تەمەكiگە قارسى كۇرەس جاريالاعاندار ەلiمiزدەگi شىلىم شەگەتiن 13-15 جاسار جاسوسپiرiمدەر سانى بىلتىر 120 مىڭ بولسا، بيىل 140 مىڭعا جەتكەنiن ايتادى. ەزۋiنە تەمەكi قىستىرعانداردىڭ ەڭ جاسى – 8-دە. بۇل – رەسمي دەرەك. بەيرەسمي دەرەكتەردi سويلەتسەك، نەبiر سوراقىلىقتىڭ بەتi اشىلارى انىق. ال، قازاقستاندا ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن تەمەكi كومپانيالارى، تاپقان تابىستارىنىڭ 80-90 پايىزىن ءوز ەلدەرiنە قاراي شەكارا اسىرادى ەكەن. دەمەك، قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن ۋلاعان تەمەكiدەن تۇسكەن پايدانىڭ قىزىعىن جاتجۇرتتىقتار كورۋدە.

تەمەكiگە قارسى كۇرەس جاريالاعاندار ەلiمiزدەگi شىلىم شەگەتiن 13-15 جاسار جاسوسپiرiمدەر سانى بىلتىر 120 مىڭ بولسا، بيىل 140 مىڭعا جەتكەنiن ايتادى. ەزۋiنە تەمەكi قىستىرعانداردىڭ ەڭ جاسى – 8-دە. بۇل – رەسمي دەرەك. بەيرەسمي دەرەكتەردi سويلەتسەك، نەبiر سوراقىلىقتىڭ بەتi اشىلارى انىق. ال، قازاقستاندا ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن تەمەكi كومپانيالارى، تاپقان تابىستارىنىڭ 80-90 پايىزىن ءوز ەلدەرiنە قاراي شەكارا اسىرادى ەكەن. دەمەك، قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن ۋلاعان تەمەكiدەن تۇسكەن پايدانىڭ قىزىعىن جاتجۇرتتىقتار كورۋدە.

تابىس سىرتقا كەتىپ جاتىر
ساناۋلى كۇن بۇرىن عانا قر ءماجiلiسi ماقۇلداعان «دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسi تۋرالى حالىق كودەكسi» ەندi سەنات تالقىسىنا تۇسپەك. «تەمەكi تۇتiنiنەن ازات قازاقستان ءۇشiن» حالىقتىق كواليتسياسىنىڭ مۇشەلەرi تاراپىنان ۇسىنىلعان بۇل قۇجاتتا تەمەكi كومپانيالارىنا دەمەۋشiلiك جاساۋعا تىيىم سالۋ; شىلىم قوراپتارىنىڭ سىرتىندا تەمەكi تارتۋ سالدارىنىڭ زارداپتارىن انىق ەتىپ جازۋ; تەمەكi ونiمدەرiن ساتاتىن نىسانداردى بارىنشا ازايتىپ، ولاردى بiر-بiرiنەن الشاق ورنالاستىرۋ سىندى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن. كەيبiر دامىعان ەلدەردە انىقتالعانداي، قوراپتىڭ بەل ورتاسىنا دەيىن جازىلعان تەمەكiنiڭ زيانى تۋرالى ەسكەرتۋ ادام پسيحولوگياسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى ەكەن. زاڭدى رەسمي تۇردە بەكiتiپ العاننان كەيiن كواليتسيا مۇشەلەرi اكتسيزدەردiڭ كوبەيتiلۋi, بالالاردىڭ شىلىمدى ساتىپ الۋىنا توسقاۋىل قويۋ، ت.ب. وزەكتi ماسەلەلەر جولىندا كۇرەسۋدi مiندەت ەتiپ وتىر.
سالاۋاتتى ءومiر سالتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرi جونiندەگi ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باس ديرەكتورى قازبەك تولەباەۆ، ۇكiمەت اكتسيزدiك ماسەلەنi دۇرىس جولعا قويسا، تەمەكi وندiرۋشiلەردiڭ تۇتىنۋشىلارعا قارجىلىق، پسيحولوگيالىق جانە دەنساۋلىققا زيان تۇرعىسىنان كەلتiرەتiن شىعىندارىن ءوندiرiپ الۋعا بولاتىنىن ايتادى. ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە، بiر قوراپ تەمەكiنiڭ باعاسىن 10 پايىزعا جوعارىلاتۋ، دامىعان ەلدەردەگi شىلىم شەكپەيتiندەردiڭ سانىن 4 پايىزعا، دامۋشى ەلدەردە 8 پايىزعا ازايتادى. ونىڭ ۇستiنە، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەرتەڭiنە قاۋiپ توندiرگەن تەمەكiدەن قازاقستاندىق بيۋدجەتكە تۇسەتiن كiرiس اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەمەس. ويتكەنi, ەلiمiزدە شاش-ەتەكتەن پايدا تاباتىن تەمەكi كومپانيالارىنىڭ كiرiسiنiڭ 80-90 پايىزى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتiك بيۋدجەتiنە ەمەس، شەت مەملەكەتتەرگە اسىرىلادى. باسقاشا ايتقاندا، قازاقستان ازاماتتارىن ۋلاپ جاتقان تەمەكi تابىسىنىڭ قىزىعىن جاتجۇرتتىقتار كورۋدە. مۇنى قر ساۋدا-وندiرiستiك پالاتاسىنداعىلار دا مويىنداپ وتىر. دەمەك، تەمەكiگە قارسى كۇرەستiڭ ەل ەكونوميكاسىنا تيگiزەر كەرi اسەرi جوق.

تاباك ونىمدەرى ءۇشىن تابىلعان جارناما...
ارينە، تەمەكiنiڭ دۇكەن سورەلەرىنەن «سىرعىپ ءتۇسiپ قالۋى» ناپاقالارىن نيكوتيننەن تاۋىپ جۇرگەن حالىقارالىق كومپانيا وكiلدەرiنە ۇناماسى انىق. تاباك ونiمدەرiن وندiرەتiن iرi كاسiپورىندار، تiپتi, گولليۆۋدپەن تىعىز بايلانىس ورناتقان. ياعني، تەمەكiنi جارنامالاعانى ءۇشiن اكتەرلەرگە قىراۋار قارجى (150 مىڭ دوللار) كولەمiندە سىياقى تاعايىندالعان كورىنەدى. تەمەكىنiڭ زيانى تۋرالى سوت iسiن قاراۋ بارىسىندا بiرقاتار سوراقى جايتتىڭ بەتi اشىلعان. مىسالى، الەمگە تانىمال بiر كومپانيا گولليۆۋدتىق اكتەرلەرگە 1 جىلدا 3 ملن. دوللار كولەمiندە سىياقى بەرگەن. كەيبiر مامانداردىڭ پiكiرiنشە، 30-50 جىل ارالىعىندا تۇسiرiلگەن كينوفيلمدەردەگى تەمەكiنiڭ جارنامالانۋىنان كۇنi بۇگiنگە دەيiن تاباك ءوندiرiسiنiڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. سول كەزدەرi راديو ارقىلى شىلىمدى ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان باعدارلامالار ءۇشiن تاباك كومپانيالارى كەڭ اۋقىمدا قالاماقى تاعايىنداۋدان دا تارتىنباعان. مىسالى، Warner Brothers ستۋدياسى 1937 جىلى شىققان بiر باعدارلاماعا 13,7 ملن. دوللار العان. 30-شى جىلدارداعى «كەڭشiلiك» ءالi كۇنگە دەيiن ساقتالسا كەرەك. مىسالى، تەلەديدار ارقىلى قانشاما اكتەر تەمەكiنiڭ نەبىر ءتۇرiن ەمiن-ەركiن «اسپەتتەيدi». ادام اعزاسىنا، تiپتi, ومiرiنە اسا قاۋiپتi ۋ – تەمەكiگە قاتىستى شىعارماشىلىق ونiمدەر سۇزگiدەن وتكiزiلمەي، قوراپتارىنىڭ سىرتى كوزدiڭ جاۋىن الاتىن تاباك ونiمدەرiنiڭ قۇرساۋىنا تۇسكەن جاستار مەن جاسوسپiرiمدەر قاتارى استە سيرەمەك ەمەس. ەڭ باستىسى، تۇلىمى جەلكiلدەگەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا تەمەكi ونiمدەرiن ەش قىمسىنباستان ساتاتىن ءدۇبارا ساتۋشىلاردى تەزگە سالىپ، تەمەكىنى دۇكەن سورەلەرىنەن تەزدەتىپ الىپ تاستاۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار ورتا بiلiم بەرۋ مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا تەمەكi تارتقان مۇعالiمدەر دە جازاسىز قالماۋى تيiس. ويتكەنi, ولار ۇستازىنا قاراپ بوي تۇزەيتiن وقۋشى مەن ستۋدەنتكە كەرi ىقپال ەتۋدە. مۇنداي ءتاسiل كورشiلەس رەسەيدە بiراز ۋاقىتتان بەرi قولدانىلىپ كەلەدi. انگلياداعى جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىمەن كۇرەس قورىنىڭ ماماندارى ۇكiمەتتەرiنە كوشە بويلارىندا تەمەكi سامساپ تۇراتىن ارنايى اپپاراتتاردىڭ كوزiن قۇرتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتۋدا. بۇل بەسiكتەن بەلi شىقپاي جاتىپ، ەزۋلەرiنە شىلىم قىستىراتىن بالالاردىڭ جامان ادەتتەن اۋلاق بولۋىن قامتاماسىز ەتپەك. ايتپاقشى، حالىقارالىق باق ءتۇرى ۇزدiكسiز جارنامالاپ جۇرگەن ەلەكتروندى تەمەكiنi كەيبiر ماماندار ادام دەنساۋلىعىنا قاۋiپ ءتوندiرۋi مۇمكiن دەگەن پiكiردە. ويتكەنi, ادام اعزاسىنا ەشقانداي قاۋiپ توندiرمەيتiنiن دالەلدەگەن ايعاقتار از.
دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددسۇ) مالiمەتiنە سۇيەنسەك، جەر شارىنداعى 2 ميلليارد جاس جەتكىنشەك تەمەكiنiڭ تۇتiنiمەن ۋلانعان. ال قازاقستان حالقىنىڭ 29 پايىزى (4 ميلليوننان استام ادام) تەمەكi تارتادى. 4 ميلليوننىڭ 600-دەن استامى قىز-كەلiنشەك بولسا، 140 مىڭى – 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەر. وتانداستارىمىزدىڭ باسىم بولiگi جيىرماعا تولماي جاتىپ، شىلىمنىڭ «ءدامiن» تاتادى ەكەن. سوراقىسى سول، ەلiمiزدە جىلىنا – 25 مىڭ، كۇن سايىن 70 پەندە تەمەكiنiڭ كەسiرiنەن تۋىنداعان دەرتتەردەن كوز جۇماتىن كورiنەدi. قازiر وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ شىلىم شەگۋگە اۋەستەنۋiنە جارنامانىڭ تيگiزەر ىقپالى كوپ. ددسۇ وكiلدەرi الەمدەگi بارلىق مەملەكەتتiڭ ۇكiمەتتەرiن تەمەكiنi جارنامالاۋعا زاڭ جۇزiندە قاتاڭ تىيىم سالۋعا شاقىردى. حالىقارالىق ۇيىم وكiلدەرi جۇرگiزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بالالار تەمەكi تارتۋدى نەعۇرلىم ەرتە باستاسا، نيكوتيننەن باس تارتۋ سوعۇرلىم قيىنعا تۇسەتiنiن دالەلدەگەن. ددسۇ ۇيىمداستىرعان باعدارلامالاردىڭ بiرi – Tobacco Free Initiative جەتەكشiسi دۋگلاس بەتتچەر جەر شارىن مەكەندەيتiن تۇرعىنداردىڭ نەبارى 5 پايىزى عانا تەمەكiنi اسپەتتەيتiن جارنامالىق دۇنيەلەردەن اۋلاق ەكەندiگiن ايتادى. ال قالعان 95 پايىزى تەمەكiنi ناسيحاتتاعان جارنامادان كۇنi-ءتۇنi كوز اشپايدى. ەگەر تيiستi شارا قولعا الىنباسا، عاسىر سوڭىنا دەيiن 1 ميلليارد (!) ادامنىڭ اجالى تەمەكiدەن بولماق.

رۇقساتى بار قاۋىپتى ءونىم...
تەمەكi – ادام ولiمiنە سەبەپ بولا تۇرا، زاڭ جۇزiندە تۇتىنۋعا رۇحسات ەتiلگەن الەمدەگi جالعىز قاۋىپتى ءونiم. ەزۋiنە شىلىم قىستىرعانداردىڭ ۇشتەن بiرi, كەيدە تiپتi, تەڭ جارتىسى اجالىنان 15 جىل بۇرىن ولەدi ەكەن. ولاردىڭ 95 پايىزدان استامى وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنە ۇشىرايدى. بۇگiن قازاقستانداعى ەمحانالار مەن اۋرۋحانالاردىڭ بارلىعىندا دەرلiك تەمەكiنiڭ زيانى مەن كەلەشەك ۇرپاققا توندiرەتiن قاۋپi تۋرالى ايتىلعان ەسكەرتۋلەر iلiنگەن. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ساراپشىلارى بۇكiل الەم بويىنشا، 1,8 ميلليارد جاستىڭ (10-24 جاس ارالىعى) تەمەكi تارتاتىنىن ايتادى. وكiنiشكە قاراي، بۇل كورسەتكiش ۋاقىت وتكەن سايىن ارتا تۇسپەسە، كەمiمەسi انىق. ويتكەنi, ناپاقاسىن تەمەكi وندiرiسiنەن ايىراتىندار تۇتىنۋشىلىق نارىق اياسىن كەڭەيتۋگە، ياعني كارi-جاستىڭ جاپپاي تەمەكi تارتۋىنا مۇددەلi. 2008 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگiندە ەۋروپالىق كوميسسيا تەمەكiگە قارسى كۇرەستiڭ تاعى بiر جوباسىن تالقىعا سالدى. اتالعان قۇجاتتا ەۋرووداق قۇرامىنداعى ەلدەردە تەمەكi ونiمدەرiنە سالىناتىن مەملەكەتتiك سالىق كولەمiن شىلىمنىڭ بولشەك ساۋداداعى باعاسىنىڭ 67 پايىزىنا دەيiن ءوسiرۋ كەرەكتiگi ايتىلعان. باستى ماقسات: ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا تونەتiن قاتەردiڭ الدىن الۋ جانە كارi قۇرلىقتاعى بارلىق ەلدە تەمەكiنiڭ باعاسىن بiركەلكi ەتۋ. قازiرگi تاڭدا فرانتسيا، گەرمانيا، بەلگيا سەكiلدi باسقا دا مەملەكەتتەردە بiر قوراپ شىلىم ەداۋiر قىمبات تۇرسا، ليۋكسەمبۋرگ پەن ەۋرووداققا كەيiن قوسىلعان كوپتەگەن ەلدەردە تەمەكi ارزان. نەمiستەر مەن فرانتسۋزدار جەرiندە كونتراباندالىق جولمەن اكەلiنگەن تەمەكi ونiمدەرiنiڭ كوبەيiپ كەتۋi دە وسى سەبەپتi. ەۋرووداق 2025 جىلعا دەيiن تەمەكi ونiمدەرiن اشىق ساۋدادان مۇلدە الىپ تاستاۋدى ماقسات ەتۋدە. ال، رەسەيدە مەكتەپتەر مەن كوللەدجدەردە تەمەكi تارتقان مۇعالiمدەرگە قوماقتى ايىپپۇل سالىنادى. رف تۇتىنۋشىلىق باقىلاۋ ۇيىمىنىڭ جەتەكشiسi گەننادي ونيششەنكو جۋىردا رەسەيدەگi الەمدiك الپاۋىت كاسiپورىنداردى «رەسەيلiكتەرگە قارسى «نيكوتيندiك گەنوتسيد» ۇيىمداستىردى» دەپ ايىپتاپ، سوتقا شاعىمداناتىنىن مالiمدەدi. باتىستىڭ كوپتەگەن ەلدەرiندە قوعامدىق ورىنداردا شىلىم تارتۋعا زاڭ جۇزiندە تىيىم سالىنعان. فرانتسيادا مۇنداي زاڭ كۇشiنە ەنگەنiنە سەگiز اي بولىپتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا كافە، بار، مەيرامحانالاردىڭ قوجايىندارى تاباتىن پايدا 10-15 پايىزعا قىسقارسا، جۇرەك پەن قان تامىرلارى اۋرۋىنان كوز جۇماتىندار سانى 15 پايىزعا ازايىپتى. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وكiلدەرi تەمەكi ونiمدەرiن جارنامالايتىن ناسيحاتتىق شارالار تولىق ءارi تۇتاس توقتاتىلسا، شىلىم شەگەتiندەردiڭ سانى 16 پايىزعا تومەندەيتiنiن كولدەنەڭ تارتادى. سوندىقتان كوشەلە جارناماسى مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان (گازەت، جۋرنال، تەلەديدار، راديو، ينتەرنەت سايتتارى، پلاكاتتار مەن بيلبوردتار، قوعامدىق كولiكتەردiڭ سىرتى، ت.ب.) نيكوتيندiك ونiمدەردi الاستاۋ وتە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار ءتۇرلi حالىقارالىق جارىستاردا، اسiرەسە، جاستار مەن جاسوسiپiرiمدەر قاتىساتىن سايىستارعا دەمەۋشiلiك جاساپ، تەمەكi ءوندiرۋشi كاسiپورىنداردىڭ برەندتەرiن جارنامالاۋعا دا توسقاۋىل قويۋ قاجەت.

تەمەكىمەن كۇرەستە ۇتىلىپ قالدىق...
قر «تەمەكi تارتۋدى شەكتەۋ مەن الدىن الۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس، تەمەكi ونiمدەرiن وندiرۋشiلەر مەن سىرتتان تاسىمالداۋشىلار جىل سايىن iشكi نارىققا ۇسىناتىن ونiمدەردiڭ قۇرامى تۋرالى ۇكiمەتكە ەسەپ بەرۋگە مiندەتتi. 2008 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، قوراپ سىرتىنداعى «شىلىم شەگۋ سiزدiڭ دەنساۋلىعىڭىزعا وتە زياندى»، «بالالاردى تەمەكi تۇتiنiنەن قورعاڭىزدار»، «تەمەكi شەكپەيتiندەردiڭ ءومiرi ۇزاق» دەگەن جازۋداعى ارiپتەردىڭ كولەمi 30 پايىزعا ۇلكەيتiلدi. بۇل – حالىقارالىق تەمەكiگە قارسى كۇرەس جونiندەگi كونۆەنتسياعا قازاقستان دا قول قويعاننان كەيiنگi جاڭالىق. وعان دەيiن جۇرتقا شىلىمنىڭ زالالىن ەسكەرتەتiن جازۋ، تiپتi, بايقالمايتىن-دا. قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگiندەگiلەر بۇل ەسكەرتۋدى كەلەشەكتە 50 پايىزعا دەيiن جەتكiزۋدi كوزدەپ وتىر. ەسكەرتۋگە ەزۋiنە تەمەكi قىستىرعان 4 ميلليون وتانداس سەلت ەتسە جاقسى...
نارىقتى زەرتتەيتiن تاۋەلسiز اگەنتتiك – «بيزنەس ساراپ» تاراتقان اقپاراتقا سۇيەنسەك، 2008 جىلى قازاقستانداعى شىلىم ءوندiرiسi 28-29 ميلليارد دانا (1,4-1,5 ملرد. قوراپ) بولماق. بۇل كورسەتكiش بۇگiندە 25 ميلليارد دانا شاماسىندا. ءونiم ءوندiرۋ قارقىنى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىسقا تاۋەلدi. 25 ميلليارد دانانىڭ 29 ميللياردقا وسiرiلەتiنiنە قاراپ، تەمەكi تارتاتىنداردىڭ سانى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن اڭعارامىز.
قازiرگi كەزدە iشكi نارىقتا ەكi كومپانيا – «فيليپپ مورريس قازاقستان» (56,4%) مەن «گالاحەر قازاقستاننىڭ» (40%) ۇلەس سالماعى باسىم. قالعان بولiك شەت ەلدەردەن تەمەكi تاسىمالدايتىن كومپانيالاردىڭ ەنشiسiندە. ەۋروپانىڭ شىلىممەن كۇرەسكە قاتىستى كوتەرگەن باستاماسىن  قىركۇيەكتiڭ ورتاسىندا «تەمەكi تۇتiنiنەن ازات قازاقستان ءۇشiن» ۇلتتىق كواليتسياسىنىڭ وكiلدەرi دە قولدادى. سالاۋاتتى ءومiر سالتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرi جونiندەگi ۇلتتىق ورتالىقتىڭ ەلiمiزدەگi iشiمدiك پەن تەمەكi ونiمدەرiنiڭ زاڭدى تۇردە ساۋدا اينالىمىنا ەنگiزiلۋiن جاقسارتۋ ماقساتىندا جۇرگiزگەن ساراپتامالىق زەرتتەۋ ناتيجەسiندە بiراز كەمشiلiكتiڭ بەتi اشىلىپتى. كواليتسيا پرەزيدەنتi ايقان اقانوۆ: «ەو كەڭەسiنە سايكەس، تەمەكi ونiمiنە سالىناتىن جالپى سالىقتىق سالماق 70 پايىزدان (قازاقستاندا – 26%), ال اكتسيزدiڭ ۇلەسi 57 پايىزدان (11%) كەم بولماۋى تيiس. سونىمەن قاتار 2006 جىلدىڭ 1 شiلدەسiنەن باستاپ 1 مىڭ دانا شىلىمعا سالىناتىن سالىق جۇگi 64 ەۋروعا (10 370 تەڭگە) تەڭگەرiلدi. بۇل كورسەتكiش قازاقستاندا 58 ەسە تومەن. بiزدە اراق-شاراپ پەن تەمەكiدەگi اكتسيزدiڭ ۇلەسi نەبارى 2,03% نەمەسە 2 337,0 ميلليارد تەڭگەنiڭ 33,3 ميللياردى عانا. بيۋدجەتكە تۇسەتiن كiرiستiڭ كولەمi 1 پايىزعا كەم» دەي كەلە، سالىق سالماعىن كوتەرۋ ارقىلى بيۋدجەتكە تۇسەتiن كiرiستi 10 ەسەگە دەيiن كوبەيتكەن تايلاندتىڭ تاجiريبەسiن كولدەنەڭ تارتادى. ازiرگە تەمەكiگە قارسى كۇرەستە قازاقستان ۇتىلىپ جۇر. بىلتىر حالىقارالىق Gallup كومپانياسى جۇرگiزگەن ساۋالنامانىڭ «سوڭعى بiر اپتادا شىلىم شەكتiڭiز بە؟» دەگەن سۇراعىنا باس يزەگەندەر سانى كۋبادا – 40%، قازاقستاندا – 35%، ەستونيا، لاتۆيا، ءازiربايجان، يندونەزيادا – 36%، رەسەي مەن بەلارۋستا – 37%، ليتۆادا – 34%، ارگەنتينا مەن قىتايدا – 33%،ۋكراينا مەن ۆەتنامدا – 32%، كيپر، ماۆريتانيا، سلوۆاكيادا – 31%، اقش-تا 24%-دى قۇراپتى. ەڭ تومەنگi كورسەتكiش نيگەريانىڭ ۇلەسiندە – 6%. ايتپاقشى، تاۋلiگiنە 10-12 شىلىم تارتاتىندار جىلدىق ۋاقىت ولشەمiمەن العاندا، تەمەكiگە 24 كۇنiن جۇمسايدى ەكەن. شىلىممەن «قوشتاسا» الماي جۇرگەن وتانداستىڭ قۇلاعىنا – التىننان سىرعا. ساندىق كورسەتكiشتەر سويلەيتiن تۇستا كوسەمسiپ، شەشەنسۋدiڭ ءوزi ارتىق...

«قازاقستان ىسكەرى»، №11, 4-ماۋسىم، 2009 جىل