قوستاناي وڭىرىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن حاتقا ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن ءسوز اسىلدارى كوپ. كەيىنگى جىلدارى ءبىز وسى باعىتتا ءبىراز ىزدەنىس جاسادىق. شىنىندا دە «ەل ءىشى – ونەر كەنىشى» ەكەن.

ايتۋشى مەن جازۋشىنىڭ ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر بولعانىمەن، ءبىر بىرىنەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى.  ورىس عالىمى ي.اندروننيكوۆ: «ءبىر كەزدەردە ادەبيەت تەك اۋىزشا بولدى. سودان سوڭ باسپا ستانوگىن ويلاپ شىعاردى دا، مىنە، بەس ءجۇز جىلداي ۋاقىتتىڭ ىشىندە ادام بالاسى ءوز ءسوزىن قاعاز ارقىلى جەتكىزىپ كەلەدى. ۇلت ادەبيەتى، ۇلتتىق پۋبليتسيستيكا پايدا بولدى. تاماشا عىلىمي جۇمىستار جارىق كوردى، الايدا، ولاردىڭ ەشقايسىسى  اۋىزەكى ايتىلعان ءسوزدىڭ، اۋىزشا ءتىلدىڭ قاسيەتتەرىن جەتكىزە المادى. ادامدار قاي كەزدە دە شەشەندەردى، لەكتورلاردى، اڭگىمەشىل كىسىلەردى جوعارى باعالايدى. ۇلى جازباشا جانرلار پايدا بولدى، بىراق، اۋىزشا ءتىل ءوزىنىڭ ماڭىزىن وسى ۋاقىتقا دەيىن جويعان جوق» («جازىلعان ءسوز بەن ايتىلعان ءسوز»), –  دەپ جازدى. قازىرگى كەزدە ادەبيەتىمىز جازباشا دامىپ جاتسا دا، اۋىزشا ايتىلعان نەمەسە ءالى قاعازعا تۇسپەگەن اڭگىمەلەر بارشىلىق.

قازىرگى ۋاقىتتا جازۋ مادەنيەتى قانشالىقتى دامىسا دا، اۋىزەكى تاراعان سوزدەر از دا بولسا كەزدەسەدى. وعان مىسال رەتىندە قازاق حالقىنىڭ دانقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ت.ب. قايراتكەرلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن كەلتىرۋگە بولادى

قازاق حالقىنا ەسىمى كەڭ تاراعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ساعالباي جانباەۆ. كەزىندە سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولعان، وداقتىق دارەجەدەگى زەينەتكەر اتانعان، ەلىنە ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن ەل اعاسى تۋرالى كوپ ايتىلدى دا، جازىلدى دا.

ساعالباي جانباەۆ كوزى تىرىسىندە-اق ءار جەردە ايتقان ءسوزى اڭىزعا اينالعان، تاۋىپ ايتقان سوزدەرى ەل جادىندا ساقتالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قوستاناي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان ساعالباي جانباەۆ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كەزەكتى بيۋروسىندا وبلىستىق گازەت قىزمەتكەرلەرىنەن تۇسكەن شاعىمدى قارايدى. وقيعانىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ماقساتىندا اۋەلى رەداكتوردى، ىلە-شالا ونىڭ ورىنباسارىن تۇرعىزسا، ەكەۋى كەزەك-كەزەك ءبىرىن-ءبىرى جاماندايدى. بيۋرو مۇشەلەرى شەتتەرىنەن ورىس. ساكەڭ بولسا ورىس تىلىنە شورقاق ەكەن.

«بىرەۋگە ور قازبا، ور قازساڭ، تەرەڭ قازبا» دەگەن قازاقتىڭ قاناتتى ءسوزىن اۋدارعىسى كەلگەن ساكەڭ ستولدى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالىپ: «كونچايتە بازار. لوجيتە سيۋدا پارتبيلەت. كومۋ يامۋ كوپايت، تۋدا سامۋ پوپايت» – دەگەن عوي. وتىرعانداردىڭ بارلىعى جىم بولعان. كۇلگىسى كەلگەندەر كۇلە الماعان. جىلاعىسى كەلگەندەر جىلاي الماعان. مىنە، قاراپايىم قازاق ازاماتى ورىستاردى وسىلاي مويىنداتقان. باسشىلارىمىزدا كوبىنەسە وسىنداي قاسيەتتەر جەتىسپەي جاتادى.

ەندى بىردە ساعالباي جانباەۆ ول تۇستا «زونا ريسكوۆاننوگو زەملەدەليا» دەپ اتالعان جەرى كوپ اۋدانداردىڭ ءبىرىنىڭ شارۋاشىلىعىنا بارادى. شارۋاشىلىق باسشىسى ەگىن ەگىلگەن توبەلەردى كورسەتسە كەرەك. سوندا ساكەڭ باسىنداعى قالپاعىن شەشىپ تاستاپ، جالتىراعان باسىن شۇقىپ تۇرىپ: «ايتشى، مىنا باسقا شاش شىعا ما؟» – دەپ سۇرايدى. كۇمىلجىپ قالعان باسشىعا ساكەڭ: «بۇل باسقا شاش شىقپاسا، مىنا توبەگە دە ەشۋاقىتتا ەگىن شىقپايدى»، – دەپتى.

ساعالباي  جانباەۆ ماسكەۋدەگى جوعارعى پارتيا مەكتەبىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى. بىراق، كەزەكتى سىناقتاردىڭ بىرىندە قۇلاپ قالادى. باسشىلارعا قۇلاققاعىس قىلسا، ولار قۇلاق اسا قويمايدى. امالى تاۋسىلعان جانباەۆ وقۋ ورنىنداعى باسشىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنەن ءبىر جەرگە تەلەفون شالادى. ونىڭ ايتقان سوزدەرىن ماڭايىنداعىلار ەستىپ تۇرسا كەرەك.

«توۆاريش مالەنكوۆ، ۆام زۆونيت جانباەۆ،  سەكرەتار وبكوما پارتي يز كوستانايسكوي وبلاستي  كازاحستانا. يا نە پونيمايۋ ودنوگو، مياسو نادو، جانباەۆ  نادو، حلەب نادو، جانباەۆ  نادو، شەرست نادو، جانباەۆ  نادو، ۋچيتسيا نادو،  جانباەۆ  نە نادو، چتو لي؟»، – دەپتى. جانباەۆ شىنىمەن مالەنكوۆپەن سويلەستى مە، الدە، سويلەسكەن كەيىپ تانىتتى ما، ونى ءبىر ءوزى بىلەدى. بۇل ءسوزدى ەستىپ وتىرعان پارتيا مەكتەبى باسشىلارى ساكەڭدى قايتا شاقىرتىپ الىپ، ەمتيحاننان امان-ەسەن وتكىزىپ جىبەرگەن ەكەن.

سول وقۋدا جۇرگەن كەزىندە ورنالاسقان قوناقۇيگە كەلسە،  ءوزىنىڭ تۇراتىن قاباتىن بىلگەنىمەن، قاي بولمەگە ورنالاسقانىن ۇمىتىپ قالىپتى، ال عيماراتتاعى ەسىكتەردىڭ ءبارى بىرىنەن ءبىرى اينىمايدى. نە قىلارىن بىلمەگەن ساكەڭ اقىرى ايلا تاۋىپ، بارلىق ەسىكتى اشىپ، ىشىندەگىلەردەن «جانباەۆ زدەس جيۆەت؟»، – دەپ سۇراي بەرەدى.

اقىرى ءوزى ورنالاسقان بولمەگە جەتىپ، جاڭاعى سۇراعىن قايتالاسا، بىرگە جاتقان ورىس جىگىتى: «ۆى چتو، ساكە، سامي سەبيا يششەتە؟» – دەپ تاڭ قالىپتى. جانباەۆ بولسا ايىلىن دا جيماي: «ا يا حوتەل پروۆەريت، تى جانباەۆا زناەش، يلي نەت»، – دەيتىن كورىنەدى.

ەل اۋزىنداعى تاعى ءبىر اڭگىمەدە، جوعارعى پارتيا مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققاننان كەيىن ساعالباي اعامىزدى كەنتاۋ قالالىق پارتيا كوميتەتىنە ەكىنشى حاتشى قىلىپ جىبەرەتىن بولىپتى. ورتالىق كوميتەتتىڭ وكىلى مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ قايدا باراتىنىن وقىپ  شىققاننان كەيىن «ەندى كىمدە سۇراق بار؟»، – دەيدى. سوندا ساكەڭ  قولىن كوتەرىپ: «مەندە سۇراق بار!»، – دەسە كەرەك.

«قۇرمەتتى ورتالىق كوميتەتتىڭ وكىلى، – دەيدى جانباەۆ، قالالىق پارتيا كوميتەتىنە جىبەرەمىز دەپ وتىرعانىڭىز قاي جانباەۆ؟ جوعارعى پارتيا مەكتەبىنە مالەنكوۆ جولداستىڭ ءوزى ارنايى  وقۋعا جىبەرگەن جانە وعان دەيىن اقمولا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە ءبىرىنشى حاتشى بولىپ قىزمەت اتقارعان جانباەۆ پا، الدە باسقا بىرەۋ مە؟». وكىل ساسقالاقتاپ: «بۇل ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن انىقتاۋ كەرەك»، – دەپتى. جانباەۆ بولسا وسى اڭگىمەدەن كەيىن جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا ۇسىنىلادى.

ەندى بىردە جانباەۆ ەل ارالاپ ءجۇرىپ ءبىر كولحوزعا كەلسە، اۋىلدان ءبىراز جەردەگى قىرمانعا جاياۋ-جالپى كەتىپ بارا جاتقان قىز-كەلىنشەكتەردى كورەدى. جانىندا وتىرعان كولحوز پرەدسەداتەلىنەن «ولار نەگە جاياۋ ءجۇر؟» – دەپ سۇراسا، «كولىك جەتىسپەيدى، ولار جاياۋ ءجۇرىپ ۇيرەنگەن، ەشتەڭە ەتپەيدى»، – دەگەن جاۋاپ الادى.

ءبىرازدان كەيىن جانباەۆ مىنگەن كولىكتى توقتاتىپ، پرەدسەداتەلگە ات شالدىرىپ الايىق دەيدى. ول سىرتقا شىعىسىمەن شوپىرىنا جۇرە بەر دەپ ىم قاعادى. تەرەزەنى اشىپ، كولحوز باستىعىنا قاراسا ول بايعۇس اسىپ-ساسىپ: «ساكە، اۋىلعا مەن قالاي جەتەمىن؟ ءالى ون كيلومەتر بار»، – دەسە كەرەك. ساكەڭ اسپاي-ساسپاي: «ەشتەڭە ەتپەيدى. ايەلدەر دە سونداي قاشىقتىقتى جاياۋ ءجۇرىپ ءجۇر عوي. سەن ايەلدەردەن كەم ەمەس شىعارسىڭ»، – دەپ ءجۇرىپ كەتەدى.

ەندى بىردە ساعالباي جانباەۆتىڭ اتىنا سول كەزدەگى تاران اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن د.ي.بەرلين دەگەن كىسىنىڭ ۇستىنەن ارىز تۇسەدى. ساكەڭ اۋدانعا بارىپ، ايتىلعان جايدىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزگەننەن كەيىن حاتشىمەن تىلدەسەدى. ول وزىنشە اقتالىپ جاتسا كەرەك، سوندا ساكەڭ: «سلۋشاي، كاك تۆويا فاميليا؟»، – دەپ سۇرايدى. «ۆى جە زناەتە، ساكە!»، – دەيدى ول. «يا ۋ تەبيا سپراشيۆايۋ، كاك تۆويا فاميليا؟»، – دەپ تاعى قايتالايدى. «بەرلين» دەگەن جاۋاپتى ەستىگەن سوڭ، «ا تى زناەش، كاك ناشي ۆزيالي بەرلين. ەسلي نە موجەش نايتي وبششي يازىك س نارودوم، مى تەبيا توجە ۆوزمەم كاك بەرلين»، – دەپتى. سونىمەن اڭگىمە بىتكەن.

تاعى بىردە ساعالباي جانباەۆ استىق جيناۋعا كومەككە كەلگەن اسكەريلەردىڭ باسشىسى بولعان ارميا گەنەرالىمەن كەلىسە الماي قالادى. سوندا ساكەڭ: «ءسىز ءوزى اسكەرلەردى كىم كيىندىرەتىنىن، كىم تويىندىراتىنىن بىلەسىز بە؟  اۋىل ادامدارى.  ءسىز ارميانىڭ گەنەرالى بولساڭىز، مەن پارتيانىڭ گەنەرالىمىن. سوزگە كونبەسەڭ، پارتبيلەتىڭدى ستولعا قوي!»، –دەيدى. ءسۇيتىپ، گەنەرالدى دا ورنىنا قويادى.

ساعالباي اعامىز باسشى بولىپ تۇرعان كەزىندە گازەت جۋرناليستەرىنە جاقسى قولداۋ جاساعان. جانە گازەتتى ءوز ماقساتىنا ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن. كوزكورگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول گازەت باسشىلارىنا ارنايى تاپسىرىس بەرىپ، شارۋاشىلىعى ارتتا قالعان كولحوز نەمەسە كاسىپورىندى سىناتادى ەكەن. گازەت بەتىنە ماقالا شىعا سالا اراعا ءبىر-ەكى كۇن سالىپ بيۋرو ءماجىلىسىن وتكىزەدى. وندا سىنالعان باسشىلاردى ورنىنان تۇرعىزىپ، «گازەتتە جازىلعان كەمشىلىكتەر راس پا؟»، – دەپ سۇراپ الىپ، ولارعا قاتاڭ شارا قولدانادى. كەيبىرەۋىنە سوگىس بەرەدى، كەيبىرەۋىن قىزمەتىنەن بوساتادى. ىلە-شالا گازەت بەتىندە «سىناپ ەدىك، قورىتىندىسى قانداي؟» دەگەن ايدارمەن جاۋاپ جارىق كورەدى. ءسۇيتىپ، ول ەكى جەپ، بيگە شىعىپ، ىسكە بوگەت بولعانداردى جازالاپ، گازەتتىڭ دە مەرەيىن كوتەرىپ، بەدەلىن اسىرىپ وتىرعان.

ەل ىشىندە تاپقىر سوزدەرى جۇرتقا جايىلعان كىسىلەردىڭ اۋىزەكى اڭگىمەلەرى دە ءجيى ۇشىراسادى. قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى ءاسيا بەركەنوۆانىڭ تاپقىرلىقپەن ايتىلعان ەزۋ تارتقىزار سوزدەرى دە از ەمەس. بىردە تانىستارىنىڭ ءبىرى ودان: «وسى ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز كىم بولىپ قىزمەت ىستەيدى؟»، – دەپ سۇراسا كەرەك. كۇيەۋى تابىلدى بولسا سول تۇستا جۇمىس تاپپاي ۇيدە وتىرعان. ءاسيا بوگەلمەستەن: «كۇيەۋىم ءاسيانىڭ كۇيەۋى بولىپ  جۇمىس ىستەيدى»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

تاعى بىردە قوناقاسىدا جۇتىڭقىراپ العان ءبىر كىسى قايتا-قايتا ءان سالىپ، «پوي، سولدات، پوي!» – دەپ قويماسا كەرەك. سوندا ءاسيا: «قوي، سولدات، قوي!» – دەپ باسۋ ايتىپتى.

احمەتبەك ومىرتاەۆ دەگەن ازامات قوستاناي وبلىستىق راديوسىندا قىزمەت ىستەدى. جاڭالىقتاردى ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارعاندا الدىنا جان سالمايتىن. مارقۇم، جەر بارىپ حابار بەرمەسىن، اششى سۋدى جاقسى كورەتىن. قىزىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە مىنانداي ءبىر شۋماقتى تابان استىندا سۋىرىپ سالىپ ايتقانى جۇرت جادىندا قالىپتى:

سۇراساڭ، مەنىڭ اتىم احمەتبەك،

باسىمدا بولۋشى ەلى اقىل ەپتەپ.

سەندەردەن، و، دوستارىم، ءبىر تىلەگىم،

ولگەندە كومەرسىڭدەر اقيرەتتەپ.

سول احاڭ راديودا باستىق بولىپ وتىرعان پولياكوۆ دەگەن ورىستى دالاباي، ءتىلشى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن موركوۆتسەۆ دەگەن ورىستى ءسابىزباي دەيدى ەكەن. قازىر ءتىرى بولسا، ول، ءسوز جوق،  ءپۋتيندى جولدىباي، مەدۆەدەۆتى ايۋباي دەپ ايتار ەدى.

مۇنداي اۋزەكى اڭگىمەلەردىڭ كەيبىرىندە ونى كىم ايتقانى ناقتى ايتىلسا، ياعني، اۆتورى بولسا، كەيبىر اڭگىمەلەردە ايتۋشىنىڭ اتى-ءجونى ايتىلمايدى، تەك نە ماماندىعى، نە مەكەنى عانا ءسوز بولادى.

سوعىس جىلدارىندا قازاقتىڭ ءبىر كەمپىرى ۇرشىق ءيىرىپ وتىرىپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتادى ەكەن. ونىڭ سوزىنە قۇلاق توسقان جەرگىلىكتى ميليتسيونەر جىگىت:

«دومبىرام باسى دىڭ-دىڭ-اۋ،

نەمىستەر ءولسىن مىڭ-مىڭ-اۋ.

ورىستار ءولسىن بەس-التاۋ،

قازاقتار قالسىن امان-ساۋ!» – دەپ وتىرعانىن ەستىپ قالىپ:

«اجە، نە ايتىپ وتىرسىز؟ نەمىستىڭ قىرىلعانى دۇرىس، ورىس ءوزىمىزدىڭ دوسىمىز ەمەس پە؟» –  دەيدى.

سوندا كەمپىر: «شىراعىم، قۇلاعىڭنىڭ قاقاسى بار ما ەدى؟ ورىستار ءولسىن دەپ جاتقان جوقپىن، بولسىن دەپ جاتىرمىن. ورىستار بولسىن، قازاقتار قالسىن دەگەن ۇيقاسىنان دا كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟» – دەيدى.

– ورىستار بولسىن بەس-التاۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟– دەپ ميليتسيا دا بوي بەرمەيدى.

– ە، سول ورىستىڭ قاتىنى دا قازاقتار سەكىلدى بەس-التى بالا تاپسىن دەپ جاتقانىم عوي، – دەپ كەمپىر قۇتىلىپ كەتىپتى.

ءبىر شارۋاشىلىقتىڭ ديرەكتورى ورىس ءتىلىن جەتە بىلمەيدى ەكەن. ال جۇرگىزۋشىسى قازاق ءتىلىن شالا-شارپى تۇسىنەتىن بولسا كەرەك. كولىك توقتاعان  جەردە ماشينادان تۇسكەن باستىق ورىس شوپىرىنا: «نە شەۆەليس!» – دەيتىن كورىنەدى. «وسى تۇرعان ورنىڭنان قوزعالما!» – دەگەنى عوي. اۋەلى ايتىلعان ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇقپاسا دا، بىرنەشە قايتالاعان سوڭ قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن ءسوزدى شوپىر دا جىلدام ۇعىپ، بۇيرىق كەلمەي، ورنىنان قوزعالمايتىن بولىپتى.

ءبىر باستىقتىڭ ورىس شوپىرى كولىگىنىڭ موتورى سىر بەرە قالسا، «وپيات تاراحتيت!» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتسا كەرەك. باستىعىنىڭ رۋى تاراقتى ەكەن. شوپىردىڭ الگى سوزىنەن ابدەن زاپى بولعان باستىق: «سلۋشاي، دوروگوي! ورىستا تاراحتيتتان باسقا ءسوز قۇرىپ قالىپ پا؟ باراحتيت، شۋميت، گۋديت دەپ ايتۋعا بولماي ما؟ تاراحتيت دەگەن قازاققا جامان ءسوز. بۇدان بىلاي بۇلاي سويلەگەنىڭدى ەستىمەيتىن بولايىن!»، – دەپ كەيىپتى.

تاعى ءبىر  شوپىرعا باستىعى بىرەسە ولاي ءجۇر، بىرەسە بۇلاي ءجۇر دەپ قايتا-قايتا اقىل ايتا بەرسە كەرەك. سوندا شىدامى تاۋسىلعان شوپىر: «بولدى، باسەكە! ەندى تىنىش وتىرىڭىز. باراتىن جەرىڭىزگە امان-ەسەن اپارۋعا مەن جاۋاپتىمىن. كابينەتتە ءسىز باستىق، كابينادا ءبىز باستىق»، – دەپتى.

وبلىستا باسقارما باستىعى بولىپ جۇرگەن ءبىر ازامات قۇرداسىمەن بىرگە قوناقتا بولىپ، ۇيگە قايتار ۋاقىتتا قىزىڭقىراپ قالىپ، اياق كيىمىن تەز كيە الماي، اۋرەگە ءتۇسىپتى. بۇل قىلىعىنا كۇلە قاراعان قۇرداسىنا: «نەگە ىرجىڭدايسىڭ؟ ودان دا ەڭكەيىپ، اياق كيىمىمدى كيگىزىپ جىبەر»، – دەيدى.

قۇرداسى تابان استىندا جاۋاپ قايتارىپ: «مينيستر بولساڭ دا، كيگىزەتىن جايىم جوق!» – دەسە كەرەك.

كوپ ۇزاماي الگى ازامات شىنىندا دا مينيستر بولادى. وعان تاعى جولىققان قۇرداسى: «مەن اياق كيىمىڭدى سول كەزدە كيگىزبەگەنىم ۇلكەن ابىروي بولعان. ايتپەسە مينيستر بولا الماي قالاتىن ەدىڭ»، – دەپتى.

ەل ىشىندە ەل ەسىندە ساقتالعان قىزىقتى اڭگىمەلەر كوپ. قۇيما قۇلاقتان ەستىگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبىرازىن مەن دە  قاعاز بەتىنە ءتۇسىردىم.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz