اتىراۋ وبلىسىنىڭ باس يمامى باتىرجان قاجى بەردەنۇلى جانازا جانە جەرلەۋ راسىمدەرىنە قاتىستى بىرقاتار ۇسىنىستار جاساعان ەكەن. بۇل كىسى مارقۇمنىڭ ءۇش كۇندىك، جەتى كۇندىك جانە قىرىق كۇندىك قادەلەرىن ءبىر كۇنگە وتكىزۋ تاجىريبەسى ەنگىزۋ ماسەلەسىن دە كوتەرىپ وتىر. دەگەنمەن، بۇل ۇسىنىستا ءدىني اسىرا سىلتەۋشىلىك بايقالادى. باياعى كوممۋنيستىك يدەولوگيا دا وسىنداي اسىرا سىلتەۋشىلىك سالدارىنان قۇردىمعا كەتكەن ەدى. 

«سارالاپ قاراساق، ءۇش كۇنگە ءبىر بولەك، جەتى كۇنگە ءبىر بولەك، قىرىق كۇنگە ءبىر بولەك داستارحان جايا بەرۋ، ونىڭ بارلىعى سايىپ كەلگەندە، ىسىراپشىلدىققا جول اشادى. ءارى وسى قادەلەردىڭ قاي قايسىنا دا سول تانىس ادامدارى اينالىپ قاتىسا بەرەدى. ەگەر، قادەلەردى بىرىكتىرىپ، ءبىر كۇندى بەلگىلەيتىن بولساق، بىلايعى جۇرتتىڭ ۋاقىتىن دا ۇنەمدەر ەدىك. ءارى بۇل شاڭىراققا دا ىڭعايلى بولادى»، – دەگەن ەكەن باس يمام باتىرجان قاجى بەردەنۇلى.

يمامدار قازاق داستۇرىنەن ءدىني تۇسىنىكتەر ارقىلى اراب مادەنيەتىنە، دۇنيەتانىمىنا جاقىن دەڭگەيدە ويلانا باستاعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول كىسىنىڭ حالىقتىڭ ۋاقىتى مەن جاعدايىن ويلاۋى – جاي عانا سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەۋ. XIX-XX عاسىردىڭ وزىندە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبىر جاعى ورىستانىپ، ءبىر جاعى اراب-پارسىلانىپ جاتقاندا قازاق ءوزىنىڭ ءتول دۇنيەتانىمى مەن ءداستۇرىن، ءتىلىن ساقتاپ قالعان ۇلت ەدى. ءتىل مادەني كونتاميناتسيالاردىڭ كورسەتكىشى دەسەك، قازاق ءتىلى تۋرالى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان “انىق تۇرiك زاتتى حالىق تiلi بiزدiڭ قازاقتا” دەپ كەسىپ ايتقان ەدى. بۇگىندە جەتىسىن، كەي جەردە توعىزىن، قىرىقىن، جىلدىق اسىن بەرۋ – ءبىرشاما تۇرىك تەكتى حالىقتاردا ساقتالعان. ەندى، ءبىز ءوز تەگىمىزدەن جەرىنىپ، ولاردان كەرى كەتىپ، اراب بولۋىمىز كەرەك پە ەكەن؟

ارابتاردا ارۋاق ۇعىمى جوق. ولار ءۇشىن ومىردەن قايتقان ادامنىڭ تىرىلەر اراسىندا ەش ورنى جوق. ال ءبىزدىڭ قازاقتا كەرىسىنشە.

ەرتەدە تويدىڭ ەڭ ۇلكەنى – ارۋاقتارعا ارنالىپ جاسالاتىن اس ەدى. بۇگىندە تويدىڭ ەڭ ۇلكەنى جاستاردىڭ ۇيلەنۋ تويى بولىپ وزگەردى. نەگە استى ۇلاناسىر ەتىپ وتكىزەتىن ەدى؟ ويتكەنى، بابالاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن وسى استا ناسيحاتتايتىن بولعان. جىرشىلار ارۋاقتىڭ ەرلىگىن تاڭ اسىرىپ جىرلايتىن بولعان. ۇلتىمىزدىڭ بار اسىلىنىڭ (ۇلتتىق تاعام، ۇلتتىق سپورت، ۇلتتىق ونەردىڭ سان ءتۇرى) ءبارى قازاقتىڭ استارىندا كورىنىس تاپقان. ونەگەلى سوزدەر مەن ەرلىكتەردى، قاريالاردىڭ قازىنالى اڭگىمەلەرىن، بي-شەشەندەردىڭ كەلەلى جيىندارى ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاستار وسىنداي استاردا بويلارىنا سىڭىرەتىن بولعان.

ەجەلدە ۇلى قاعاندارعا ارناپ ارنايى ەسكە الۋ كەشەنىن تۇرىزىپ، تاس ءمۇسىنىن ورناتىپ، قۇرباندىق شالۋ ورىندارىن ازىرلەگەن. ءتىپتى جوقتاۋ جىرىن بىتىك تاستارعا قاشاپ جازعان. قازاقتىڭ جوقتاۋ ءداستۇرى ەرتە داۋىرلەردەن باستاۋ الىپ تۇر. ءبىز سول زاماندا-اق قايتىس بولعان ادامنىڭ بەت-بەينەسىن عانا ەمەس، تاسقا جازىلعان جوقتاۋ جىرى ارقىلى سۇرگەن ءومىرىن، جەتكەن جەتىستىكتەرىن دە ۇرپاققا قالدىرا بىلەتىن ەدىك…

ونداي استاتوك اس وتكىزبەسەك تە مارقۇمنىڭ جاساعان جاقسىلىعىن كوبىرەك ايتىپ، بالالارعا ۇلگى ەتۋدىڭ قانداي سوكەتتىگى بار؟ “ارۋاعىن ارداقتاعان ەل ازبايدى”، ء“ولىنى قۇرمەتتەۋ ءتىرى ءۇشىن”، ء“ولى رازى بولماي، ءتىرى بايمايدى” دەگەن ءتارىزدى قازاقتىڭ قاسيەتتى سوزدەرىن قايدا قويامىز؟ قازاق بارعان سايىن ارۋاقتى ەسكە الۋدان دا قالىپ بارادى. ونسىز دا بارىمىز يت-قۇسقا جەم بولىپ جاتقاندا ومىرگە اكەلىپ، ەل ەتكەن، جەرىمىزدى جاندارىن بەرىپ قورعاعان بابالارىمىزعا ءتىپتى اس وتكىزۋگە جارىماعانىمىز با؟

ءداستۇردى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى جويۋ ءبىر كۇندە جۇرمەيدى. بىرتىندەپ جۇزەگە اسادى. “ىسىراپشىلدىق جاساپ، داستارحاندى تولتىرماڭىزدار” دەدى. وعان كوڭدىك. شىن مانىندە جەر باسىپ جۇرگەنىمىزگە قايتىس بولعان بابالارىمىز، اتا-انالارىمىز الدىندا شەكسىز قارىزدار بولساق تا، ولاردىڭ قۇرمەتىنە داستارحان جايماۋىمىز كەرەك پە؟ “ارۋاقتار تيە بەرسىن” دەپ اس تىرىلەرگە ەمەس، مارقۇمدارعا ارنالادى ەمەس پە؟ بۇل ماسەلەدە “مىڭق” دەمەدىك. ەندى جەتىسى مەن قىرقىنا اۋىز سالىپ وتىر ەكەن. تاعى دا ءۇن شىعارماساق، بۇكىل ءداستۇرىمىزدى جوق قىلاتىن ءتۇرى بار عوي. ەرتەڭ ءتىپتى اتا-بابالارىڭىزدى اۋىزعا الىپ مۇلدە ەسكە الماڭىزدار دەسە قۋانا-قۋانا قوشتايتىندار تابىلۋى بەك مۇمكىن.

شىن مانىندە مارقۇمدى شىعارىپ سالۋ ءراسىمىن اركىم ءوز شاماسىنا قاراي جاسايدى. وعان تاعى ەل-جۇرتى قارايلاسىپ، قولداۋ كورسەتەدى. سول سەبەپتى، ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارۋاقتى ەسكە الۋ شارالارىنا تىيىم سالۋى ەش نەگىزسىز.

ارمان اۋباكىر

Abai.kz