ۋاقىت ۇزاق، جەر شالعاي...
(اقش-قا ساپار كۇندەلىگىنەن)
اتاتۇرىك اۋەجايىندا: كونستانتينوپول ەمەس، ستامبۇل!
...بۇنى ءوزى كۇندەلىك دەۋگە كەلەر مە ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە ءبىز، ءبىر توپ ارىپتەستەر، ەلباسىمىزدىڭ اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپپەن رەسمي كەزدەسۋىنە وراي ساپارعا ارنايى شىققانىمىزبەن، نيۋ-يوركتە عانا بولىپ قايتتىق. قۇراما شتاتتاردى ارمانسىز ارالاۋعا مۇمكىندىگىمىز تولىق جەتپەدى. ايتسە دە، الماتىدان ستامبۇلعا ۇشقانىمىز، ستامبۇلداعى اتاتۇرىك اتىنداعى اۋەجايدا ەكى، ءۇش ساعات ايالداعانىمىز، سودان نيۋگە بەت العانىمىز، اتالانت مۇحيتىنان اسىپ ءوتىپ، اتالعان الىپ شاھاردىڭ بىرەر كۇن اۋاسىن جۇتقانىمىز – وسى جولدا كورگەنىمىز، كوڭىلگە تۇيگەنىمىز بەك قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىمعا ءبىر قىدىرۋ اڭگىمە ايتۋعا جاراپ قالار دەگەن ويمەن كومپيۋتەرىمىزدىڭ الدىنا كەلىپ جايعاستىق.
ءبىز مىنگەن اۋە كەمەسى قاڭتاردىڭ 16-سى كۇنى الماتىدان تاڭعى 07:50-دە ۇشىپ شىعىپ، اتاتۇرىك حالىقارالىق اەروپورتىنا انكارا ۋاقىتىمەن 10:30-دار شاماسىندا بارىپ قوندى. بۇل مەنىڭ اتاتۇرىك اەروپورتىن العاش كورۋىم. اۋەجايدى كورگەن بەتتە كوڭىلىمدە نە تۇرعانىن بىردەن ايتايىن با؟ ماقتانىش. ءيا، جاسىرىپ جابارى جوق: ماقتانىش تۇردى. 2003 جىلى قاڭتار ايىندا اقش-قا بارا جاتىپ، المان ەلىندەگى فرانكفۋرت اۋەجايىنا توقتاعانبىز. فرانكفۋرتتىڭ ايلاپات اۋانىنا قاراپ سول كەزدە تاڭ قالعان ەدىم. قاراسام، ءبىزدىڭ اتاتۇرىكتىڭ ودان ەش كەمى جوق ەكەن. ءتۇبى ءبىر تۇركى بالاسى رەتىندە اتاتۇرىكتىڭ مىنانداي عاجاپ كەلبەتىنە، ات شاپتىرىم اۋماعىنا كوز تاستاعان ساتتە ىشتەي جەلپىنىپ الدىق تا، ماڭايىمىزدى ءجىتى شولۋعا تىرىستىق. تورتكۇل دۇنيەنىڭ حالقى، نە دەرىڭىز بار ما، وسىندا ءجۇر. زاڭگىلەر، ۇندىلەر، مۋلاتتار، ارابتار، پارسىلار، سكانديناۆتار، ءوزىمىزدىڭ ورەكەڭدەر... انا قاپتالدان دا، مىنا قاپتالدان دا شىعا كەلىپ، ميداي ارالاسىپ كەتەدى. اتاتۇرىك اۋەجايى ادام ءنوپىرىنىڭ الىپ اعىسى سياقتى: قۇلاعىڭا ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەگەن داۋىستار دا جەتەدى. ءبىر كەرەمەتى الگى داۋىستار ءوزارا ۇيلەسىپ، ۇندەسىپ جاتىر. كوپتەن قالامىز با، ءبىز دە دابىرلاپ سويلەپ قويامىز.
كۇن سيىر ساسكەدەن ۇزاعان شاق. قۋىرىلعان تاۋىق پەن بالىق ەتىن باپتاپ اسىلعان كۇرىشپەن قوسا ساتىپ تۇرعان تۇرىككە جاقىنداپ، تۇستەنۋگە ىڭعاي ءبىلدىرىپ ەدىك، الگى بايقۇس قالبالاقتاپ دال ۇردى دا قالدى. قىزمەتشىسى بولسا دا قۇراق ۇشۋدا. ولار – تۇرىكشە، ءبىز – قازاقشا ءبىر-بىرىمىزگە ءتىل قاتتىق جانە ەش قينالماي-اق ۇعىسا جونەلدىك. وسى ارادا بايقاعانىم، بۇرىنعىداي ەمەس، قازاق پەن تۇرىكتىڭ تۋىس ءتىلى ءوزارا جاقىنداسا تۇسكەن سىڭايلى. ءبىز بۇنى اۋەجايدا دا، اۋە كەمەسىندە دە انىق اڭعاردىق. ستيۋاردەسسا تۇرىك قىزىنان تاڭداي جىبىتەر سۋ سۇراڭىز، ول سىزگە تۇنىق قارا كوزدەرىن قاداپ، «سۇۋ ما؟» - دەيدى. كوڭىلىڭىز شالقىسا، شاراپ سۇراپ الساڭىز دا بولادى. تۇرىك قىزى: «شاراپتىڭ قانداي ءتۇرىن قالايسىز؟» - دەسە، «قىرمىزى» دەڭىز. «قىزىل شاراپ» دەگەن ءسوز. قازاق تىلىندە سيرەك قولدانىلۋعا اينالعان «قىرمىزىنى» تۇرىكتەر ءجيى ايتادى ەكەن. ادەبيەت بويىنشا نوبەل سىيلىعىن يەلەنگەن ورحان پامۋكتىڭ شىعارماسىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر «مەنىڭ اتىم قىزىل» دەپ قوتارىپ ءجۇردى. كەيىن ونى قىتايداعى بىزگە ەسىم-سويى بەلگىسىزدەۋ قالامگەر باۋىرىمىز «مەنىڭ اتىم قىرمىزى» دەپ اۋداردى. دۇرىسى – وسى. ەڭ باستىسى تىلىمىزدەگى اۋەزە ادەمى ساقتالعان. قىسقا، شولاق قايرىلعان قىزىل ەمەس، قىرمىزى. اۋەزدى ءارى شىعارما تابيعاتىن اشاتىن اۋدارما.
اتاتۇرىك اتىنداعى حالىقارالىق اۋەجايدى كورىپ ايدارىمىزدان جەل ەسكەنىنىن جوعارىدا بىلدىردىك. سولايى سولاي. ويتكەنى اتاتۇرىك – الەمدەگى ەڭ ۇلكەن، ەڭ عاجاپ، ءام ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن، كەمەلدەنگەن، جولاۋشىلارعا سان-سالالى قىزمەت كورسەتە الاتىن اۋەجاي. ستامبۇل اۋەجايىنا كۇنىنە ورتاشا 1171 - 1500 شاماسىندا ۇشاق قونىپ، ۇشادى. اسپان كوگىنە قاراساڭىز، الىپ لاينەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىرنا تىزبەك جاساپ، اۋەجايدى بەتكە الىپ كەلە جاتادى. سونداي تىرنا تىزبەكپەن جانە كوتەرىلىپ بارا جاتادى. سوندىقتان ۇشاق ءسوزى بىرەۋلەرگە ۇناماسا دا، ستامبۇل اۋەجايىنداعى قارابالاسقا قاراپ تۇرىپ جاقسىعا، جاڭاعا ۇمتىلۋدىڭ ەش سوكەتتىگى جوقتىعىن ەسكە الدىق. ءيا، مەن ۇشاق ءسوزى تۋراسىنداعى ويىمدى ءبىلدىرىپ وتىرمىن. سامولەتتەر ساپ تۇزەگەن ماسكەۋدىڭ شەرەمەتەۆو اۋەجايىنداعى دورەكىلىك پەن دوكىر قىزمەتتەن كەتىپ، ۇشاققا ۇمتىلا تۇسسەك، ءسىرا، ۇتىلماسپىز...
اتاتۇرىك اۋەجايىنىڭ كوگىلدىر شىنىلى قابىرعاسىنىڭ ار جاعىنان ايگىلى ستامبۇل قالاسىنىڭ بيىك ۇيلەرى، مۇنارالى مەشىتتەرى كورىنەدى. مەشىت دەمەكشى، بۇل شاھاردا 70 مىڭعا جۋىق مەشىت بار كورىنەدى. سونىڭ جۇزگە جۋىعى تاريحي مازمۇنى تەرەڭ مەشىتتەر. اراسىندا اتاقتى سۇلتان بايازيت 1505 جىلى سالدىرعان بايازيت مەشىتى، فاتيح مەشىتى، اياسوفيا، سۇلەيمانيە مەشىتى بار.
ستامبۇل – قازاقتىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ەسىمىن ەسكە سالاتىن قالا. بۇل قالادا 1906 جىلدارى اباي اعاسىنىڭ اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن قاجىلىق ساپارعا اتتانعان شاكەرىمدەي عۇلاما بولعان. عۇلاما ساپار بارىسىندا ستامبۇلدا ايالداپ، ون-ون بەس كۇن وسىنداعى كونە كىتاپحانالاردى ارالاپ، رۋحاني ءشولىن باسىپتى. 1911 جىلى ستامبۇلعا الەمنىڭ الىپتارىن اسىقتاي ءۇيىرىپ اتقان قازاق پالۋانى مۇقان دەگەن اتپەن كەلىپ قاجىمۇقان اتانىپ كەتكەن. مۇستافا شوقاي دا از كەم كۇن ستامبۇلدىڭ تۇرعىنى بولعان. بىراق، سو زامانداعى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى لەنينمەن، ستالينمەن ءتىل تابىسا قالعان مۇستافا كەمال مۇستافا شوقاي باۋىرىن ستامبۇلعا سىيدىرا الماسا كەرەك. اپىر-اي، دەيسىز وسى ارادا ەركىسىز تاڭدانىپ، قۋعىندا جۇرگەن قازاقتىڭ ءبىر وعىلانى كوممۋنيستەر ءۇشىن قانداي قاۋىپتى ادام بولعان،ءا؟.. ول ەلدەن جىرىققا كەتسە دە، ءوزىنىڭ ايبارىن الىستان سەزدىرىپ، تىقىراڭداعان تاپال «كوسەمنىڭ» تىنىشىن العان ەكەن عوي. قايران، مۇستافا...
ستامبۇلدىڭ ستامبۇل اتانۋى جىردان قىزىق اڭگىمە. «بۇل اڭگىمەنى قازاق تۇگىل تۇرىكتەردىڭ ءوزى كوپ بىلە بەرمەيدى» ، - دەيدى مەنىڭ انكارادا تۇراتىن ارىپتەسىم ۇفۇق بەي. ستامبۇلدىڭ ىرگە تاسىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءVىى عاسىردا گرەكتىڭ مەگارى قالاسىنان شىققان وتارشىلدار قالاعان دەيتىن دەرەك بار. و زاماندا ستامبۇل ۆيزانتيا اتانادى. 330 جىلى ۇرىم يمپەراتورى ۇلى كونستانتين ءى ۇرىم يمپەرياسىنىڭ استاناسىن ۆيزانتياعا كوشىرىپ، شاھارعا جاڭا ريم دەگەن ات بەرەدى. بىراق، جاڭا ريم قۇلاققا سىڭبەي، قالا ەل اۋزىندا كونستانتيننىڭ قالاسى، ياعني كونستانتينوپول اتالىپ جۇرە بەرەدى. ءحىىى عاسىردا ارابتار كونستانتينوپولدى «يستينپولين» – گرەكشە ماتىننەن العاندا، «قالاعا» دەپ اتادى. ال، تۇرىكتەر يسلامبۋل دەدى. ەۋروپالىقتار مەن ورىستار يسلامبۋل اتاۋىن ءوز تىلدەرىنە ىڭعايلاپ، يستانبۋل دەدى. مۇنىڭ ءبارىن ستامبۇلدىڭ تاريحىن اقتارىپ وتىرىپ تاۋىپ الۋعا بولادى. قىسقاسى، سىزدەرگە ۋادە ەتىپ ايتپاق بولعان قىزىعىمىز مىناۋ: مۇستافا كەمال بيلىگى تۇسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بارىندە رەسمي وكىلدەر دە، جاي جۇرگىنشىلەر دە، ساۋدا-ساتتىقتىڭ ادامدارى دا ستامبۇلدى ستامبۇل دەمەي كونستانتينوپول دەي بەرەدى. جۇرتتىڭ مىنانداي تاقىستىعىنا، ءبىر ەلدىڭ استاناسىنىڭ اتىن دۇرىستاپ بىلمەيتىندىگىنە كەيىگەن كەمال اتا مەكەن-جايى «كونستانتينوپول» دەپ جازىلعان حاتتاردىڭ ءبارىن كەرى قايتارتىپ وتىرادى. حاتتارعا مەملەكەتتىك باقىلاۋ جاساتادى. ايتسە دە بىلايعى كوپتىڭ نەمكەتتىلىگى تيىلمايدى. اقىرى بولماعان سوڭ كەمال امەريكاندىق ءبىر ەسترادالىق توپقا «ستامبۇل» دەگەن ءان سالدىرىپ، الەمگە ستامبۇل اتىن ايگىلى ەتەدى. دجاز جانرىنداعى اۋەنگە ەلتىگەن الەم جۇرتى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كونستانتينوپولدى ستامبۇل دەپ تانيدى. مىنە، تىڭداڭىز:
;feature=youtu.beستامبۇل 1502 جىلى الەمدە تۇرعىنى كوپ ەڭ ۇلكەن قالا بولعان، قازىر جان سانى مول قالالاردىڭ قاتارىندا 15-ءشى ورىندا تۇر.
ستامبۇلدىڭ ازەلگى اتى كونستانتينوپول (Constantinople) دەدىك. ريم يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى ريم قالاسى سياقتى ستامبۇل 7 توبەنىڭ ۇستىنە سالىنعان. جەتى توبە قازىر دە ستامبۇلدىڭ بەلگىلى رامىزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ستامبۇل ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىقتارىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن جانە الەمدە ەكى قۇرلىقتا دا توپىراعى بار قالالاردىڭ ءبىرى. ەكى قۇرلىقتى ءۇش ۇلكەن كوپىر (15 شىلدە شايىتتەر كوپىرى، فاتيح سۇلتان مەحمەت كوپىرى، ياۆۋز سۇلتان سەليم كوپىرى) جانە تەڭىز استىنان جۇرەتىن مارماراي تۋننەلى بايلانىستىرادى.
ستامبۇل 2000 جىلدىق تاريحى بار الەمنىڭ ەڭ كونە شاھارلارىنىڭ ءبىرى. سونداي-اق ۆيزانتيا جانە وسمانلىدان باستاپ، 3 ۇلكەن يمپەريانىڭ باس قالاسى بولعان.
الەم بويىنشا ەكونوميكاسى ەڭ جىلدام وسكەن 7-ءشى مەتروپوليتەن.
2017 جىلى تۇركياعا 26 ميلليون تۋريست كەلگەن. بۇل تۋريستتەردىڭ 10 ميلليونىن ستامبۇل قالاسى قابىلداعان. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز، 10 ميلليون ءتۋريستىڭ قالتاسىنان كەمىندە مىڭ دوللاردان شىققاندا، ستامبۇلدىڭ بيۋدجەتى نەشە ەسەگە ارتتى ەكەن؟..
وسىناۋ ايدىك شاھاردى قازاق بالاسى ەش جاتسىنباۋى كەرەك. ستامبۇل ورتاق قالامىز، ورتاق مادەنيەتىمىز. التايدان انادولىعا اۋعان باۋىرلارىمىزدىڭ ۇرپاعى مەكەن ەتىپ جاتقان ۇلانعايىر ۇلى مەكەن. تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ وركەندەگەنى، وسكەنى بىزگە اسا قاجەت. ءبىزدىڭ ەلباسىمىز تۇركيانىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي احۋالىنا ءجىتى كوڭىل ءبولىپ وتىرادى. ەردوعان مەن ءپۋتيننىڭ اراسىندا الاكوزدىك تۋعان 2016-2017 جىلدارى نۇرەكەڭ ەكى تاراپقا اعالىق اقىلىن ايتىپ، كەلەگە شاقىردى. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ گەوساياسي الەمدەگى دامۋى مەن بەيبىت ومىرىنە تۇركيا مەن رەسەيدىڭ ىقپالىن سىزىپ تاستاي المايمىز. رەسەي – كورشى، تۇركيا – تۋىس ەل. بىرىنەن كەتىپ، بىرىمەن اۋىز جالاسىپ وتىرا المايمىز. وسىنى قاپىسىز بىلەتىن قازاق پرەزيدەنتى تاراپتاردىڭ تىزگىنىن تەڭ ۇستاۋعا بارىن سالىپ باعۋدا. ارينە، ول ارەكەتى ناتيجەسىز ەمەس. تۇركيامەن دە، رەسەيمەن دە قارىم-قاتىناس قالىپتى، بارىس-كەلىس باياندى.
اتاتۇرىك اۋە الاڭىندا وتىرىپ، استاناداعى نازارباەۆ اتىنداعى حالىقارالىق اۋەجايدىڭ دا جايىن ويلادىق. ءبىزدىڭ اۋەجايدىڭ حالىقارالىق دەيتىن مارتەبەسە بولماسا، شىگىنەن تۇسكەن اسىقتاي شاعىن دۇنيە. اتاتۇرىكتە ۇشاققا شىعارىپ سالاتىن 712 ءدالىز بار. بىزدىكى اسسا، 10 شاقتى عانا. ۇشاقتارىمىز دا از. ايتسە دە، ءۇمىت الدا، قازان اۋزى جوعارى. قاي تاراپ پەن قانداي قارەكەتتەرگە دە حاب بولۋدى قالايتىن قازاقستاننىڭ اۋەجايى 10 دالىزبەن شەكتەلىپ قالاماسا كەرەك. وسى ساپارىندا ەلباسىنا ەرگەن قازاق كاسىپكەرلەرى اقش-تان 11 بوينگ ۇشاعىن ساتىپ الۋ جونىندە كوممەرتسيالىق كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل دەگەن الداعى كۇندەرى استانا مەن الماتىدان اقش-قا تىكەلەي اۋە قىزمەتى كورسەتىلەدى دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ەگەر، استانا، الماتى اۋەجايلارى اقش-قا جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن مۇمكىندىكتى يەلەنسە، شىعىسىمىزدان حانزۋلار، سولتۇستىگىمىزدەن رەسەي ازاماتتارى اعىلىپ كەلەتىن ەدى. جۋىردا تاشكەنتتەن اقش-قا ارنايى اۋەجولى اشىلدى. مۇنداي يگىلىكتەن قازاقتىڭ شەت قالۋى بۇگىنگى جاھاندانعان زاماندا، ارينە، جارامايدى-اق... وسى ويلاردىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ ءبىز اتلانت مۇحيتىنان اسىپ ۇشاتىن الىپ لاينەرگە اياق ارتتىق. ۋاقىت ۇزاق، جەر شالعاي: ويلانۋعا مۇمكىندىك مول. مەن اقش-قا قازاق بالاسىنىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، تۇڭعىش ساپار جاساعان كادىمگى حاكىم اتامىز اباي تۋرالى جادىمدا باردى جاڭعىرتىپ كورمەك بولدىم...
(جالعاسى بار)
داۋرەن قۋات
Abai.kz
