ساياسي عىلىمدار دوكتورى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى عازيزات يماقوۆامەن سۇحباتىمىزدىڭ جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. سۇحبات بارىسىندا عازيزات حانىم  "...اعىلشىن ءتىلىن بىلمەي دە ءومىر سۇرۋگە بولادى. بىراق ول ەلدىڭ ىشىندەگى شەكتەۋلى تاعدىر بولىپ سانالادى" دەيدى. (سۇحباتتىڭ باسىن مىنا سىلتەمەدەن كورە الاسىزدار:  http://abai.kz/post/66192)

- عازيزات حانىم، تەلەارنالاردىڭ بىرىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىڭىزدا ءسىز شەتەلدەن تاريحي وتانىنا ورالعان ازاماتتار تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ، سىنعا ىلىنگەنىڭىز ەسىمدە. اڭگىمەنىڭ توركىنى ساياساتتانۋشىلار، الەۋمەتتانۋشىلار جۇرگىزگەن زەرتتەۋدە ەدى. قانداستار اراسىندا جۇرگىزىلگەن سول ساۋالناما قورىتىندىسى تۋرالى  ايتىپ بەرسەڭىز.

-ءبىزدىڭ ساۋالنامامىز شىعىس قازاقستان وبلىسىنا 2008-2012 جىلدارى كوشىپ كەلگەن 50 وتباسىن قامتىدى. ولاردىڭ 32-ءسى ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، جۇمىسقا تۇرۋ، ورتاعا بەيىمدەلۋدىڭ قيىندىعىن ايتىپ، كوشىپ كەلگەندەرىنە وكىنىش ءبىلدىردى. ارينە، بۇل ساۋالنامانىڭ سەنىمدىلىگى جوعارى ەمەس جانە بارشا ورالماندارعا قاتىستى دەي المايمىز. دەگەنمەن ءبىزدىڭ ەتنيكالىق قازاقتار تاريحي وتانىن اڭساپ كەلىپ، بىردەن وعان قىزمەت ەتۋگە كىرىسەدى دەگەن ويىمىز ەكىۇداي كوزقاراسقا ۇشىرادى. وكىنىشكە قاراي، رەسمي ستاتيستيكا بىرجاقتى عانا جۇرگىزىلىپ، ورالمانداردىڭ قايتا كوشۋى مەن ەلدىڭ ىشىندەگى قوزعالىسىن تىركەمەيدى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، مەملەكەتتىك قارجىنى ۇنەمدەپ جۇمساۋ ءۇردىسى قولعا الىنباعان. قازىرگى كەزدە ىشكى قاجەتتىلىكتەرگە بايلانىستى قونىس اۋدارۋ دا تولىق ءوزىن-ءوزى اقتاماي وتىر. سەبەبى، مۇندا دا قاجەتتىلىكتەردى جان-جاقتى ەسەپتەۋ مەن ونى مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرۋ تەتىكتەرى ادىستەمەلىك تۇرعىدان قامتىلىپ، ازىرلەنبەگەن. جاۋاپتى قۇرىلىمدار ورالماندار مەن ىشكى كوشى-قوندى، ونىڭ كەڭ استارىنا قاراماستان، جالاڭ ستاتيستيكاعا جۇگىنەدى دە، ۋاقىت وتكەننەن كەيىنگى قارجىنىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋ مونيتورينگى مەن باقىلاۋىن جۇرگىزبەيدى.

- اڭگىمەمىزدىڭ اۋانىن حالىقارالىق جاعداي مەن كوشى-قوننان ەلدەگى ءتىل ساياساتىنا قاراي بۇرساق. بىزدە ءوز تىلىندە ءبىلىم الىپ، وزگە تىلدە سويلەيتىندەر سانى كوپ. مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اۋقىمىن كەڭەيتە الماي جاتقاندا، ورىس ءتىلىنىڭ بەلسەندى ىقپالى از بولعانداي، اعىلشىن ءتىلى وعان ۇستەمەلەنە ءتۇستى دەيتىن پىكىر تاعى بار. دەسەك تە، ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋگە دەگەن دايىندىق قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ بىزگە نە بەرەدى؟

- ءۇش تىلدىك ءبىلىم عالامدانۋ شارتتارىنداعى قاجەتتىلىك بولىپ وتىر. ارينە، اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي ۇيرەنۋ تەتىكتەرى ءالى دە شيكى جانە ءالسىز. كوبىنە، فورمالدى تۇرعىدا جۇرگىزىلىپ جاتىر. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەندەي، باستىسى – وسى باعىتتى باستاۋ. سەبەبى، جاستاردىڭ عانا ەمەس، اعا بۋىننىڭ دا وسى كوشتەن قالىپ قويماۋى كەرەك. ال، ءۇش تىلدەگى ءبىلىمنىڭ قازاق جۇرتىنا نە بەرەتىنىنە كەلسەك، ول – الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى. الەمدەگى جيناقتالعان ءبىلىم مەن مادەنيەت قورى اعىلشىن تىلىندە وتە كوپ جانە وعان وڭاي قول جەتكىزۋگە بولادى. ەكونوميكا مەن قارجى، تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيا وسى تىلدە تاراتىلاتىن بولعاندىقتان، بۇل ءتىلدىڭ ماڭىزى ءبىز ءۇشىن دە جوعارى.

-  جاھاندانۋ كەزەڭىندە الەم تىلدەرىن ءبىلۋ مەن مەڭگەرۋدىڭ ماڭىزى تۇسىنىكتى. الايدا، قاراپايىم حالىق، قاتارداعى جۇمىسشىعا شەت تىلدەرىن ءبىلۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر؟

-  ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ مەن ءوزىنىڭ كاسىپتىك سالاسىنداعى الەم جاڭالىقتارىنان قۇر قالىپ قويماۋ زاماناۋي تالاپقا اينالىپ وتىر. ارينە، اعىلشىن ءتىلىن بىلمەي دە ءومىر سۇرۋگە بولادى. بىراق ول ەلدىڭ ىشىندەگى شەكتەۋلى تاعدىر بولىپ سانالادى دا، ساپالى ءومىر ءسۇرۋ ساناتى بولىپ تابىلاتىن: شەتەلدىك ءبىلىم الۋ، مەديتسينالىق نەمەسە دەمالىس ءتۋريزمىن پايدالانۋ، ازاماتتاردىڭ ءوز جۇمىسىندا، قىزمەتىندە الەمدىك دارەجەدەگى جاڭالىقتار مەن جەتىستىكتەردى قولدانۋ، ت.س.س. وزىندىك باعانى جوعارىلاتاتىن پسيحولوگيالىق جانە ءىس جۇزىندەگى قولدانىس اياسىن تارىلتادى.

-  ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدىڭ العاشقى قادامدارى جاسالىپ جاتىر. الايدا، ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ دەڭگەيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ بۇل سۇراقتى قويۋىما سبەبەپ: ءبىر باعدارلامادا ءسىز بۇل تۇرعىداعى جاسالىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ جۇيەسىزدىگىن ايتىپ، سىناعان ەدىڭىز. سىن قاپەرگە الىنىپ، سودان بەرى كەم-كەتىك تۇستارى جونگە كەلدى مە؟ نە وزگەردى؟

-  وكىنىشكە قاراي، ءالى دە جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلمەي وتىر. يدەولوگيالىق ساياسي ماسەلەلەر جوعارىدان تۇسەتىن نۇسقاۋ تۇرىندە قالىپ، ونى ازاماتتىق قوعامنىڭ ءىلىپ اكەتۋىنە نەگىز جاسالىنباي وتىر. بۇل تۇرعىدا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورتالىق ورگانداردىڭ قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قىزمەتىن وزدەرىنىڭ پيار كومپانيالارىنا باعىتتاپ، تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ سىن پىكىرلەرىنە جاتسىنا قاراۋى تەجەگىش بولۋدا. دەگەنمەن، پارتيا جۇيەسىندەگى جاڭا ىسكەرلىك باعىتتىڭ جاندانۋى مەن كاسىپكەرلىك قۇرىلىمدارداعى ورتالىقتاندىرىلعان ساياساتتىڭ مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق جوسپارلارمەن استاسۋىنداعى سوڭعى كورىنىستەر كەمشىلىكتەردى تۇزەۋگە باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ باستالعانىن بىلدىرەدى.

-  اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ ماسەلەسى قوعامدا ءبىراز تالقىعا ءتۇسىپ، ءبىراز توپتاردىڭ سىنىنا ءىلىنىپ، كەيبىرى ءتىپتى نارازىلىق بىلدىرۋدە. ءبىزدىڭ ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدەن ۇرەيلەنۋىمىزگە نە سەبەپ؟

- ارينە، ۇزاق جىلدار بويى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە كۇش سالىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق پاتريوتتىق جانە ۇلتشىلدىق تۇرعىداعى ءتىل ساياساتىندا، ەندى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ىقپالىنا ىلىگەمىز دەگەن قاۋىپ ايتىلىپ جاتقانى دۇرىس. بۇل – قوعامداعى پىكىر الۋاندىعى. مۇنداي ءارتۇرلى  پىكىر  مەن اعىلشىن تىلىنەن ۇرەيلەنۋ ءار ازاماتتىڭ تىلگە دەگەن وزىندىك ۇستانىمىن قالىپتاستىرادى. ەسىمىزدە ۇستايتىن ماسەلە، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تومەندەمەيدى جانە ونىڭ مارتەبەسىن الەمدىك دارەجەدە تاراتىپ، ۇلعايتا بەرۋ وسى ۇرەيلەنۋ تەتىكتەرىنىڭ نەگىزىندە  ازىرلەنەدى. سوندىقتان، قازىر قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا ءالىپبيىن الەمدىك دارەجەدە وقىتىپ، ۇيرەتۋ ادىستەمەسىن جاساقتاۋ - ۇلتشىلدار مەن ۇلتتىق-پاتريوتتىق باعىتتاعى كۇشتەردىڭ باستى مىندەتى.

قازىرگى جاھاندىق وزگەرىستەر مەن جاھاندانۋدىڭ ەكپىن كۇشىنە ىلەسۋگە ۇمتىلعان قازاق جاستارىنىڭ ۇمتىلىسى، سول ارقىلى ءبىلىم، عىلىم، تانىم پروتسەستەرىنە مۇمكىندىك الۋى – قازاق جاستارىنىڭ الدىنداعى تاعى ءبىر مۇمكىندىكتەر رەتىندە باعالانارى ءسوزسىز. اقپارات الماسۋ، ءبىلىم الۋ، تانىمدى كەڭەيتۋ – اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ پايدالى جاقتارىنىڭ ءبىرى.

سول سياقتى قازاق جاستارىنىڭ الەمدىك دارەجەدەگى جارىستارعا قاتىسىپ، ءوز بىلىمدەرى مەن تاجىريبەسىن شىڭداۋلارىنا، سپورت، ونەر، ت.ب. سالالاردا وزدەرىن كورسەتىپ، جەتىستىكتەرىن بارىنشا  كوتەرۋگە، ءتىپتى، شەتەلدىك ءىس ساپارلاردا مەملەكەتىمىزدى دۇرىس تانىتىپ مويىنداتۋدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ باسىمدىقتارى بار.

- بىلۋىمىزشە، ەلىمىزدەگى جوو-دا  جوعارى بىلىمنەن كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە اعىلشىن تىلىنە باسىمدىق بەرىلەدى. ءتىپتى، كاسىپتىك پاندەر دە اعىلشىن تىلىندە وقىتىلادى دەيدى. سوندا ءبىزدىڭ وقۋ ورىندارىنداعى وقىتۋشى-پروفەسسورلار اعىلشىن ءتىلدى مامان دايارلاۋعا دايىن دەۋگە نەگىز بار ما؟ الدە بۇل ءفورمالدى تۇردە جۇرگىزىلەتىن دۇنيەلەر مە؟

- ناقتى قازىرگى مەزەتتە، اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن ماماندار نەگىزىنەن جاستار بولىپ تۇرعانى بەلگىلى. ولاردىڭ ءىس تاجىريبەلەرى ازداۋ. سوندىقتان، جوعارى وقۋ ورىندارى مامانداردى اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋعا نازار اۋدارۋى ءتيىس. اعىلشىن تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ وقىتۋشىلارىن جەر-جەردە وقىتىپ جاتقانى ءمالىم، بىراق ول ءۇردىس جەتكىلىكسىز دارەجەدە جانە ءفورمالدى تۇردە كورىنىس تاۋىپ وتىر. كاسىپتىك دارەجەدە اعىلشىن تىلىندە ساباق بەرە الاتىن ماماندى دايارلاۋ كۇردەلى پروتسەسس. ونى شىن مانىندە ىنتالاندىرۋ جۇيەسى ارقىلى، ۇيرەتەتىن ۋاقىتتى وقىتۋشىلارعا بەيىمدەۋ ارقىلى ۇيىمداستىرۋ قاجەت. الايدا، تاعى ءبىر كەمشىلىك قازىرگى ۋاقىتتا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدا اۋديتوريانىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە  باعىتتالماعان باعدارلامالارمەن وقىتۋ تارالىپ وتىر.  بۇل پارمەنسىز، البەتتە، وسىدان بارىپ، ماردىمسىز ناتيجە شىعادى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت

اڭگىمەلەسكەن زارينا ادىلبەك

Abai.kz