(اقش-قا ساپار كۇندەلىگىنەن. جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: http://abai.kz/post/65074 )

...ءسويتىپ، الىپ لاينەرگە اياق ارتتىق. ءبىز مىنگەن Boeing 737 ۇشاعى ەۋروپانى كوكتەي ءوتىپ، اتلانت مۇحيتىنان اسىپ بارىپ، نيۋ-يورك اۋەجايىنا قونادى. الەمدىك ارەناداعى كوشباسشى اۋەكومپانيالاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن - «Turkish اirlines» كومپانياسى بىزگە الماتى اەروپورتىنان بەرى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ۇشاق كومانديرى نيۋگە دەيىن 11 ساعات 30 مينۋت ۇشاتىنىمىزدى حابارلاعان. 16 قاڭتار. نيۋ-يورككە جەتكەنىمىزشە، كۇنتىزبە پاراعى سول 16 قاڭتاردا «قاتىپ» قالا بەرمەك. ال، بۇل كەزدە قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنداعى جۇرت 17 قاڭتاردىڭ تاڭىن قارسى الىپ جاتادى. «ۇيقى – دۇشپان» دەيدى قازاق. بۇنداي الىس جولدا ادامعا ۇيقى – دوس. جارتى تاۋلىككە جۋىق ۋاقىتتىڭ شەگىندە جاپالاققا ۇقساپ جاربيىپ وتىرا المايسىڭ، كوزىڭدى ۇيقى قامالاپ، قالعىپ تا كەتەسىڭ... قالعىپ كەتىپپىن، كەنەت، اۋە كەمەسى قاتتى ءبىر تولقىعاندا جاندارمەن ۇشىپ وياندىم. استاپىراللا! مونيتوردان مارشرۋت بويىنشا، اتلانت مۇحيتىن باۋىرىمىزعا الىپ ۇشىپ بارا جاتقانىمىزدى كوردىم. بۇندايدا پەندەنى قايداعى-جايداعى ۇرەيلى ويلار يەكتەيدى ەمەس پە: مەن عانا ەمەس، ساپارلاستارىمنىڭ دەنى ۇرپيىسە قالىپپىز. ويىما ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «شىڭىراۋى» ورالدى. قۇدىقشى ەڭسەپ... ەڭسەكەڭ شىڭىراۋدىڭ تەرەڭ قويناۋىنداعى اعىستى اياعىمەن سەزەدى عوي، ءدال سول ەڭسەپ سەكىلدى (ارتىق ايتتى دەمەڭىزدەر) مەن دە اتلانت مۇحيتىنىڭ اقجال تولقىندار توڭكەرگەن كۇركىرىن تۇلا بويىممەن تۇتاس سەزىنگەندەي بولدىم. اتلانت مۇحيتى... ول تۋرالى ۆيكيپەديادا مىنانداي دەرەكتەر كەلتىرىلىپتى. بىلە جۇرگەن ارتىق ەتپەيدى، قاراڭىز:

«اتلانت مۇحيتى — جەر شارىنداعى اۋماعى جونىنەن تىنىق مۇحيتتان كەيىنگى ەكىنشى مۇحيت. ونى ەجەلگى گرەكتەر افريكانىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى اتلاس (اتلانت) تاۋىنا بايلانىستى اتاعان. شىعىسىندا ەۋروپا مەن افريكانىڭ، باتىسىندا سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ، وڭتۇستىگىندە انتاركتيدانىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان. سولتۇستىگىندە دەيۆيس، دات بۇعازدارىمەن جانە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتپەن، وڭتۇستىك-شىعىسىندا افريكا مەن انتاركتيدا ارالىعىندا ءۇندى مۇحيتىمەن، وڭتۇستىك-باتىسىندا درەيك بۇعازى ارقىلى تىنىق مۇحيتپەن جالعاسادى. مۇحيت سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 15 مىڭ كم شاماسىندا ەكى جارتى شارعا سوزىلا ورنالاسقان. ەنى باسقا بولىكتەرىنە قاراعاندا ەكۆاتور ماڭىندا 2830 كم-گە دەيىن تارىلادى. مۇحيتتىڭ تەڭىزدەرمەن قوسا ەسەپتەگەندەگى جالپى اۋماعى 91.6 ملن. كم2, ورتاشا تەرەڭدىگى 3597 م، سۋىنىڭ كولەمى 329.7 ملن. كم3.» 

ە-ە، بۇل مۇحيتتى كىمدەر كەشىپ وتپەدى؟.. كەشەگى داڭىقتى ساياحتشىلار، تەڭىزشىلەر: فينيكيالىقتار، كارۆاگەندىكتەر، ب.دياش، ۆاسكو-دا-گاما، حريستوفور كولۋمب، دج.كابوت، فەرنان ماگەللان، دج. دەيۆيس، گ. گۋدزون، باففين، گ. ەلليس، دج. كۋك، و. سوسسيۋر، ي.ف. كرۋزەنشتەرن، ە. لەنتس، ت.ب. ولاردىڭ ءبىرى  مۇحيتتىڭ شەكاراسىن، مولشەرىن، قۇرلىقپەن ارا قاتىناسىن انىقتاۋمەن اينالىستى. ەندى ءبىرى مۇحيت سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسىن، اعىستارى مەن تەرەڭدىكتەرىن انىقتادى. قىزىل تەرىلى ۇندىستەر مەكەن ەتىپ جاتقان جەرلەردى اشتى. وسىلايشا ساپىرىلىسىپ كەتكەن مۇحيت بەتىمەن ادامزاتتىق اقىل ويدى باياندى بەلگە كوتەرگەن، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەپ ءۇن قاتقان اباي دا «ءجۇرىپ وتكەن». ءيا، ءبىزدىڭ ءدال وسىلاي دەۋگە قاقىمىز بار. ويتكەنى اقش-قا حاكىمنىڭ ءوزى بارماسا دا ءسوزى باردى، ەسىم-سويى جەتتى. ابايدىڭ اتىن امەريكاعا الىپ بارعان اقجولتاي ازامات – جۋرناليست-جازۋشى، ساياحاتشى دجوردج كەننان. ميستەر دج. كەننان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا ورىستىڭ مۇلگىگەن ورماندارىن ارالاپ، ءسىبىر ولكەسىنە ساپار شەگەدى. و زاماندا قازاق دالاسى، سونىڭ ىشىندە سەمەي، وسكەمەن تەگىس ءسىبىر ولكەسى دەپ تانىلعان. «ءسۇرىنىپ-قابىنىپ» سىبىرگە جەتكەن كەننان سەمەي كىتاپحاناسىندا بولىپ (ورىس بيلىگىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋى مەن قىراعى سۇزگىسىنەن ءوتىپ تۇرسا دا، فيلوسوفيالىق، ساياسي كىتاپتارعا باي بولعان ءحىح عاسىرداعى سەمەي كىتاپحاناسى تۋرالى اڭگىمە بولەك، ونىڭ جايىن وسى پورتالدا جازۋشى-عالىم تۇرسىن جۇرتباي جازعان ەدى), سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىعان، ساياسي ايداۋدا جۇرگەن جاس عالىم ا.ا.لەونتەۆپەن كەزدەسەدى. لەونتەۆ سوندا امەريكالىق ساياحاتشى-جۋرناليست كەننانعا اباي تۋرالى بىلاي دەيدى: «يا زنايۋ ودنوگو وبرازوۆاننوگو ستاريكا-كيرگيزا، كوتوروگو زوۆۋت يبراگيم كونونباي، تاك ون نە تولكو حوديت ۆ بيبليوتەكۋ، نو ي چيتاەت تاكيح اۆتوروۆ، كاك بوكل، ميلل، درەيپەر. ...كوگدا يا ۆپەرۆىە ۋۆيدەل ەگو ون پورازيل مەنيا تەم، چتو سپروسيل رازنيتسۋ مەجدۋ يندۋكتسيەي ي دەدۋكتسيەي. پوتوم يا ۋزنال، چتو ون ي ۆپراۆدۋ يزۋچال انگليسكۋيۋ فيلوسوفيۋ ي پروچيتال ۆ رۋسسكوم پەرەۆودە ۆسەح نازۆاننىح منويۋ اۆتوروۆ»، – «مەن يبراگيم قۇنانباي دەگەن ءبىلىمدار قارتتى بىلەمىن. ول كىتاپحاناعا باس سۇعىپ قانا قويمايدى، بوكل، ميلل، درەيپەر سياقتى اۆتورلاردى وقيدى. بىردە ول مەنەن يندۋكتسيا مەن دەدۋكتسيانىڭ ايىرماشىلىعىن سۇراپ، تاڭ-تاماشا ەتتى. كەيىن مەن ونىڭ راسىندا، اعىلشىن فيلوسوفياسىمەن تانىستىعىن، جوعارىدا اتتارى اتالعان اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى ارقىلى وقىعاندىعىن ءبىلدىم». (كەننان دج. سيبير ي سسىلكا. س-پب، 1999, 1-توم، 198-بەت).

دجوردج كەننان ءسىبىردى كەزىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعاندار جونىندەگى وچەركىن  1887-89 جىلدارى نيۋ-يوركتىڭ سول ۋاقىتتاعى ەڭ بەدەلدى جۋرنالىنىڭ ءبىرى «سەنچۋري مەگەزينگە» جاريالايدى. ونىڭ بۇل جازبالارىن مۇحيتتىڭ قوس جاعالاۋىنداعى مارك تۆەن، لەۆ تولستوي باستاعان ادەبيەت الىپتارى قۋانا قوستاپ، ۇلكەن باعا بەرگەن كورىنەدى. بۇل جازبالار 1891 جىلى «ءسىبىر جانە سۇرگىن» دەگەن اتپەن ءبىر مەزگىلدە نيۋ-يورك پەن لوندون قالالارىندا باسىلىپ شىعادى.

تۇرسىن جۇرتباي، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد اعالارىمىنىڭ اباي حاكىمگە قاتىستى سونى ىزدەنىستەرىنەن تۋعان جوعارىداعى ەستەلىكتەر جادىمدا جاڭعىرىپ، ىشىمنەن مەيىرلەنە كۇلدىم: ءاي، قارا شال-اي، نيۋ-يورككە سەن بىزدەن بۇرىن بارىپ ۇلگەرىپسىڭ عوي!

ايتكەنمەندە، وسى باعىتتاعى ىزدەنىستى جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت سياقتى. ول ىزدەنىستىڭ ىزگىسى -  «سەنچۋري مەگەزيننىڭ» 1887 جىلدارداعى تىگىندىسىن تاۋىپ، جازبانى تۇپنۇسقادان وقۋ بولسا كەرەك. بىراق، بىرەر كۇندىك ساپارامىزدا بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانۋعا ۋاقىتىمىزدىڭ دا، مۇمكىندىگىمىزدىڭ دە شەكتەۋلى ەكەندىگىن ەسكەرىپ، قىنجىلدىق. الايدا، تالاپ-تىلەگىمىزدى اقش-تا وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنا، قالا بەردى ەلشىلىكتەگى ازاماتتارعا تابىس ەتكەندى ءجون كوردىك.

(جالعاسى بار)

داۋرەن قۋات

Abai.kz