان ەدى. وسىمەن قوسقاندا الەمدەگى  قازاقتاردىڭ سانى 130 ميلليونعا جۋىقتاپ قالادى.

ءبىز كۇشتى بولۋىمىز كەرەك، كۇشتى بولۋ ءۇشىن كوپ بولۋىمىز قاجەت. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى»، – دەگەن ءسوزدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ۋا، اللام، قازاقتاردىڭ سانىن قىتايلاردان كەم قىلما» (ازيز جۇمادىلداۇلى «الەمدە 130 ملن. قازاق بار ەكەن. http://osken-onir.kz/lemde-130-million-aza-bar-eken/).

الايدا شەتەلدەردەگى باۋىرلارىمىزدىڭ جاعدايى سوڭعى جىلدارى كۇننەن-كۇنگە كۇردەلەنىپ بارادى. مىسالى، رەسەي بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبىن قالدىرعان جوق، ءبارىن جاپقان. بۇنداي جاعداي تەك قانا رەسەيدە ەمەس، وزگە ەلدەردە سولاي بولىپ جاتىر. بۇعان قازاقستان بيلىگى دە ەشتەڭە ىستەي المايدى. سەبەبى، ولار سول تۇرعان ەلدەرىنىڭ ازاماتى. سول ەلدىڭ زاڭىنا باعىنادى. ال، اناۋ قىتاي قازاقتارىنىڭ ادام ايتسا نانعىسىز، جان تۇرشىگەرلىك جاعدايلارىن تەلەديدار مەن ينتەرنەتتەن كۇندە ەستىپ، كورىپ وتىرمىز. دەمەك، قازىر قيمىلداماساق، كەلەشەكتە ءبارى كەش بولادى. ءتىلى مەن جازۋىنان ايرىلعاسىن-اق «ەلۋ جىلدا، ەل جاڭا» دەپ قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي، ولار سول تۇرعان ەلدەرىنە ءسىڭىپ كەتەدى.

مىسالى، جاقىندا مەن مۇنى ءوز كوزىممەن كوردىم. جولىم ءتۇسىپ كەزىندە ءاز جانىبەك حان سالدىرعان  استراحان قالاسىنا بارعانىمدا، سونداعى قازاق دياسپوراسى مادەني ورتالىعىنىڭ باسشىلارىنىڭ بىرىمەن كەزدەستىم. قوعامنىڭ ەسەبىندە، «استراحان وبلىسىندا 300 000 قازاق تۇرادى ەكەن. وبلىستا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. بالالارىنىڭ ءبارى ورىسشا وقيدى. جاستار جاعى قازاقشا سويلەمەيدى دەسەدە بولادى. قازاقشا سويلەيتىندەر كۇننەن-كۇنگە ازايىپ بارادى» دەيدى. ونى وزىمدە كوردىم، قالادا قاي جەرگە: ۆوكزال، ساۋدا ورىندارى،  مەشىت ت.ت. بارساڭدا ءتۇرى قازاق، بىراق قازاقشا بىلمەيتىن ادامداردى ءجيى كەزدەستىردىم.

قوزعاۋشى كۇشى جەبرەيلەر بولعان كەڭەستىك قىزىل ۇكىمەت سوڭعى عاسىردا قازاققا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن «گەنوتسيد» جاساپ، اۋىر قاسىرەت اكەلدى. قازاق حالقى 3/2 بولىگىنەن ايرىلدى. ءبىز مۇنىڭ زاردابىن ءتۇبىمىز تۋىس تۇرىك ەلىمەن سالىستىرساق ايقىن كورەمىز.  حح- عاسىردىڭ باسىندا سانى جاعىنان شامامەن بىردەي (7-8 ملن.) بولعان قازاق پەن تۇرىك حالقىنىڭ سانى 2006 جىلعى ەسەپ بويىنشا  تومەندەگىدەي:

- قازاقتار - 12 ملن.

- تۇرىكتەر - 72 ملن.

مىنە وسىنداي ءبىر كەڭىستىكتە، ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەن تامىرى ءبىر تۋىسقان ەكى حالىقتىڭ ءبىرىنىڭ 60 ملن. جۋىعى جوق بولىپ كەتۋىنىڭ سەبەبىن ەشقاشان جادىمىزدان شىعارۋعا بولمايدى. مۇنداي جاعدايدىڭ كەلەشەكتە تاعى قايتالانباۋى ءۇشىن بارلىق شارانى الۋىمىز قاجەت. باستىسى باعدارىمىز ۇلتتىق دەموگرافيالىق كورسەتكىش پەن ونىڭ ساپاسى بولۋعا ءتيىس.

سوڭعى 26 جىل. ءالى سول باياعى تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى 18 ملن-نىڭ اينالاسىنان شىعا الماي ءجۇرمىز. ال، ءبىزدىڭ بيلىك «قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 ملن ادامنان استى، دەپ بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ جۇرگەندە، قاسىمىزداعى وزبەك اعايىندار 25 جىلدا 20 ملن-نان 32 ملن-عا بىراق قارعىدى. بىزگە نە بولدى؟ ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ 2020 جىلعا دەيىن قازاقستان حالقىن 20 ملن-عا جەتكىزۋگە ءتيىسپىز دەپ، ەلباسىمىز مەجەلەگەن بۇل ماسەلەنى شەشە المايتىنى ايقىن بولدى.

«وزبەكستان حالقىنىڭ سانى 2017 جىلدىڭ 1 شىلدەگە دەيىنگى ەسەپ بويىنشا 32 ميلليون 345 مىڭ ادامعا جەتتى». (Gazeta.uz  http://ult.kz/post/ozbekstan-khalkynyn-sany-32-million-adamnan-asty).

«2014 جىلدىڭ 1 قاراشاسىنداعى كورسەتكىش بويىنشا ەلىمىزدەگى حالىق سانى 17 ملن. 377 مىڭ ادامدى قۇرايدى. وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بۇل كورسەتكىشتىڭ «قارقىنى قاتتى» دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. دەسە دە، حالىق سانىنىڭ جىلدىق ءوسىمى جامان كورسەتكىش كورسەتىپ وتىرماعاندىعىن ەلباسىمىز تەلەجۋرناليستەرمەن كەزدەسۋ بارىسىندا ايتىپ ءوتتى. «تايلاند ەلى العاش تاۋەلسىزدىك العان كەزدە حالقى 16 ملن. بولسا، قازىر 65 ملن-عا جەتكەن. بار بولعانى 40-50 جىلدىڭ ىشىندە حالىق سانىنىڭ ءوسىمى ايتارلىقتاي وسكەن. ءبىزدىڭ ەلدەگى 2050 جىلعا جوسپارلاعان باعدارلامادا 2020 جىلعا قاراي حالقىمىزدىڭ سانى – 20 ملن.-عا جەتسە ەكەن دەپ ويلاعانمىن. كەزىندە تاۋەلسىزدىك العان تۇستا 1991-1995 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننان 3,5 ملن. حالىق كوشىپ كەتتى. سول كورسەتكىش بويىنشا حالىق سانى 14 ملن.-عا دەيىن تۇسكەن. قازىرگى ۋاقىتتا، ەندى قايتا قالپىمىزعا كەلىپ جاتىرمىز. ونىڭ ىشىندە 1 ملن.-نان استام قانداستارىمىز سىرتتان كەلىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا دا وسى قارقىننان تايماي، حالىققا جاعداي جاساۋ ارقىلى حالىق ءوسىمىن ارتتىرۋ، ونىڭ ىشىندە بالالارعا جاعداي جاساۋ تولىعىمەن دۇرىس جولعا قويىلدى»، ̶  دەدى ەلباسى (ەركەجان جۇماتاي http://www.qamshy.kz/article/qazaqtinh-sani-qansha.html).

سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى بيلىگى ەلباسىمىزدىڭ وسى باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدىڭ ورنىنا الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا بارىنشا كەدەرگى بولىپ باقتى. مىسالى، جاڭاوزەن كوتەرىلىسىنە ورالمانداردى كىنالادى. ورالمانداردان ەش نەگىزسىز سوتتالماعاندىقتارى جايلى انىقتاما تالاپ ەتىلدى. ازاماتتىق بەرۋدى بەس جىلعا سوزدى. شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەۋى ولاردىڭ ەلگە تەز ءسىڭىسىپ كەتۋىنە كوپ قيىندىق كەلتىردى. قىسقاسى، شەتەلدەردەگى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتاردى قازاقستانعا كىرگىزبەۋدىڭ بارلىق ايلا-امالدارىن جاساپ باقتى. مىنە وسىنداي قيتۇرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان، باسىندا ەلباسىمىزدىڭ ءوزى اسا زور ىنتامەن باستالعان «ۇلى كوشتىڭ» اياعىنا تۇساۋ سالىندى. ەلباسىمىزدىڭ «2020 جىلعا دەيىن ەلىمىزدىڭ حالقىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرماسىنا اشىقتان-اشىق قارسى شىقتى.

ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 1991 جىلدان باستاپ 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى كەزەڭدە ەلىمىزگە الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن 210 225 وتباسى نەمەسە 824 170 ەتنيكالىق قازاق كوشىپ كەلگەن. ونىڭ ىشىندە وزبەكستاننان – 126 790 وتباسى (494 565 ادام), قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان – 25 764 وتباسى (85 487 ادام), موڭعوليادان – 22 124 وتباسى (110 856 ادام). 2012 جىلدان باستاپ ەلباسىمىزدىڭ ءوزى نەگىزىن قالاعان ۇلى كوش توقتاعان.

2012 جىلى – 39 401 ادام كەلگەن;

2013 جىلدىڭ توعىز ايىندا – 21 949 ادام;

2014 جىلى  8247 ادام;

2015 جىلى نەبارى 5 000 ادام;

2016 جىلى 33 754 ادام;

2017 جىلعى دەرەك تابىلمادى.

حالىق سانىنىڭ تابيعي جولمەن ءوسۋ جاعدايى تومەندەگىشە:

2010 جىلى قازاقستاندا 366 مىڭ ءسابي ومىرگە كەلگەن;

2011 جىلى 372 801 ءسابي;

2012 جىلى 381 مىڭ ءسابي;

2013 جىلى 350 مىننان استام;

2014 جىلى ەلىمىزدە 368 مىڭ ءسابي;

2015 جىلى 400 مىڭداي ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشىپتى;

(دەرەككوز: http://www.inform.kz/kz/otken-zhyly-elimizde-400-mynday-sabi-duniege-keldi_a2856289 جانە «جەبە» گازەتى http://zhebe.com/index.php/saiasat/item/1266-kimge-sert-20-mln-bolamyz-degen-khalykka-ma-zhok-alde-boldyrmajmyn-degen-kimetke-me.html).

دەمەك، تابيعي ءوسىم ورتا ەسەپپەن جىلىنا 350 مىڭ مەن 400 مىڭنىڭ اراسىندا بولىپ تۇر.

«تۋماق بولعاندا، ولمەك تە بار». «2012 جىلى ەلىمىزدە 140 000 ادام باقيلىق بولىپتى. 2013 جىلى دا سول مولشەردە بولعان شىعار دەپ، جازىپتى «جەبە» گازەتى. (http://zhebe.com/index.php/saiasat/item/1266-kimge-sert-20-mln-bolamyz-degen-khalykka-ma-zhok-alde-boldyrmajmyn-degen-kimetke-me.html).

ورتا ەسەپپەن ءولىم سانى جىلىنا 150 000 ادامدى قۇرايدى دەپ، باعامداۋعا ابدەن بولار.

قازاقستاندا تاۋلىگىنە ورتاشا ەسەپپەن 766, ياعني ءبىر جىلدا 280 مىڭداي ءسابي دۇنيەگە كەلەدى  جانە 432, ياعني جىلىنا 160 مىڭداي ادام قايتىس بولادى دەپ، بولجام جاسايدى  https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstandagyi-tuu-jane-olm-jtm-korsetksh-sekundpen-esepteld-259201/

وسى ەكى دەرەكتەن شىعاتىن ورتاق تۇجىرىم ەلىمىزدە جىلىنا 300-350 مىڭ ءسابي دۇنيەگە كەلىپ، 150 مىڭداي ادام باقيلىق بولادى.

دەمەك، قازاقستان حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمى جىلىنا 200 مىڭنىڭ شاماسىندا بولىپ تۇر.

اقيقاتىن ايتقاندا، تابيعي وسىمدە جىل سايىن تومەندەپ كەلەدى. وسىدان 30 جىل بۇرىن 5 بالامىز بار دەسە ەل كۇلەتىن. ال، قازىر بۇل سان ماقتانعا اينالدى. كوپتەگەن وتباسىلار 2-3 بالامەن شەكتەلەتىن بولىپ ءجۇر. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟

25 جىل «ەكونوميكامەن» اينالىستىق. ەندى ۇكىمەت ۇلتتىق يدەولوگيانى قولعا الۋلارى كەرەك. ۇلتشىل، رۋشىل دەگەن سوزدەردەن ەش قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەندەي ۇرپاق تاربيەسىن كوپ بولىپ قولعا الۋ قاجەت.  ودان ارى دەموگراف-عالىم، مارقۇم ماقاش ءتاتىموۆ اعامىز ايتقانداي، «ۇكىمەت حالىقتى ىنتالاندىرۋى كەرەك. ارنايى دەموگرافيالىق باعدارلاما قابىلداۋ قاجەت. جاس وتباسىلارعا جاعداي جاساۋدى جالعاستىرا بەرۋ كەرەك. ودان كەيىن، 7 بالا تاپقانعا – «التىن القا»، 6 بالا تاپقانعا «كۇمىس القا» بەرگەنىمىز سەكىلدى، ءتورت جانە بەس بالا تاپقان انالارعا قولا مەدال بەرۋىمىز كەرەك. سپورتتا دا التىن، كۇمىس، ودان كەيىنگىگە قولا بەرىلەدى» دەگەن ۇسىنىسىن ىسكە اسىرۋ قاجەت.

مۇنداي وسىممەن الداعى 2 جىلدا 20 ميلليونعا تابيعي وسىممەن جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ەڭ توتە جولى – شەتەلدەگى 6 ميلليون قازاقتىڭ ەڭ كەمىندە ۇشتەن ءبىرىن ەلگە شاقىرىپ، ورنالاستىرۋ كەرەك. ەگەر كوشى قون كوميتەتى وسى باعىتتا جۇمىسىن جانداندىرسا، 2020 جىلعا ەلباسى مەجەلەگەن 20 ميلليونعا جەتۋگە تولىق مۇمكىنشىلىگىمىز بار.

ەلىمىز بەن جەرىمىزدىڭ، ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ قابىرعالى ەل بولامىز دەسەك، وسى ماسەلە جايلى ەلباسىنىڭ العا قويعان ايقىن مىندەتتەرىن مەجەلەگەن مەرزىمگە دەيىن ىسكە اسىرۋ جولىندا ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ،  ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ مىقتاپ ويلاناتىن كەزى ابدەن كەلدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى بۇكىل قازاق بولىپ تومەندەگى ماسەلەلەردى شەشۋدى ۇسىنامىن:

بىرىنشىدەن، شەتەلدە جۇرگەن قانداستاردىڭ ءبارىن ەلگە اكەلۋ كەرەك. ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ەڭ باستى كەرەگى كەلگەن بويدا ازاماتتىعىن بەرىپ تىركەۋگە الۋ، قىزمەتپەن قامتاماسىز ەتۋ، تۇرعىن ءۇي سالاتىن جەر بەرۋ. ال، جاعدايى كەلمەيتىندەرىنە كومەك كورسەتۋ قاجەت. ولاردى اناۋ سولتۇستىكتەگى كورشى ەل داۋلاپ جۇرگەن ايماقتارعا كوپتەپ ورنالاستىرساق، ءتىپتى ءتيىمدى بولماق.

ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ ۇلى دا، قىزى دا تەك قانا ءوزىم بىلەمىن دەگەن "وزىمشىلدىك" پەن قاراباستارىنىڭ قامىن ويلاۋدان ارىلۋلارى قاجەت. سەبەبى،

ا. ءسۇر بويداق پەن كارى قىز اتا مەن انانىڭ، بۇكىل تۋىستارىنىڭ جان ازابى، اسىرەسە انانىڭ (كەز كەلگەن اتا-انا بالالارىن ۇيلەندىرىپ، بالالارى الدىنداعى بورىشتارىن اتقارۋدى ارماندايدى);

ءا. اتاسى مەن اناسىن نەمەرە ءسۇيۋ دەگەن ەڭ ءبىر ءتاتتى ارمانىنان ايىرادى;

ب. ءوزىنىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاۋىپ، ارتىنا ۇرپاق قالماۋ قاۋىبىن كۇشەيتەدى (ايەل بالاسىنىڭ ۇرپاق اكەلۋ عۇمىرى شەكتەۋلى، 35-40 قا جەتتكەسىن ايەل بالاسىنىڭ مۇمكىنشىلىگى از بولادى، ءتىپتى كوپ جاعدايلار دا اكەلە دە المايدى);

گ. وتباسىنىڭ بالالى بولماۋى كوپ جاعدايدايلاردا جۇبايلاردىڭ اجىراسۋلارىنا دا سەبەپ بولىپ جاتادى.

دۇنيەدە ارتىڭا ءىز (شاڭىراعىڭا، بارلىق جيعان تەرگەنىڭە يە بولىپ قالاتىن ۇل) قالدىرماي ۇرپاقسىز ومىردەن ءوتۋ «قۋراپ قالعان قۋ اعاشپەن» تەڭ. قازاق ءۇشىن بۇدان اسقان قاسىرەت بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. بۇل سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ سوڭىن قارتتار ۇيىندە وتكىزۋگە دۋشار ەتەدى.

دەمەك، ۇل دا، قىز دا تەك قانا قاراباستارىنىڭ قامى (جان تىنىشتىعى) ءۇشىن ەمەس، وزدەرىنىڭ اتالارى مەن انالارى، اكەلەرى مەن شەشەلەرىنىڭ، بارلىق تۋىستاردىڭ قامىن كوبىرەك ويلاپ، تەزىرەك وتباسىن قۇرىپ، دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋلەرى كەرەك. بۇل سەنىڭ ەلىڭە قوسقان قوماقتى ۇلەسىڭ بولماق.

بۇل ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋ ەجەلگى اتا سالتىمىز بەن داستۇرىمىزگە ساي، تەكتى وتباسىمەن "قۇدا ءتۇسۋ", "جەڭگەتايلىق" ت.ب. ينستيتۋتتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمىستانساق دۇرىسى وسى بولار.

دۇنيەدە ەكى نارسەدەن ەش قاتەلەسۋگە بولمايدى. ءبىرىنشىسى، ومىرلىك جار تاڭداۋ، ەكىنشىسى ماماندىق (قىزمەت) تاڭداۋ.

ءاربىر قازاق جىگىتىنىڭ ساناسىنا "قازاقتىڭ ءبىر قارا قىزىن باقىتتى ەتە الماعان جىگىت، جىگىت ەمەس»، قىزدارىمىزدىڭ ساناسىنا "قازاقتىڭ ءبىر جىگىتىن باقىتتى ەتە الماعان قىز، قازاقتىڭ قىزى دەگەن ارداقتى اتقا ىلايىق ەمەس» دەگەن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرىن قۇلاقتارىنا بالا جاستان قۇيا بەرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە اجىراسۋ دەگەن جامان ادەت مۇلدەم بولمايتىن. جۇبايلاردى تەك قانا ءولىم اجىراتاتىن.

قازىرگى جاستار ۇيلەنبەي تۇرىپ بار جاعدايدى ء(ۇي، كولىك، مول قاراجات ت.ت.) جاساپ العىلارى كەلەدى. سونىڭ سوڭىندا جۇرگەندە التىن ۋاقىت بوسقا ءوتىپ، كوبى «اندا دا جوق، مىندا دا جوق» بولىپ قالا بەرەدى. اتالارىمىزدىڭ «باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايدى» دەگەن وسيەتىن ەش ۇمىتۋعا بولمايدى.

بۇل  جونىندە  اتامىز قازاقتىڭ  «ءبىر قوزى تۋسا،  ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى»  دەگەن ماقالىن باسشىلىققا العانىمىز ءجون.

ۇشىنشىدەن، مەملەكەت تاراپىنان دا شارا الىنۋى قاجەت. مىسالى، بويداقتاردىڭ جانىنا باتاتىنداي ەتىپ «بويداق سالىعىن» سالىپ، وتباسى جوق، نەمەسە وتباسىنان اجىراعان جانداردى بيلىكتىڭ ەشبىر ساتىسىنا جولاتپاۋ كەرەك. بۇل ماسەلەمەن قازاقتىڭ سانى دا كوبەيەدى، اجىراسۋدا ازايادى جانە سونىمەن قاتار مەملەكەت قازىناسىنا قوماقتى قارجى دا تۇسەتىن بولادى. ءتىپتى سول بويداق سالىقتان تۇسكەن قاراجاتقا جاس وتباسىلارعا ارناپ ارزانعا ءۇي سالىپ بەرۋگە دە بولادى.

مۇمكىن مەنىڭ بۇل ۇسىنىستارىم، بىرەۋلەرگە ۇناماس. بىراق وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولۋ ءۇشىن، باسقا امال قالماي بارا جاتىرعان سىڭايلى.

وسى جەردە، ياعني ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ارنايى توقتالا كەتەتىن جاعداي، سوڭعى 100 جىلدا، ورىس پاتشالىعى يمپەرياسىنىڭ اۋماعىندا ءتىلى-دە، جەرى-دە، ءدىنى-دە جوق بولىپ كەتكەن 90-نان اسا ۇلتتاردىڭ كەبىن كيىپ، قازاقتىڭ جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتپەۋىنە نەگىزگى سەبەپ بولعان نارسە — ول ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ  رۋعا (اتاعا) توپتاسىپ، ءومىردىڭ تالاي قيىنشىلىقتارىنا «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» توزە بىلگەندىگى. اقيقاتىندا دا، كەڭەستىك زۇلماتتان باسقا ەلدەرگە باس ساۋعالاپ، جەر اۋعان قازاقتاردىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋىنا – ولاردىڭ اتاعا (رۋعا) توپتاسۋى عانا سەبەپ بولدى.

ەرتە كەزدە جاستارعا، جالپى قازاققا، تولىققاندى، جان-جاقتى تاربيەنى وتباسى ء(تۇتىن) ەمەس، اتا-رۋ قاۋىمىنىڭ تاربيەلىك ورتاسى عانا بەرگەن.

ول كەزدەگى اتا-رۋ قاۋىمى – ناعىز زيالى (تابيعي زيالى), ادامنىڭ جان دۇنيەسىن اشۋعا باعىتتايتىن، ورتا بولعان جانە دە رۋلار (اتالاستار)  اراسىندا وتە وركەنيەتتى باسەكەلىك كەڭىستىك قالىپتاسقان ەدى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ورىس ءتىلدى بيلىگى مۇنداي كەڭىستىكتى قالىپتاستىرا المايتىنى ايدان دا انىق بولدى.

دەمەك، ءبىز ەلباسىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا ساي سول ەجەلگى تاربيەلىك جۇيەگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك.

ماسەلەنىڭ وزەكتى ەكەنى داۋعا جاتپاسا كەرەك. سەبەبى، ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ قولىندا. سوندىقتان وي بولىسەيىك، اعايىن!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz