«اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول». حالىققا جاقىندىقتى قايدام، پاۆلودار وبلىسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بولات باقاۋوۆ سىندى اكىمدەردى ەل تۇستەپ تانىمايدى. ايتەۋىر وسى ءوڭىردى باسقارىپ، كرەسلودا وتىر دەمەسەڭىز، باقاۋوۆتىڭ ءشيدىڭ باسىن سىندىرعانىن ەستىگەن ادام جوق. سوندا دا اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولمايدى. سەبەبى: سوڭعى جىلدارى ءسال-ءپال ەل نازارىن باقاۋوۆقا اۋدارعان ءبىردى-ەكىلى وقيعا بولدى. بىلتىر ستالين بيلەگەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاققا قاساقانا جاساعان گەنوتسيدىنىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ جيىلىسىندا كورشى ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە عانا سويلەگەن اكىم ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاتپاي ءبىر-اق كۇندە «تانىمال» بولىپ شىعا كەلدى. ونان كەيىن پاۆلودار قالاسىنىڭ تۇرعىنى، بەلگىلى قوعام بەلسەندىسى، ءتىل جاناشىرى رۋزا بەيسەنبايتەگى مەملەكەتتىك تىلدە حابارلاندىرۋ جاساماعانى ءۇشىن ترامۆايدىڭ جولىن بوگەمەك بولعاندا, باقاۋوۆتىڭ كومانداسى انا ءتىلىنىڭ پاۆلودارداعى جاي-كۇيىنە جانى كۇيگەن قازاق قىزىنىڭ، ايەل-انانىڭ اۋزىن جابۋ ءۇشىن قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. بۇل – تۇسىنگەن ادامعا مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇنشىقتىرىپ، وڭىردە ءورىسىن تارىلتىپ ءولتىرۋ  بولىپ تابىلادى. ال، ەلباسىمىز بولسا، «قازاقستان حالقىن ۇيىستىراتىن ءتىل – قازاق ءتىلى»، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەيدى. ءتىل ماسەلەسىندەگى ەلباسىنىڭ وسىنداي ساليقالى ساياساتىن ەش تۇسىنبەيتىن، تۇسىنگىسى دە كەلمەيتىن بولات باقاۋوۆ كىم؟ ول اكىم بولعالى كەرەكۋدە نە وزگەردى؟ نەندەي جەتىستىككە جەتتى؟

ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار ءھام ارنايى ساياسي ينستيتۋتتار ەلىمىزدە ءاردايىم اكىمدەردىڭ رەيتينگىسىن جاساپ، وڭىرلەردە اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردى، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دۇرىس جۇرگىزىلۋ بارىسىن، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ت.ب سارالاپ وتىرادى.  بولات باقاۋوۆ سول اكىمدەردىڭ رەيتينگى بويىنشا ەشقاشان الدىڭعى ۇشتىككە، نە تورتتىككە ىلىنگەن ەمەس. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل – كەرەكۋ وڭىرىندە ەلدىڭ نازارىن اۋداراتىن، حالىق ءۇشىن قاجەتتى جوبالاردىڭ جاسالماي، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەي جاتقانىن بىلدىرەدى. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك. وسى رەتتە قوستاناي وبلىسىنىڭ قازىرگى اكىمى ارحيمەد مۇحامبەتوۆتى دە ەشكىم بىلمەيتىن، تانىمايتىن اكىم دەۋگە بولادى. پاۆلودار مەن قوستاناي – جالپى ەلىمىزدە قازاقىلانۋ ءۇردىسى قارقىن العانىمەن قازاق ەلىنىڭ دىمى قۇرىپ تۇرعان دەرتتى وڭىرلەر. اتالعان وڭىرلەرگە مەملەكەت باسا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. سولتۇستىكتەگى وبلىستاردا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن ساياسي ءھام ەكونوميكالىق رەفورمالار قارقىندى تۇردە ىسكە اسۋى ءۇشىن كۇن-ءتۇن دەمەي جۇمىس جاسالعانى دۇرىس. وتكەن كۇندەردىڭ ىقپالىندا قالىپ قويماي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنا بار جاعدايدى جاساپ، يدەولوگيالىق جۇمىستاردى وزگە وڭىرلەرگە قاراعاندا ەكى-ءۇش ەسە كوپ اتقارۋعا ءتيىسپىز. پرەزيدەنت نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وزگەرە ءبىلۋ كەرەك. وعان كونبەگەندەر تاريحتىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالا بەرەدى»، - دەدى. ءدال وسى ءسوز بوداندىق زاماننىڭ بوقىراۋىندا ءالى وتىرعان باقاۋوۆتارعا ارنالسا كەرەك.

سونىمەن، اكىم بولات باقاۋوۆ نە ىستەپ ءجۇر؟ وڭىردەگى جەر-سۋ اتتارىن قازاقىلاندىرا الدى ما؟ قانشا قازاق مەكتەبىن اشتى؟ ءوزى باستاما ەتىپ كوتەرگەن بالاباقشالاردى قازاق ءتىلدى ەتۋ جۇمىسى نەگە جاسالماي جاتىر؟ نەگە؟

باقاۋوۆقا دەيىنگى پاۆلودار وبلىسىن باسقارعان اكىمدەردىڭ دەنى ورتا كورگەن، ءتۇرلى قىزمەتتەر جاساعان، ىسىلعان جىگىتتەر بولاتىن. مىسالى، بۇل وڭىرگە اكىم بولماي تۇرىپ، اسىعات جاباعين – ەنەرگەتيكا ءمينيسترى، عالىمجان جاقيانوۆ – ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى باقىلاۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى، قايرات نۇرپەيىسوۆ  – ۆيتسە-مينيستر، باقىتجان ساعىنتاەۆ – پرەمەر-ءمينيستردىڭ كەڭسەسىنىڭ جەتەكشىسى، ەرلان ارىن – ءبىلىم، مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، قانات بوزىمباەۆ –  «سامۇرىق» حولدينگىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى. باقاۋوۆتىڭ الدىنداعى اكىمدەردىڭ ءبىرى اتىشۋلى دانيال احمەتوۆ قانا پاۆلوداردا ءجۇرىپ وبلىستىڭ اكىمى بولىپتى. ارينە، مۇنىمەن ايتقىمىز كەلەتىنى: كەرەكۋدەي ماڭىزدى وڭىرگە ىسىلعان، ەل ءۇشىن قىزمەت جاساپ تانىلعان ادام باسشى بولۋى كەرەك. الايدا بۇل ءسوزىمىز «ورتالىقتاعى بيلىك ءدالىزىن كەشىپ كورمەگەن لاۋازىم يەسى ەل باسقارا المايدى» دەگەن ويدى تۋدىرماۋى ءتيىس. ءبىز بۇل مىسالدى باقاۋوۆ ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن ەلى ءۇشىن، تۋعان جەرى ءۇشىن ەشتەڭە بىتىرە الماي جۇرگەنىنە قاراپ، امالسىزدان ايتىپ وتىرمىز.

پاۆلودار حالقىنىڭ سانى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىن مەكەن ەتىپ وتىرعان ەلدىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا شامالى، بىراق، ونەركاسىپتى وبلىس بولىپ سانالادى. اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا سۇرانىپ تۇرعان قۇيقالى جەر جىلىنا پالەنباي مىڭ توننا استىق ءوندىرىپ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا سۇبەلى ۇلەس قوسۋعا قاۋقارى جەتەدى.  جىلىنا 700 مىڭ گەكتارداي جەرگە ءداندى-داقىل ەگىلەتىن، اسا ماڭىزدى ولكەنىڭ، وكىنىشكە قاراي،  حالقىنىڭ سانى جىل ساناپ ازايۋدا. ارينە، تاريحي وتانىنا كوشىپ جاتقان جۇرتتىڭ جولدارى بولسىن دەيمىز. ءار ازامات – ءوز تاڭداۋىن جاساۋعا قۇقىلى. بىراق، سول كەتكەندەردىڭ ورنىن تولتىرۋ، وسى ماسەلەنى ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قوننىڭ ەسەبىنەن شەشۋگە ارەكەت جاسالۋى كەرەك ەمەس پە؟ ءبىر عانا مىسال ايتايىق. بەردىبەك ساپارباەۆ شقو-نىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزىندە ەشكىمگە جالتاقتاماي-اق، وڭتۇستىكتە تىعىز قونىستانىپ وتىرعان شارۋالاردى شىعىستىڭ جان سانى ازايعان اۋداندارىنا اپارىپ ورنالاستىردى. ساپارباەۆتىڭ سول ءىسىن بۇگىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دە جالعاستىرىپ جاتىر. وڭتۇستىكتەگى وبلىستارعا بارىپ، ەڭبەك نارىعىنىڭ كورمەلەرىن ۇيىمداستىرىپ، وبلىسىنا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ قاتارىن مولايتۋدا. ال، سول سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىمەن كورشىلەس پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى باقاۋوۆ بولسا، مۇنداي يگى ءىستىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارماستان دومالانىپ ءجۇرىپ جاتىر. ويتكەنى، زامان وزگەرسە دە، ەلدىڭ قوعامدىق ساناسى وزگەرسە دە، بولات باقاۋوۆتىڭ ساناسى وزگەرمەگەن. ول بىلدەي ءبىر ءوڭىردىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ وتىرعانىمەن، زاماننىڭ بەتى بەرى قاراعانىن، ۋاقىتتىڭ تەگەرشەگى وڭعا قاراي اينالىپ كەتكەنىن سەزىنە الار ەمەس. ءوزى باسقاراتىن وبلىستا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاراسى وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن باسىم بولا باستاعانىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەگىسى كەلمەۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتىر. قازاق تىلىندە سويلەپ، كونستيتۋتسيالىق زاڭدى قاقىن تالاپ ەتىپ جۇرگەن رۋزا بەيسەنبايتەگى سياقتى قازاقتىڭ ءور رۋحتى قىزدارىن 86-شى جىلعى جەندەتتەردەن ءبىر كەمى جوق پاۆلودارداعى پوليتسەيلەردىڭ تەپكىسىنە سالىپ، قاسيەتتى باياناۋىل جۇرتىنىڭ رۋحىن سىندىرىپ وتىرۋى دا باقاۋوۆتىڭ وتارلاۋشىلاردىڭ «بوقتىعىنان» تازارماعانىن بىلدىرسە كەرەك. ەگەر دە، باقاۋوۆتىڭ ساناسى وزگەرگەن بولسا، كەرەكۋدە رۋزا سىندى بەلسەندىلەر كوبەيەر ەدى. سول بەلسەندىلەردىڭ كۇشىمەن قالانىڭ دا، دالانىڭ دا ءبىراز جەرلەرىنىڭ اتاۋىن قازاقىلاندىرىپ جىبەرۋگە بولار ەدى.

يدەولوگيانى بىلاي ىسىرىپ، ەندى وندىرىسكە قاتىستى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتەيىك. پاۆلوداردا 1991 جىلدان باستاپ كەن ورىندارى بولىسكە، دۇرىسى تالان-تاراجعا ءتۇستى. پاۆلودار وبلىسىنداعى ەل يگىلىگى قازىرگى شقو-نىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆتىڭ تۇسىندا تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتتى. مىسالى، ەكىباستۇز كومىر-كەن ورىندارىنا، جىلۋ ەنەرگيا ورتالىقتارىنا قازىر كىمدەردىڭ يەلىك ەتەتىنى بەلگىسىز. پاۆلوداردىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى نەگە ىسكە قوسىلماي تۇرعانى جانە تۇسىنىكسىز. ءبىر كەزدەگى پاۆلودار تراكتور زاۋىتى قايدا كەتتى؟ بۇل سۇراقتارعا قازاقتى زار قاقتىرعان «ماي شەكە» ماشكەەۆيچتەردىڭ كولەڭكەلى كەيىپى عانا جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن. جانە سونداي كولەڭكەلى كەيىپكەرلەردىڭ قاسىنان توقسانىنشى جىلدارى تەز ارادا داۋلەت جيناپ، اياقاستى بايىعان باقاۋوۆتىڭ سۇلباسى كورىنىپ قالماسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. ويتكەنى، قازىر باقاۋوۆ پاۆلوداردا ءوزىن ايداي الەمنىڭ قوجاسى، اق پاتشا سەزىنەدى. ەلباسى جاس كادرلارعا سەنىم ارتىپ، ولاردى لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىنداپ كەلەدى. الايدا، سونىڭ كەيبىرى ەلدىڭ دە، ەلباسىنىڭ دا سەنىمىن اقتاي الماي جاتىر. سەنىمدى اقتاماعاندار مەن ۇكىلەگەن ءۇمىتتى ۇزگەندەر تۋراسىندا پرەزيدەنت جەلتوقسان ايىنداعى 2017 جىلدى قورىتىندىلاعان سۇحباتىندا دا ايتىپ وتكەن بولاتىن. ءبىر توپ جۋرناليست قاتىسقان سول سۇحبات بارىسىندا نازارباەۆ: «جاستارعا سەنىم ارتاسىڭ، لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىنداپ، قۇزىرىنا مەملەكەتتىك ماڭىزى ەرەكشە جۇمىستاردى تاپسىراسىڭ. ال ولار بولسا، از كۇندىك بايلىققا، اقشاعا قىزىعىپ قاقپانعا ءتۇسىپ جاتادى. ارينە، مەنىڭ ولارعا جانىم اشيدى»، - دەگەن ەدى. ەلباسىنىڭ دا، ەلدىڭ دە سەنىمىن اقتاماي ەسىرىپ جۇرگەن جاستىڭ ءبىرى وسى جاس اكىم بولات باقاۋوۆ (1971 جىلدىڭ تۇلەگى، قازىر 47 جاستا) دەۋگە بولاتىنداي. ەگەردە باقاۋوۆ تالاپ ۇدەسىنەن شىعىپ جۇرگەن بولسا، ايتىڭىزشى، ول ەلباسىنىڭ قاي تاپسىرماسىن ءوز دارەجەسىندە لايىقتى اتقارىپتى؟ نەمەسە ورىندى ۇسىنىس جاساپتى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تاپپاي، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە تۋرا كەلەدى.

تورەلىگىن ەل ايتسىن!

«باقاۋوۆ ەل مەن ەلباسىنىڭ سەنىمىن اقتاي الدى ما؟»...

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz