بالالار بولاشاعىمىز ەكەندىگىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار. ولاردىڭ دەندەرىنىڭ ساۋ، وزدەرىنىڭ اقىلدى بولىپ وسۋىنە ولاردىڭ اتا-انالارى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن قوعام مۇددەلى. ويتكەنى بۇلار بولاشاق ەل قورعاۋشىلار، ادام ەمشىلەرى، تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋشىلەر. دەمەك، قوعامنىڭ جان-جاقتى دامۋى وسىلاردىڭ دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ، قامقورلىق كورسەتىپ وتىرۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. الايدا ەلىمىزدە ول ماسەلەگە قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ وتىر؟ اسىرەسە وڭىرلەردەگى جاعداي قالاي؟ مۇنى ساراپتاپ، بۇل پروبلەمانىڭ ىشكى جاعدايىنا مۇقيات ءۇڭىلىپ، قورىتىندى جاساپ وتىرعان ۇكىمەتتى كورە المادىق. سوندىقتان، ءبارى دە وسىنداعى وبلىس اكىمدەرىنە كەلىپ تىرەلەدى. ەگەر الگىندەي مىقتىنىڭ بويىندا ءوزى باسقارىپ وتىرعان ءوڭىردىڭ حالقىنا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمى، ءتىپتى قاراپايىم ازاماتتىق پارىزى بولسا، وندا بۇل ءتۇيىننىڭ شەشىلۋىنە كوپ قيىندىق جوق. ال ەگەر تەك ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى عانا كولەكەيلەپ، دەنساۋلىق، اسىرەسە بالالار دەنساۋلىعى سەكىلدى دۇنيەگە ءجۇردىم-باردىم قاراسا، وندا ءبارى قاراڭ قالدى دەپ ەسەپتەي بەر.

بىزدەگى، قوستانايداعى جاعداي ءدال وسىنداي. وزگە جەردى قايدام، بىزدە كەيىنگى كەزدە بالالاردىڭ تۋا بىتكەن سال اۋرۋى (مەديتسينا تىلىندە ايتساق دتسپ) سەكىلدى سىرقات تىم كوبەيىپ كەتتى. ەمدەلۋى وتە قيىن بۇل سىرقاتتى ەش اتا-انانىڭ باسىنا بەرمەسىن. ساۋىعىپ كەتۋىنىڭ تىم ۇزاققا، ءتىپتى ءومىر بويىنا دەيىن سوزىلاتىن بۇل سىرقاتتى وڭالتۋ پروتسەسى  اتا-انالارعا تىم قىمباتقا تۇسەدى. راس، ءبىزدىڭ قالادا وسىنداي وڭالتۋ ورتالىعى بار. الايدا بار دەگەن اتى عانا. ونىڭ ءوزى قۇستىڭ ۇياسىنداي عانا، قالالىق بالالار اۋرۋحاناسىنىڭ اياداي عانا بولمەسىنە  ورنالاسقان. ول جىلىنا نەبارى 450 بالانى عانا قابىلدايدى، ال توسەككە تاڭىلىپ، ءوز كەزەگىن كۇتكەن نارەستەلەردىڭ سانى بۇدان ءتورت ەسە كوپ. اتا-انالار ونىڭ ءوزىن دە ايلاپ ەمەس، جىلداپ كۇتەدى. ال مۇنداي اۋرۋدى ءدوپ كەزىندە ەمدەمەسە، كەيىن تىم كەش بولادى. مىنە، سوندىقتان دا سورلى ات-انالار جۇرتقا الاقان جايىپ، كومەك سۇراپ، ازەر دەپ تاپقان اقشاسىن الىپ، كورشىمىز رەسەيدىڭ چەليابى قالاسىنداعى وڭالتۋ ورتالىعىنا اعىلادى. وڭالتۋ سەانسى ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت جۇرگىزىلەدى. ول ەڭ كەمىندە ءوز اقشامىزعا شاققاندا ميلليوننان اسىپ تۇسەدى. مىنە وسىنشاما قوماقتى سوما ايلاپ قانا ەمەس، جىلداپ كورشى ەلگە، ونىڭ مەديتسيناسىنىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر.

ال ەندى وسىنشاما قارجىنى دالاعا جىبەرمەي وزىمىزدە قالدىرۋعا بولماي ما؟

-ابدەن بولادى،-دەيدى وسى ماسەلەمەن ونداعان جىلدار بويى اينالىسىپ كەلە جاتقان مۇگەدەك بالالار شەشەلەرىنىڭ قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى ناتاليا كولوسكوۆا حانىم، -ول ءۇشىن وسى وزىمىزدە قولايلى دا كەڭ، ۇلكەن ءبىر وڭالتۋ ورتالىعىن اشۋ كەرەك. بۇعان ءتىپتى كوپ قارجى دا كەرەك ەمەس. وسىنداعى سوعان اسا ىڭعايلى «دەلفين» بالالار ءۇيى سەكىلدى ءزاۋلىم عيمارات قازىر قاڭىراپ بوس قالدى دەسە دە بولادى. نەگە سونى ورتالىققا بەرمەسكە؟ سوندا اۋرۋ بالالاردىڭ اتا-انالارىن دا قول جايعىزىپ قويماس ەدىك، قوماقتى قارجى دا شەت اسپاس ەدى. الدە بىزدە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنان گورى مۇز سارايى سەكىلدى اسا قىمباتقا تۇسەتىن دۇنيەلەرگە  كەرەك پە؟

ءدال وسى پروبلەمانى كولوسكوۆا حانىم جاقىندا قوستاناي قالاسىنىڭ اكىمى بازىل جاقىپوۆ حالىققا ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋىندە دە ءدال قابىرعاسىنا قويعان. الايدا وعان ماردىمدى جاۋاپ الا المادى. قالا اكىمى «بۇل ماسەلەنى تەكسەرىپ كورەرەمىز» دەگەن جالپىلاما جاۋاپپەن قۇتىلسا، وبلىس اكىمى ءويتىپ سىلاپ-سيپاعان جوق.

-مۇز سارايىن ءبىز مەملەكەتتىك-جەكە مەنشىك سەرىكتەستىگى رەتىندە بىرىگىپ سالىپ جاتىرمىز،-دەيدى ول سالعاننان-اق، بۇل ساۋالدى ۇناتپايتىندىعىن ءبىلدىرىپ. جالپى بيلىكتىڭ كەرەك نارسەنىڭ ءبارىن ىستەپ بەرۋگە مۇمكىندىگى جوق. وڭالتۋ ورتالىعى كەرەك شىعار. ولاي بولسا وزدەرىڭ ونى سالاتىن ينۆەستورلار ىزدەڭدەر،-دەپ ءبىر-اق كەستى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا اكىمنىڭ كوكەيىندە تۇرعان «سەندەردىڭ وڭالتۋ ورتالىعىڭنىڭ ماعان قاجەتى شامالى، وزدەرىڭە قاجەت پە، وزدەرىڭ ايناسىڭدار» دەگەن ويدى اڭعارۋ قيىن ەمەس. دەمەك، ارحيمەد بەگەجانۇلىنان ءۇمىت شامالى بولدى.

شىنىن ايتقاندا. اكىمىمىزدىڭ بۇل جاۋابىنان ەش قيسىن تابا المادىق. سوندا قالاي، ينۆەستوردى بيلىك ەمەس، كولوسكوۆا سەكىلدى قاراپايىم جاندار ىزدەۋى كەرەك پە؟ ولاردى كىم تىڭدايدى؟ بەرەتىن كەپىلدىگى جوق نەمەسە بيلىك دەگەننەن دە جۇرداي اداممەن كىم سويلەسەدى؟ ەش ويلانباستان مول قارجىنى بەرە سالاتىن اقىماق ينۆەستوردى قايدان كەزدەستىردىڭىز؟ ولار ەڭ الدىمەن سالعان اقشاسىن نەشە ەسەلەپ قايتاتىندىعىن ەسەپتەي المايتىن سورلى ما ەدى؟ وسىدان كەيىن اكىمىمىزدىڭ جاۋابىن جۇرتتى مازاق ەتۋ دەپ تۇسىنگەننەن باسقا امال قالماعانداي. ينۆەستوردى قولىندا وبلىستىڭ ونداعان عانا ەمەس، جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە بيۋدجەتى بار، بۇكىل بيلىكتى ۋىسىندا ۇستاعان اكىم ىزدەمەسە، قاي ينۆەستور مۇندا ءوزى كەلەدى. ءتىپتى بۇل اكىمىمىزدىڭ تىكەلەي مىندەتى ەمەس پە؟ مۇنى ەلباسىمىزدىڭ ءوزى دە تالاي رەت قاداپ ايتقاندىعىن قايدا قويامىز؟ سوندا ارحيمەد وزىنە جۇكتەلگەن اۋىر مىندەتتى كولوسكوۆا سەكىلدى قاراپايىم جۇرتقا يتەرە سالعىسى كەلە مە؟ قىزىق پوزيتسيا ەكەن.ەكىنشىدەن، وڭالتۋ ورتالىعىنا ابدەن لايىق، جاقسى عيمارات تۇرعاندا ينۆەستور ىزدەپ، بايلاردىڭ الدىنا جىعىلۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار ەدى؟ بۇل عيماراتتى قيماۋىنىڭ استارىندا قانداي وي جاتىر؟ اكىمنىڭ «جارايدى، ەگەر جاعداي ءدال وسىنداي بولسا، شەشىلەدى ول ماسەلە» دەپ، بۇل ءتۇيىندى بىردەن تارقاتا سالۋىنا نە كەدەرگى؟ ال مۇنى ەندى تەك ارحيمەدتىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى.

ال، ازىرگە توسەك تارتىپ جاتىپ، كوزدەرى بوتالاعان بالارىنا قارجى ىزدەگەن اتا-انالاردىڭ امالى تاۋسىلۋعا اينالعان. ولارعا جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ولارعا كومەكتەسپەيتىندىگىنە كوزدەرى ابدەن جەتكەن  قالامىزداعى «كوستانايسكيە نوۆوستي» مەن «ناشا گازەتا» دەپ اتالاتىن ەكى باسىلىم «نۋجنى دەنگي» جانە «جيزن نا لادوني» دەگەن جوبالار اشىپ، حالىقتان تيىن-تەبەندەپ قارجى جيناپ، الگىندەي جاندارعا قول ۇشىن بەرىپ جۇرگەندىگى، ۇلكەن ساۋاپ ەكەندىگى ايقىن. ولار جۇگىرىپ ءجۇرىپ قايىرىمدىلىق كونتسەرتتەرىن ۇيىمداستىرادى، ءارتۇرلى قولونەر كورمەسىن اشىپ، وسىلاردان تۇسكەن قارجىنى اۋرۋ بالانىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارادى. بولماسا قالتالىلاردان كومەك سۇراۋدان دا قىسىلمايدى.

اسىلى، مۇنداي جاعدايدى وبلىس اكىمىنىڭ تۇسىنە قويۋى ەكىتالاي دۇنيە.ءوزى اركىمگە الاقان جايىپ، اياعىنا جىعىلعانداي كۇي كەشۋدىڭ نە ەكەندىگىن بىلمەگەننەن كەيىن بىردەڭە دەپ ايتۋ دا قيىن شىعار. ءسوزىمىز جالاڭ بولماسىن، سال اۋرۋ دەگەننىڭ قانداي باتپانداي جۇك ەكەندىگىن، ونى قارا نارداي قايىسپاي، قاباعىن شىتپاي كوتەرىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرىنىڭ اۋىر حالى جايلى بىرەر فاكتى كەلتىرە كەتەلىك. بالكىم، بۇل اكىمنىڭ وبلىمىزدىڭ تەك ەكونوميكالىق احۋالىنا عانا ەمەس، سونداي-اق الەۋمەتتىك جاعدايىنا جاۋاپتى ەكەندىگىن ءبىر ءسات ەسىنە سالار.

ادىلبەك بولات قالامىزدا  اكە-شەشەسى مەن ۇلكەن اپاسىمەن بىرگە تۇرادى.جاسى ەكىگە تاياپ قالدى.سال دەگەن پالە وعان سەگىز ايىندا جابىستى. العاشقى وڭالتۋ كۋرسىن چەليابى قالاسىندا وتكىزدى. ەكىنشى كۋرستان كەيىن ادىلبەك ەپتەپ ەڭبەكتەۋگە جاراپ قالدى. چەليابىنىڭ بۇدان ءارى ءالى كەلمەدى.ەندى ادىلبەكتىڭ اتا-انالارى جەر-جەرگە شاپقىلاپ ءجۇرىپ، سوناۋ ۋكراينادا كوزياۆكين دەگەن پروفەسسور مۇنداي بالانى ەمدەپ شىعارا الاتىندىعىن ەستيدى. بىراق وعان ۋاقىت وزدىرماي تەز اكەلۋ كەرەك. ال بۇل ەم بىزدىڭشە 994 مىڭ تەڭگە تۇراتىن كورىنەدى. جانى قالماي شىرىلعان اتا-انا كوپشلىك جۇرتتان كومەك ىزدەيدى. قۇدايعا شۇكىر، مەيىرىمدى جاندار از ەمەس ەكەن، ولاردان 650 مىڭ تەڭگە تۇسەدى. بۇل دا بولسا الگى «نۋجنىە دەنگي» جوباسىنىڭ جاناشىرلارىنىڭ كومەگىنىىڭ ارقاسىندا عانا. ەندى تەك قانا 240 تەڭگە عانا قالدى. مىنە، ەڭ قيىنى وسىندا. وسىنشا اقشانى جيناۋ ەندى ءتىپتى مۇمكىن ەمەستەي.

-مەنىڭ بارماعان جەرىم جوق،-دەيدى ادىلبەكتىڭ شەشەسى ايجان مىرزاحمەتوۆا، -تالاي-تالاي قايىرىمدىلىق قورلارىنىڭ ەسىگىن قاقتىم. ەستيتىنىم: «ءبىزدىڭ كومەكتەسۋمىزگە ەش مۇمكىندىگىمىز جوق» دەگەن جاۋاپ قانا. سالىم سۋعا كەتتى، ەندى ەشبىر ءۇمىت قالمادى.

وتباسىنىڭ شىنىندا دا قازىرگى ءحالى تىم مۇشكىل. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز. ادىلبەكتىڭ اناسى جۇمىس ىستەمەۋگە مۇمكىندىگى جوق. اكەسىنىڭ ايلىعى نەبارى 64 مىڭ تەڭگە عانا. ونىسى شايلىعىنا دا جەتپەيتىندىگى بەلگىلى. ءۇش جاستاعى ۇلكەن قىزى بار. ونىڭ بالا باقشاسىنا دەپ ايىنا 12 مىڭ تەڭگە تاعى كەتەدى. جاس وتباسىنىڭ ءوز باسپاناسى دا جوق. پاتەر جالداپ تۇرادى. وعان دا اي سايىن 30 مىڭ تەڭگەنى تاۋىپ بەرۋ قاجەت. سوندا نە قالادى؟  سونۋگە اينالعان جالعىز ءۇمىت قانا قالادى. ەگەر ادىلبەكتى ءدال قازىر ەمدەمەسە ونىڭ ومىرباقي مۇگەدەك بولۋى ابدەن مۇمكىن. ادىلبەككە اراشا ءتۇسىپ، قولىن ۇشىن بەرەر كىم بار؟ ول شىنىمەن وزگە بالالارداي ويناقتاپ شاۋىپ، ويناي الماي، تەرەزەدەن قاراپ، توسەككە تاڭىلىپ ءومىر وتكىزە مە؟ تاعدىر نە دەگەن قاتال ەدى؟ الدە ءبىز بە بەزبۇيرەك؟

سوندا دەيمىز-اۋ، دايىن عيماراتتى قيماسا، شىنىمەن وڭالتۋ ورتالىعىن سالۋعا وبلىستا كوك تيىن قالماعان با؟ وعان سەنۋ دە قيىن. بيۋدجەتتەن نەشە ءتۇرلى ەشكىمگە قاجەتسىز جوبالارعا كەتەتىن مول قارجىنى ەشكىم دە ويىنا المايدى. وتكەندە ءبىزدىڭ اكىمدىكتىڭ وبلىستىڭ ءيميدجىن كوتەرەتىن برەند جاسايمىز دەپ 2 ميلليون تەڭگە ءبولىپ، نە اقشا جوق، نە يميدج جوق بولىپ، كۇلكىگە قالعانىمىز بار. ال وبلىس اكىمىنىڭ قالانىڭ ورتالىعىن ماسكەۋدىڭ قىزىل الاڭىنا اينالدىرامىن دەپ بولگەن 40 ميلليون تەڭگەنى قايدا قويامىز؟ ءتىپتى بولماسا كىم بولسا سودان جەڭىلىپ، ونىسىمەن قويماي وزگە كوماندامەن توبەلەسىپ جۇرگەن، نەگىزىنەن شەتەلدەن شاقىرىلعان ويىنشىلاردان تۇراتىن «توبول» كومانداسىنا بيۋدجەتتەن بولىنەتىن ميلليارداعان تەڭگە شەكتەن شىققان مىرزالىق ەمەس پە؟ الدە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنان گورى كوش سوڭىندا سالپاقتاپ جۇرگەن «توبولدىڭ» تۇككە تۇرمايتىن ويىنسىماعى ارتىق پا؟

ايتپاقشى ءبىزدىڭ وبلىستىڭ اكىمىنىڭ «توبول» كومانداسى قالاي كوش سوڭىندا ازەر ىلەسىپ جۇرسە، «Sayasat.org» پورتالىنىڭ زەرتتەۋىنىڭ قورتىنىدىسى بويىنشا ارحيمەدىمىزدىڭ ءوزى وبلىس اكىمدەرىنىڭ اراسىنداعى رەيتينگى كورسەتكىشى جونىنەن ۇنەمى ەڭ سوڭىنداعى ورىنداردىڭ بىرىنەن جوعارى كوتەرىلگەن ەمەس. بۇل ونىڭ بەدەلىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىنى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتسە كەرەك. ال ءبىز بولساق، وسى اكىمىمىز سول تىزىمنەن دە ءتۇسىپ قالىپ، وبلىسىمىزدىڭ ابىرويى ايرانداي توگىلمەس پە  ەكەن دەپ، كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان قالدىق. تەك «ءۇمىتسىز سايتان» دەگەندى ءۇمىت ەتەمىز-داعى.

جايبەرگەن بولاتوۆ

قوستاناي

Abai.kz