حIII عاسىرداعى شىڭعىس حان زامانىنان بەرى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جانە ول قۇرعان قاعانات جايلى الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ءارتۇرلى جاعدايلارمەن كەلگەن ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى كوپتەگەن تاريحي جازبالار قالدىرعان. ولار: مەن دا بەي لۋ 1221 جىل، يبن ال-اسير 1230 ج.، حەي دا شي ليۋە 1237 ج.، پلانو كارپيني 1246-1247 جج.، دجۋۆەيني (1252-1253 جج),  رۋبرۋك 1253 ج.، ماركو پولو 1287 ج.، راشيد-اد-دين حاماداني 1300-1311 جج.، يبن رۋزبيحان 1509 ج. ت.ت. الايدا ولاردىڭ قالدىرعان ەڭبەكتەرى شىڭعىس حان جايلى شىنايى اقيقاتتى ەشقاشان اشا المايدى. سەبەبى، جەكە ادامنىڭ دا، ەلدىڭ دە شىنايى ءومىربايانى مەن تاريحىن وزدەرىنەن ارتىق ەشكىم جازا المايدى.

تاريح الەمىندە ولاردان دا باسقا ايرىقشا اتالىپ وتىلۋگە ءتيىس مىناداي ەڭبەك بار: ولار سول كەزەڭدە  مۇڭالداردىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان «مۇڭالدىڭ (موڭعولدىڭ) قۇپيا شەجىرەسى» جانە كەيىنىرەك جازىلعان وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناماسى».

كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» ادەيى قاساقانا بۇرمالانىپ اۋدارىلعانىن العا تارتادى. ولاردىڭ بۇل تۇجىرىمدارى نەگىزسىز دە ەمەس.

«مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» بىزگە اۋدارما ارقىلى جەتسە دە بۇل ەڭبەكتىڭ جازىلۋ ءستيلى (شىعارما تەك قانا قارا سوزبەن ەمەس، قازاقتىڭ ەپوستىق جىرلارى سياقتى ولەڭ جولدارى ارالاس جازىلعان), وقيعالاردى بايانداۋدا قولدانىلعان جەر-سۋ، تاۋ، رۋلار مەن تايپالار، ەلدەر مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى، ولاردىڭ سالت-داستۇرلەرى، ءدىلى مەن ءدىنى جانە قولدانىلعان سوزدەردىڭ (ماقال-ماتەلدەر مەن  وسيەت سوزدەردىڭ) ءماتىنى بىزگە ەتەنە تانىس. بۇل ەڭبەكتى جازعان ادامدار وقيعالاردى ىشىندە ءجۇرىپ،  ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعىسىنان سارالاپ  بارىپ جازىپ قالدىرعانى ايقىن بايقالادى. دەمەك، بۇل شىعارما بىزگە ءبىر ەمەس، ون اۋدارىلىپ جەتسە دە اقيقاتىن اجىراتىپ الۋعا ابدەن بولادى. سەبەبى، جىر جولدارىنا «وگەي سوزدەر» قوسىلسا، ونى كەز كەلگەن قازاق بالاسى ايقىن اجىراتا الار ەدى.

«مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» قازاقتىڭ انا تىلىندە جىرلانعان «باتىرلار جىرىنىڭ» جالعاسى دەۋگە تولىقتاي نەگىزىمىز بار. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىزدەر:

«قۇپيا شەجىرە»، ءبىر قاراعاندا شىڭعىس حان ءداۋىرىنىڭ تاريحى تارىزدەس بولعانىمەن، شىنىندا ولاي ەمەس، بۇل قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى شەجىرە-داستاندارىنا نەگىزدەلىپ جازىلعان جانە سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءان-جىرى، شەشەندىك سوزدەرى، تەرمەلەرى، ماقال-ماتەلدەرى كەڭىنەن قولدانىلعان بىرەگەي شىعارما. 12 بولىمنەن تۇراتىن وسى شەجىرەنىڭ ءار ءبولىمى سايىن كەمىندە 20-30 ولەڭ قامتىلعان. سۇحباتتار مەن ءتول سوزدەر كوبىنەسە ولەڭمەن جازىلعان. سونىمەن قاتار، بۇل شىعارمادا قازاق ءتىلىنىڭ اۋەنى، جىر ۇيقاسى (پوەزيا) جانە قارا سوزدىك شىعارما (پروزا) ۇلگىسى كەڭ قولدانىلعان. شىعارمانىڭ بارىمىزگە بالا كەزىمىزدەن جاقسى تانىس «باتىرلار جىرىنان» ەشقانداي وزگەشەلىگى جوق. مىسالى، كۇنى بۇگىندە دە اۋىزدان تۇسپەي كەلە جاتقان «اعاسىز ەل بولمايدى، جاعاسىز تون بولمايدى» دەگەن قازاق ماقالى بودانشاردىڭ اۋزىمەن «اعاي-اۋ، اعاي! ادامنىڭ اعاسى، توننىڭ جاعاسى بارى جاقسى عوي!» - دەپ بەرىلەدى (30 بەت). «كولەڭكەدەن باسقا دوس جوق، قۇيرىقتان باسقا كۇش جوق» (41 بەت). «سۋدا بەلگى، اسپاندا ءىز جوق» (44 بەت), «قارشىعادان قاشقان تورعاي دا بۇتانىڭ ءتۇبىن پانالايدى، ال بىزگە ادام پانالاۋعا كەلگەندە، ءبىز سول قۇرلى جوقپىز با» (45 بەت),  «شىن دوس جول ورتا دا قالماس بولار»، «ەردىڭ باسىنا تۇسكەن ءىس ورتاق» (46 بەت) «دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولماي ىنتىماقتاسىپ جۇرىڭدەر» (181 بەت) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

«اكەم مارقۇم ەجەلگى دوسى ءسىزدى ءوز اكەمدەي كورىپ، ءوزىم ۇيلەنگەندە ەنەمىز كيتكە بەرگەن قارا ماقپال ىشىكتى سىزگە اكەلىپ وتىرمىن»،-دەپ ىشىگىن ۇسىنادى. بۇعان ءدان ريزا بولعان ۋاڭ حان بىلاي دەيدى:

قارا بۇلعىن ىشىگىڭ

قار بولىپ تەككە كەتپەسىن.

توزعىنداعان ەلىڭدى

توپتاستىرىپ بەرەيىن.

ءاي دەيتىن بولسىن اجاسى،

قوي دەيتىن بولسىن قوجاسى» (48 بەت). قۇدالىق تا كيت بەرۋ ءداستۇرى قازىردە قولدانىسىمىزدا بار ەمەس پە؟

جىر شۋماقتارى شىڭعىس حاننىڭ تۋرا قازاقتار سياقتى تاڭىرگە سىيىنعانىن بىلايشا بەرەدى:

«پىسىقتىقپەن وسى مەن،

پاتشا اعزام بولعام جوق.

جاراتقان ءتاڭىر جەبەۋمەن،

جۇرت يەسى بولدىم مەن.

جاساعان يەم دەمەۋمەن،

جويدىم بوگدە جاۋدى مەن.

العىرلىقپەن، ءسىرا، مەن

ابزال قاعان بولعام جوق.

ارۋاق-بابام قولداۋمەن،

حالىق يەسى بولدىم مەن.

قاسيەتتى ءتاڭىر قورعاۋمەن،

قاتال جاۋدى جويدىم مەن»، - دەپ سىيىنادى. (87 بەت). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، شىڭعىس

حان جىردا تاڭىرگە سىيىنادى، اتا-بابا ارۋاعىنىڭ قولداۋىنا جانە ءتاڭىردىڭ قورعاۋىنا سەنەدى.

وسى ەڭبەكتىڭ 91-ءشى بەتىندە ءبورشى شىڭعىس قاعاندى ماقتاپ بىلايشا ولدەڭدەتەدى:

«جابال – تۇگەل بىرىگىپ،

جەكجات تۋىس بولىسىپ،

جات جاۋلاردى جويايىق.

...وسەكشىنىڭ سوزىنە

وڭمەن قاعىپ ەرمەيىك.

...باس كەسىسەر دۇشپانعا،

باتىل قايرات قىلايىق.

بال جالاسقان دوستىقتىڭ

بابىن بۇزباي جۇرەيىك.

باسقىن جاۋمەن ايقاستا،

باس ساۋعالاپ جۇرمەيىك!»

 

سونداي-اق شىڭعىس قاعان مەن ۋاڭ حان ەكەۋى:

«وق جىلاننىڭ تىلدەرى

ورتامىزعا وت بولىپ،

ويرانداسا بىزدەردى

ودىراڭداماي جەك كورىپ

وسىلايشا كەڭەسىپ

ورىندى ءىس ەتەيىك.

 

ءابجىلاننىڭ تىستەرى

ارامىزعا دەرت بولىپ،

ارانداتسا بىزدەردى

اتا جاۋداي سەسكەنىپ،

ادىراڭداماي سويلەسىپ،

اقىلدى ءىس ەتەلىك»، - دەگەن سوزدەرمەن ايتىسىپ، سەنىمدى دوس بولىسادى (100 بەت).

ولاردىڭ ومىرىندە التىن، كۇمىس، جەز، بولات، تەمىر دەگەندەردىڭ وتە ۇيرەنشىكتى جاعداي ەكەندىگىن وسى شەجىرە-جىردان ايقىن كورەمىز: «بۇل سوعىستا ءجۇز ات، ەلۋ ساۋىت ولجالانادى» (87 بەت).  «236. سۇبەدەي باتىر تەمىر اربالى اسكەرىن الىپ ءجۇرىپ، توقتانىڭ قۇدۋ مەن شۇلۋىن سىندى ۇلدارىن قۋا سوعىپ، شۋ وزەنىنىڭ ماڭىندا قۇرتىپ كەلەدى» (164 بەت).

«تەمىر-بولات – ءدال ماڭداي،

ءتىلى وتكىر – جەز تاڭداي،

جۇرەگى الماس جارالعان

جانارى سۇمدىق قادالعان.

قۇتىرىنعان ءتورت ارلان

قىرۋعا ءدۇيىم پەندەنى

شىققانداي تەمىر قۇرساۋدان.

اۋزىنىڭ سۋى شۇبىرىپ،

اپشىنى كەلەد قۋىرىپ» (126 بەت).

 

...وگەدەيدىڭ جۇراعاتى «شوپكە وراسا

سيىر جەمەس...

مايعا وراسا

يت جەمەس

بولىپ تۋسا، مەنىڭ ۇرىق-جۇراعاتىمنان ءبىر وجەت ۇل تۋار»، - دەپ بولجام ەتەدى (182 بەت).

 

شىڭعىس حاننىڭ قايىن اتاسى داي-شەشەننىڭ ەسەكەي قۇداسىنا ايتقان ءسوزى بىلايشا بەرىلەدى:

«ءبىزدىڭ قوڭىرات ەجەلدەن

جيەنى سۇلۋ، قىزى ءوڭدى ەل.

باسقانىڭ جەرىن جاۋلاماي،

بولدىرماي، ءسىرا، داۋ-داماي،

بيداي ءوڭدى قىزداردى،

قازاق كۇيمە مىنگىزىپ،

جەتەلەتىپ ءبىز ناردى

جەلدىرتە كەپ جۇرگىزىپ،

جەلەگىن بۇركەي تۇرعىزىپ،

قۇتتى قوساق ەتكەنبىز! – دەيدى (36 بەت).

 

وسى شەجىرەنى موڭعول تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان ماعاۋيا سۇلتانياۇلى نۇسقاسىندا: «يەسىنىڭ (شىڭعىسحان) التىن تابىتىن قازاق ارباعا تيەپ...»، «كورمە دوڭگەلەكتى قازاق اربا وقپانىنا دەيىن باتىپ، بەس كولىكپەن تارتسا دا شىقپاي، ءدۇيىم ەل قينالعاندا، ءسونىدتىڭ گيلىگەتەي باتىرى بىلايشا جوقتاۋ ايتادى:

«اينالايىن حان يەم،

اسىل تۋعان جان يەم!

شىرقاپ سالعان تۇيعىنداي

عايىپ بولىپ جونەلدىڭ.

شىقىرلاعان ارباعا

توعاناق بولىپ تيەلدىڭ،

كوككە ورلەگەن قۇيىنداي،

عايىپ بولىپ جونەلدىڭ.

كىلكى بىردەي ارباعا

جۇگى بولىپ تيەلدىڭ»

قازاق اربا وقپانىنا دەيىن باتىپ، بەس كولىكپەن تارتسا دا شىقپاي، ءدۇيىم ەل قينالعاندا، ءسونىدتىڭ گيلىگەتەي باتىرى تاعى جوقتاۋ ايتادى:

«ەركىن كوكتەن مۇراتتى

ەسىل بوعدا – حان يەم!

ەندەي جاتقان جىراقتى،

ەلىڭدى تاستاپ كەتتىڭ بە؟

تىنىم تاپقان ەلىڭدى،

تۋىپ وسكەن جەرىڭدى،

تۋما بالاڭ، جارىڭدى،

تەمۋجىن زار ەتتىڭ بە؟

...اقتىق دەمى بىتسە دە

اسىل تۋعان اق دەنە

الىپ، قورعاپ بارايىن،

بۇرتگىلجىندەي حانىمعا

بۇكىل ءدۇيىم حالقىڭا،

باقىل ەتىپ بەرەيىن»، -

دەپ ەڭىرەي وتىنگەندە:

بوعدا يەسى قوش كوردى،

باتقان اربا قوزعالدى،

بۇكىل جۇرتقا دەس بەردى،

بەيىش باقشا قۇپ الدى.

ارۋاعىڭ ماڭگىلىك،

حان-جايساڭدى قولداسىن.

الىپ ەلىڭ تابىنىپ،

اقتىق تاعزىم جولداسىن.

قالىڭ ەلگە جار سالىپ،

كيگەن كيىم، ورداسىن

ءتاڭىرىم ءوزى وڭداسىن» (188-189 بەتتەر).

تۇسىنىكتەمە: جوقتاۋ (ولەڭ، جىر) – قازاق حالقىندا ولگەن ادامنىڭ ارتىنان ايتىلاتىن وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان اتا سالتى. جوقتاۋدىڭ كونە نۇسقالارىنىڭ ءبىرى ءحى عاسىردا ماحمۇت قاشقاري جازعان «تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى» دەپ اتالاتىن كىتاپقا ەنگەن. وندا ەلدىڭ سۇيىكتى كوسەمى الىپ ەر توڭعا باتىر قايتىس بولعاندا بىلايشا جوقتاۋ ايتىلعان:

«الىپ ەر توڭا ءولدى مە؟

جامان دۇنيە قالدى ما؟

زامان ءوشىن الدى ما؟

ەندى جۇرەك جىرتىلار!

ەر ەدى اسىن تاتىرعان،

زۇلىم جاۋدى قاشىرعان.

موينىن تۇتىپ قايىرعان

ءولىم باستى اۋدارىپ.

...زامان وتەر، كىسى تويماس،

ادام ۇلى ماڭگى قالماس

زامان ابدەن توزدى،

وسال جاۋىز قوزعالدى

ونەر بىتكەن سيرەدى،

دۇنيە بەگى افراسياب جوعالىپ» دەلىنەدى. سول جوقتاۋ كۇنى بۇگىندە دە ايتىلىپ كەلەدى ەمەس پە؟

«تىرلىك بىزگە نە كەرەك،
تاۋەكەلدەن اينىساق؟
ءتىرى ءجۇرىپ نە كەرەك،
تۋعان جەردەن ايرىلساق؟
قورامساقتى جاستانىپ،
قان عىپ ۇستاپ ساداقتى،
قۋ تولاعاي باستانىپ،
قۇمعا باتساق – سول جاقسى، دەپ  جىر جولدارى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەستەرىن اتامەكەن تۋعان جەردەن ايرىلعاننان گورى، ولگەنىمىز جاقسى دەپ، قايرايدى (121 بەت).

نەمەسە، «اشۋى ابدەن كەرنەسە،
اجال وعىن الادى،
تولعاي تارتسا جەبەنى
تالاي جەرگە بارادى.
تاۋدىڭ ارعى بەتىندە،
تاجال وعى وتىندە،
جۇرگەندەر دە دومالاپ،
جەرمەن-جەكسەن بولادى.
سوزا كەرىپ اتقاندا،
سەگىز ءجۇز قۇلاش كەتەدى،
سولعىن كەرىپ تارتقاندا
سوناۋ جەرگە جەتەدى.
ادام ءپىشىندى جالماۋىز،
ادام جۇتار قاندى اۋىز،
ءداۋ قاسار، انە، ۇمتىلدى،
ءدال كازىر جەتىپ كەلەدى»، - دەلىنەدى (129 بەت). وسى جولداردىڭ «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان نە ايىرماسى بار؟

«كامىل پىرلەر، جار بولماي

سالعانىڭ با ۋايىم؟

ءبىر وزىڭە سيىندىم،

جارىقاۋشى قۇدايىم،

بۇل ءسوزدى ايتىپ قوبلاندى

قورامساققا قول سالدى، (جەبە سالاتىن قوراپقا).

ءبىر سالعاندا مول سالدى،

كوپ وعىنا جول سالدى،

ءار وعىنىڭ باسىندا

جولىم ۇيدەي شوق قالدى. (جولىم ءۇي –كىشكەنە قوس سياقتى كەرەگەسىز تىككەن كيىز ءۇي).

قالماقتى ەردىڭ قاسى دەپ،

ناق كىندىكتىڭ باسى دەپ،

قىز ايتقان جەردىڭ تۇسى دەپ،

ولەر جەرىڭ وسى دەپ،

سالدىر-گۇلدىر ەتكىزىپ،

وق ماساققا جەتكىزىپ

قوبلاندى تارتتى ءبىر وقتى،

بىردە بولسا ءىرى وقتى،

جانىنا ازاپ بەرىلدى،

ازاپ ەمەي نەمەنە؟

كوبىكتىنىڭ بوكسەسى

كەۋدەسىنەن ءبولىندى». وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قوبىلاندى باتىردا تۋرا شىڭعىس حان سياقتى ءتاڭىر قۇدايعا سىيىنادى، كامىل پىرلەرى  اتا-بابا ارۋاعىنىڭ قولداۋىنا جانە ءتاڭىردىڭ قورعاۋىنا سەنەدى.

«قۇپيا شەجىرەنىڭ»  275-276 بولىمدەرىندە باتۋ حان «ورىس ەلىن يەمدەنىپ، جان-جاقتاعى ون ءبىر ەلدى بودان ەتىپ»، قوشتاسار ساتتە توي جاساپ، سول تويدا حان ۇلدارىنىڭ ەڭ جاسى ۇلكەنى بولعاندىقتان باتۋدىڭ ەڭ الدىمەن ءدام تاتقانى ءۇشىن ءبورى مەن كۇيىك، ارعىسىن ۇشەۋى ونىڭ اتىنا قاتتى، زابىرلەۋ ءسوز ايتادى. باتۋ وسى جاعدايدى ايتىپ، ۇگەدەيگە حات جولدايدى. ۇگەدەي قاتتى رەنجىپ، كۇيىكتىڭ سالەمىن الماي: «بۇل سوتقار سۇمەلەك كىمنىڭ تىلىنە ەرىپ، وزىنەن ۇلكەن ادامدى باتىلى بارىپ كەلەمەجدەيتىن بولدى ەكەن؟ تەگى، بۇ جامان جۇمىرتقا شىرىگەن عوي؟ اعا ادامنىڭ بەتىنەن الۋىن قاراي گور!

ون ساۋساعىنىڭ كوبەسى

وپىرىلعانشا،

قالالاردا حايۋانداي

قاقتىعىسقانشا،

جەمەنەيگە قويعىزىپ،

            ءمور – تاڭباشى بولعىزىپ،

بەگدەپ بەرگەن شاھارعا

بەكەم ەتىپ قويايىن.

بەس ساۋساعىنىڭ تۇياعىن

توزدىرىپ ءبىر جويايىن.

ءسىلىمتىر ارعىسۇن كىمگە ەلىكتەپ، ءبىزدىڭ تۋىسىمىزعا قايتىپ باتىلى بارىپ، مازاقتاپ ءجۇر؟ كۇيىك پەن ارعىسۇندى بىرگە جىبەرەيىن. البەتتە، ارعىسۇندى قۇرتۋ كەرەك ەدى. مۇمكىن، سەندەر الالادىڭ دەر. ءبۇري تۋرالى باتىعا ايتىڭدار! شاعاداي اعايعا ايتسىن! شاعاداي اعاي ءبىلسىن!»، دەيدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ارعىسۇندى جەمەنەيدىڭ قولىنا بەرىپ، ءبىر قالاعا ءمور-تاڭباشى ەتىپ، بەس ساۋساعىنىڭ تىرناعى توزعانشا قاعاز جازعىزىپ قويايىق» - دەپ، ولاردىڭ دا تۋرا قازاقتار سياقتى جاسى ۇلكەندى سيلايتىنى جانە ادىلدىكتىڭ ساقتالۋى ءۇشىن ەشكىمدى الالاۋعا بولمايتىنى ايتىلادى.

مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە ابدەن بولادى.

وسى جىر شۋماقتارىنىڭ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، ەر قوساي، ەر كوكشە، ەر تارعىن، الپامىس، قامبار، قوبلاندى ت.ب. باتىرلار سياقتى قازاقتىڭ ەپوستىق باتىرلار جىرلارىنان نە وزگەشەلىگى بار. بۇكىل الەم تاريحشىلارى، ونىڭ ىشىندە قازىرگى موڭعولدار دا (موڭعوليا) بۇل شىعارمانىڭ ءتىلى «كونە موڭعول ءتىلى» دەپ جازىپ ءجۇر. ءتۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم، شىعارما ءتىلى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن ءتىل ەمەس، قازاقتىڭ انا تىلىندە جازىلعان.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى

Abai.kz