(وقۋ ورنىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي)

 ەل بولىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەپ، رۋحاني جاڭعىرىپ جاتقان تۇستا مەملەكەتشىل ۇستىندارىمىزدى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى پارىقتاۋ – اسا ماڭىزدى ءىس. بۇل – ءارى پارىزىمىز، ءارى ونەگەمىز. وتكەننىڭ الدىندا – پارىز، بولاشاقتىڭ الدىندا – ونەگە.

ەستە ۇستار جايت: تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەلەڭ-الاڭىنداعى رۋحانيات جاڭارۋىندا ءبىرشاما دۇنيە زەرتتەلىنىپتى، ايتىلىپتى، جازىلىپتى. الايدا «ول كۇنى ساباقتا بولعان جوقپىن» دەپ مىڭگىرلەيتىن وقۋشىداي، سونىڭ كوبىن ۇمىتىپ، بۇگىندە شاتىپ-بۇتىپ جاتامىز. مىسالى، مەملەكەتتىك ۇلت تەاترىنىڭ (بۇگىنگى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاتر) شىمىلدىعى تۇڭعىش رەت 1926 جىلى 13 قاڭتاردا الاش تۇلعاسى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» پەساسىمەن اشىلعانى ارحيۆتىك دەرەكتەرمەن ء(تىپتى افيشاسىنىڭ كوشىرمەسىمەن) دالەلدەندى. بىراق سوعان قاراماي ءالى كۇنگە وقۋ قۇرالدارىندا، تەاترعا قاتىستى جيناق-زەرتتەۋلەردە باياعى قاتە فاكتى ءورىپ ءجۇر. تاريحي دەرەكتى اتالعان تەاتردىڭ بۇرىنعى-كەيىنگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى.

بيىل، وسى كۇنگى تىلمەن ايتساق، الاشتىڭ جاستار قاناتى «جاس ازامات» ۇيىمىنا – 100 جىل. ۇيىمنىڭ ءوزى اتتاس گازەتىنىڭ 1-سانى 1918 جىلى 30 شىلدەدە ومبىمەن ىرگەلەس قىزىلجار قالاسىندا جارىق كورگەن. «جاس ازامات» گازەتى – قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش جاستار گازەتى. وسى 1993 جىلى ايقىندالعان دەرەكتى، وكىنىشكە قاراي، باسقا تۇگىل جۋرناليستەردىڭ ءوزى بىلمەي جاتادى...

سونداي «باسى داۋدا جۇرگەن» (الاش ءسوزى) ماسەلەنىڭ ءبىرى – قازاقستانداعى تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنىنىڭ تاريحى. ياعني اباي اتىنداعى قازپي-ءدىڭ تاريحى.

نەگە ەكەنىن بىلمەدىك، ءبىرسىپىرا جاۋاپتى ادامدار وسى وقۋ ورنىنىڭ سوۆەت تۇسىندا «شەگەلەنىپ جازىلعان» دەرەگىنەن اجىراعىسى كەلمەيدى. ول بويىنشا اتالعان ينستيتۋت (قازىر ۋنيۆەرسيتەت) 1928 جىلى اشىلعان. وسى جىلى وعان 90 جىل تولادى-مىس...

الەم ەلدەرىمەن تەرەزەمىز تەڭەستى، دۇنيەجۇزى ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ىقپالداسىپ جاتىرمىز دەگەندى كوپ ايتامىز. ايگىلى جوعارى وقۋ ورىندارى ءوز تاريحىن قالاي بايىپتايدى ەكەن – Google قارايىقشى.

سونىمەن، ءبىرىنشى اقش-تىڭ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى دەرەگى:

«ستارەيشي يز ۋنيۆەرسيتەتوۆ سشا، گارۆارد بىل وسنوۆان 8 سەنتيابريا 1636 گودا. نازۆان ۆ چەست انگليسكوگو ميسسيونەرا ي فيلانتروپا دجونا گارۆاردا. حوتيا ون نيكوگدا وفيتسيالنو نە بىل سۆيازان س تسەركوۆيۋ، ۆ كوللەدجە وبۋچالوس گلاۆنىم وبرازوم ۋنيتارنوە ي كونگرەگاتسيوناليستسكوە دۋحوۆەنستۆو».

ياعني، «نەگىزى قالانعان» ۋاقىتىن كوللەدج تاريحىنان، ونىڭ وزىندە ءحۇىى عاسىرعا ءتان دىنمەن كىندىكتەسكەن باعداردان باستايدى ەكەن.

ەكىنشى مىسالعا وسى قازۇپۋ-دا ينستيتۋتى (بولىمشەسى) اشىلعان فرانتسيانىڭ اتاقتى سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحىن الايىق:

«نازۆانيە سوربوننا پرويسحوديت وت يمەني بوگوسلوۆا روبەرا دە سوربونا, دۋحوۆنيكا كوروليا ليۋدوۆيكا IX سۆياتوگو, وسنوۆاۆشەگو ۆ گورودە ۆ XIII ۆەكە بوگوسلوۆسكي كوللە́ج — كوللەج سوربوننا, پوزدنەە ۆوشەدشي ۆ پاريجسكي ۋنيۆەرسيتەت. ... يستوريا سوربوننى ناچيناەتسيا رانشە XII ۆەكا, نو يمەننو ۆ 1215 گودۋ فورميرۋەتسيا پاريجسكي ۋنيۆەرسيتەت, كوگدا نەسكولكو تسەركوۆنىح شكول وبەدينيليس ي سفورميروۆالي ودين يز پەرۆىح ۋنيۆەرسيتەتوۆ ۆ ەۆروپە». 

بايقاساڭىز، مۇندا دا ارعى نەگىزىن ءدىني كوللەجدەن (فرانتسيا، بەلگيا، شۆەيتساريا ت.ب. ەلدەردەگى ورتا دەڭگەيلى وقۋ ورنى، «كوللەدج» دەلىنبەيدى) باستايدى.

ەندى وزىمىزگە ياكي قازاقستان زيالىلارىنا، تاريحشىلارىنا سۇراق قويامىز:

1) جۋرناليست-زەرتتەۋشى، جازۋشى جاقسىباي سامراتتىڭ بىرنەشە جىلدان بەرى جازىپ جۇرگەن «قازپي-ءدىڭ تاريحى 1918 جىلى اشىلعان قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسىنان باستالىپ، 1920 جىلى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلعان وقۋ ورىنمەن جالعاسقان» دەگەن دەرەگىندە قانداي قيعاشتىق بار؟ نيەت ءتۇزۋ، تۇجىرىمداما قيسىندى، ارمان دا ايقىن – ەلدىكپەن بايلانىسقان وي تاريح اقتاڭداعىن تولىقتىرىپ جاتسا، قۋانبايمىز با؟

2) ءبىز 1990 جىلدان بەرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اسا باتىل تۇلعا سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ مۇراسىن زەرتتەپ-زەردەلەپ كەلەمىز. ونىڭ جازعان-سىزعاندارىنىڭ ىشىندە كوزگە وتتاي باسىلاتىنى – «و زناچەني ۆۋز-ا دليا كازاحستانا» اتتى 1926 جىلى 29 قازاندا تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا سويلەگەن ورىس تىلىندەگى ءسوزى ياكي بايانداماسى. وسى عاسىرلىق سالماعى بار باياندامانىڭ ءمانى مەن ماقساتىن قازپي جانە جالپى جوعارى مەكتەپ تاريحىنا كەلگەندە، نەگە اينالىپ وتەمىز؟

بىزدىڭشە، وسى سماعۇل ەڭبەگىنىڭ مازمۇنىمەن تاۋەلسىز قازاقستانداعى كۇللى جوعارى مەكتەپتىڭ رەكتورىنان قاراپايىم وقىتۋشىسىنا دەيىن تانىسۋى ءتيىس. ويتكەنى، ول – ۇلت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ №1 تۇجىرىمداماسى. دالىرەك ايتساق، تۇجىرىمداما دەڭگەيىندەگى ەڭبەك. بۇل – ۇلت زيالىلارىنىڭ ويى، ۇستانىمى.

تومەندە س.سادۋاقاسۇلى بايانداماسىن تەزيس تۇرىندە تۇپنۇسقادا ۇسىنامىز.

1.1. «تياگا ك زنانيۋ ۆەليكا، ا سيل ي سرەدستۆ دليا ۋدوۆلەتۆورەنيا نەدوستاتوچنو، نەدوستاتوچنو پو سراۆنەنيۋ س ۆەليكيم كۋلتۋرنىم سپروسوم نا سەگودنيا. نو ۆسە جە، پو سراۆنەنيۋ س كروشەچنىم ناسلەديەم بەسپروسۆەتنوگو پروشلوگو، ناشي دوستيجەنيا ۆ وبلاستي نارودنوگو پروسۆەششەنيا گرومادنى».

1.2. «يا ۋبەجدەن، چتو بۋدۋششي يستوريك كازاحستانا، بەزۋسلوۆنو، پوسۆياتيت وسوبۋيۋ گلاۆۋ ۆ سۆوەي كنيگە - وتكرىتيۋ پەرۆوگو كازاحسكوگو ۆۋز-ا. يبو ەتو دەلو - وتكرىتيە ۆۋز-ا - ياۆلياەتسيا زاۆەرشەنيەم ۆاجنەيشەگو سترويتەلستۆا يز كۋلتۋرنىح مەروپرياتي گوسۋدارستۆا».

1.3. «يستوريا ورگانيزاتسي پەرۆوگو سيبيرسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ۆ گور. تومسكە - ەست يستوريا رازۆيتيا سيبيرسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي. ەتوت ۋنيۆەرسيتەت سۆويم ۆوزنيكنوۆەنيەم وبيازان دەياتەلنىم ۋچاستيام تاكيح ۆەليچين، كاك يادرينتسەۆ ي پوتانين. وني بىلي لۋچشيمي ليۋدمي تولكو پروبۋجداۆشەيسيا سيبيري. ... پوتانينىم ي يادرينتسەۆىم ۆوكرۋگ ۆوپروسا وب ورگانيزاتسي ۋنيۆەرسيتەتا دليا سيبيري بىلا موبيليزوۆانا ۆسيا توگداشنيايا سيبيرسكايا وبششەستۆەننوست».

1.4. «نام نۋجنى رابوتنيكي سو سپەتسيالنوي پودگوتوۆكوي ي ۆىۋچكوي، رابوتنيكي زنايۋششيە كازاحستان ي ليۋبياششيە زدەس رابوتات. ۆوت پوچەمۋ ناشە پراۆيتەلستۆو رەشيلو وتكرىت سپەتسيالنىي ۆۋز دليا كازاحستانا».

1.5. «پوچەمۋ مى وتكرىۆاەم ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد پەدۆۋز? كونەچنو، نام نۋجنى ۆووبششە ۆسياكيە رابوتنيكي. نام نۋجنى ي اگرونومى، ي ۆراچي، ي ينجەنەرى ي ت.د. نو ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد ۆ ناستوياششەە ۆرەميا كازاحسكيە ترۋدياششيەسيا ماسسى نۋجدايۋتسيا ۆ پەداگوگاح. پري توم وگرومنوم پروتسەنتە نەگراموتنوستي ۆ كازاحستانە، پەرەد نامي ستويت كولوسسالنىي ۆاجنوستي زاداچا - ۆنەستي ۆسەوبششەە وبۋچەنيە».

1.6. «يا  پوۆتوريايۋ، نام نە ستىدنو ۋچيتسيا رابوتات، يسپولزۋيا وپىت بىۆشيح ليۋدەي. مى نيكوگدا نە وتكازىۆاليس وت تەحنيچەسكوي كۋلتۋرى پروشلوگو، پرەكراسنو پولزۋەمسيا تەپەر رەزۋلتاتامي دوستيجەني ناۋكي. يسپولزۋەم توت وگرومنىي وپىت، كوتورىي وستالسيا نام ۆ ناسلەدستۆو وت ستاروگو سترويا».

1.7. «ي ۆ ەتوم ۆەليكوم دەلە يزۋچەنيا ۆوستوكا، نىنە وتكرىۆاەمىي پەدۆۋز دولجەن سىگرات دليا كازاحستانا پەرۆوستەپەننۋيۋ رول. ۆ ستەناح ەتوگو ۆۋ3-ا دولجنى بىت سوسرەدوتوچەنى سيلى، كوتورىە بۋدۋت سلۋجيت نام سپراۆوچنيكامي، اۆتوريتەتنىمي سپراۆوچنيكامي، كۋدا مى موگلي بى وبراششاتسيا ۆ ناشەي پراكتيچەسكوي رابوتە، ي منە كاجەتسيا، چتو ۆ ەتوي وبلاستي زاداچا پەدۆۋز-ا دالەكو ۆىحوديت زا پرەدەلى سپەتسيالنىح پەداگوگيچەسكيح زناني».

1.8. «زناچەنيە ناشەگو پروفەسسورا گورازدو شيرە ي بولشە توگو زناچەنيا، كوتوروە پود ەتيم سلوۆوم پونيماەتسيا ۆ درۋگيح گوسۋدارستۆاح. ناشي پروفەسسورا دولجنى بىت نە تولكو ۋچيتەليامي ناشيح ستۋدەنتوۆ، نو وني دولجنى يزۋچات جيزن نارودا، سرەدي كوتوروگو وني رابوتايۋت، دولجنى يزۋچات ەستەستۆەننىە بوگاتستۆا سۆوەگو كرايا ي ت.د. ي ۆ ەتوم سمىسلە يح ميسسيا پويستينە وگرومنا ي ۆەليكا».

1.9. «ۋ ناس زولوتوە دنو توجە ەست، نو ونو لەجيت پود زەملەي. ۋ ناس ميللياردى پۋدوۆ كامەننوگو ۋگليا، ميلليونى زولوتا، سولي ي ت.د. نو ۆسە ەتو دولجنى مى دوبىت ي وبراتيت ۆ پولزۋ تولكو توگدا، كوگدا ۆى پويدەتە تۋدا نا رابوتۋ. دو ەتوگو ناشي وگرانيچەننىە ۆوزموجنوستي نە دايۋت ۆوزموجنوستي وبەسپەچيت ۆاس كاك سلەدۋەت. پوەتومۋ مى پوۆتورياەم - ماكسيمۋم بەرەجليۆوستي، ەكونومي، ۆوسپيتايتە ي سەبيا ي توۆاريششەي ناشيح ۆ ەتوم ناپراۆلەني».

باياندامادا وتارشىلدىق زاردابى، شوقان-ىبىراي-اباي تراگەدياسى، جاپونيا مىسالىندا ءبىلىم-عىلىم ءتىلى مەن ويانعان شىعىس ماسەلەسى دە ايتىلادى. سماعۇل تۇجىرىمداماسى مىنانداي:

بىرىنشىدەن، قازاقستان ءۇشىن پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنى – رەسپۋبليكا دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن كۇش.

ەكىنشىدەن، قازاق ستۋدەنتى مەن مامانىنىڭ الدىنداعى زور مىندەت – تاريح تاعىلىمىن، حالىق سۇرانىمىن، زيالىلىق تالعام-تارازىسىن ءبىلۋ جانە سوعان ساي ءبىلىم الىپ، قىزمەت ەتۋ.

ۇشىنشىدەن، قازاق جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دامۋ سيپاتى، قۇرىلىمى، ەرەكشەلىگى الەم تاجىريبەسىمەن سايكەستەنۋى ءتيىس.

س.سادۋاقاسۇلى بايانداماسىندا «پەداگوگيكالىق ينستيتۋت» دەگەن تىركەس كەزدەسپەيدى، ىلعي «پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنى» («پەدۆۋز») دەيدى جانە ۇلگى-ونەگە رەتىندە توم ۋنيۆەرسيتەتى الىنعان. سونداي-اق قايراتكەردىڭ ويىنا ءاردايىم عىلىم (ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋ), ءوندىرىس زارۋلىگى ورالىپ وتىرادى.

وسى تۇستا تاعى دا سۇراق تۋادى: حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ باسىندا ورىنبور، تاشكەنت، سەمەي، وردا، الماتى ت.ب. قالالاردا اشىلعان «حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارى» مەن «اعارتۋ ينستيتۋتتارىنىڭ» مارتەبەسىن قالاي باعالاۋىمىز قاجەت؟ سماعۇل بايانداماسىندا «ينستيتۋت» تەرمينىنىڭ قولدانباۋ سەبەبى – ۇعىم-اتاۋلاردى شاتاستىرۋدى قالاماعانىندا بولسا كەرەك.

ءبىزدىڭ ۇلت زيالىلارىنا قاتىستى كوبىرەك ايتىلاتىن ەكى وقۋ ورنى بار: ءبىرى - ورىنبورداعى «كينو» (قازاق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتى), ەكىنشىسى – تاشكەنتتەگى «كيرينپروس» (قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى). ءبىز 1990 جىلى «وركەن» گازەتىندە وسى وقۋ ورىندارىنىڭ ايقىندالماعان مارتەبەسىن، تاعدىرىن ويلاپ، «تۇڭعىش» دەسەك، ۇتامىز با؟» اتتى ماقالا جازىپ ەدىك. ءبىر قىزىعى، مۇندا دا اڭگىمە «قازپي 1928 جىلى پايدا بولدى» دەگەن دەرەكتى تەرىستەۋدەن ءوربيتىن (1921 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى حالىق اعارتۋ كوميسسارى كەزىندە ورىنبوردا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن اشۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەنىن وسىندا ايتقانبىز).

سۋرەتتەر سويلەيدى

ءار ەلدىڭ تاريحى ءوز جولىمەن داميدى. سوندىقتان كەز-كەلگەن ولشەم-تۇسىنىكتىڭ پارقى سول دامۋدىڭ اياسىندا قاراستىرىلۋى كەرەك. مىسالى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق روماندارىن سول عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىنداعى ولشەممەن قاراي الامىز با؟ ويتسەك پوۆەست-حيكايات «مارتەبەسىن» دە قومسىنىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ءبىز ءۇشىن ولار – ۇلت رومانىنىڭ باستاۋى، تاجىريبەسى!

ا.بايتۇرسىنۇلى سىندى ۇلت ۇستازدارى قىزمەت ەتكەن حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىن «ورتا دەڭگەيدەن دە تومەن» دەپ مۇرىن شۇيىرگەنىمىز قالاي؟ بالكىم «احمەتتىڭ ءوزىنىڭ دە جوعارى ءبىلىمى جوق» دەپ شاتقاياقتارمىز... ءارى قاراي شوقان مەن ابايدىڭ، قاشقاري مەن ءال-ءفارابيدىڭ «ديپلومىن» سۇراپ قالاتىندار تابىلار...

قازاق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارى – كۇردەلى، قىم-قۋىت زاماندا مۇعالىم، باسقا دا سالا ماماندارىن دايارلاعان وقۋ ورىندارى. ونى «تەحنيكۋم» دەيىن دەسەڭ، ول كەزدە ءدال سونداي اتاۋمەن وقۋ ورىندارى جۇمىس ىستەدى. ال، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىن قۇرعان، جۇرگىزگەن تۇلعالار بىلاي جازادى (تۇپنۇسقا): «ۆ ناستوياششەە ۆرەميا پريبليزيتەلنو پريدەرجيۆايۋتسيا پروگراممى شكولى 2 ستۋپەني ي وتچاستي ۆىسشيح ۋچەبنىح زاۆەدەني» (وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، 41-قور، 1-ءتىزىم، 1288-ءىس، 20-پاراق).

ءبىز، ارينە، كيرينپروس «ەرەجەسىندە» «پەداگوگيكالىق ورتا دەڭگەيلى وقۋ ورنى» دەپ جازىلعانىن جاقسى بىلەمىز. بىراق بۇل سول كەزدەگى تاريحي جاعدايعا جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى (وقۋ عيماراتتارى، مامانداردىڭ جالاقىسى، ستۋدەنتتەرگە بولىنەتىن قارجى، جاتاقحانا، زەرتحانا ت.ب.) ايقىندالعان مارتەبە ەكەنى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە «كيرينپروس» قۇجاتتارىندا، ەسەپتەرىندە «جوعارى بىلىكتى («ۆىسوكوكۆاليفيتسيروۆاننىي») مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىن دايارلايمىز» دەپ كورسەتەدى.

ال، وقۋ جوسپارلارىنا قاراپ، كيرينپروس باسشىلىعى مەن ماماندارىنىڭ قايسىبىر باستاماسىن ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى بۇگىن دە ورىنداماي جۇرگەنىنە قايران قالاسىز. مىسالى، ادەتتە «شەت ءتىلى» ۇعىمىن بەرەتىن ەۋروپا تىلدەرىن شۇعىل اراب، پارسى تىلىنە اۋىستىرۋ جايى. بۇل كەيىنگى قازاقستاندا 70-جىلدارى ءىشنارا جۇزەگە استى. نەمەسە «ورتا وقۋ ورنى» (ادەيى تىرناقشامەن جازدىق) قازاق تىلىندە وقۋلىق پەن زەرتتەۋ كىتاپتارىن جازۋدى ۇيىمداستىرادى، حالىق مۇراسىن (ەل ادەبيەتى) جيناۋ، تالداۋ، جۇيەلەۋ، جاريالاۋ ىسىمەن اينالىسادى، ءپان سوزدەرىنە (تەرمينولوگيا) قاتىستى پىكىرتالاس وتكىزەدى. ستۋدەنتتەر «جاس جۇرەك» اتتى گازەت، «جاس الاش» اتتى جۋرنال شىعارادى. ونى ايتاسىز، وقىتۋشىلار مەن ءبىلىم الۋشىلار وقۋ ورنى مەن وزدەرىن اسىرايتىن جەرى، سۋى، مالى، قۇرال-سايمانى بار «ورنەك» اتتى شارۋاشىلىق قۇرادى.

ورايلى سۇراق قويامىز: بۇگىندە اتىنان ات ۇركەتىن، ماقتانعاندا زىمىران مەن ۇشاققا جول بەرمەيتىن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قايسىسى وسىنى جاساپ ءجۇر؟ نەمەسە «نارىق» دەپ، ۋنيۆەرسيتەتكە قارىق بولعاندارىمىزدىڭ ويىنا جوعارىداعىداي ەلدىك جۇمىس ىستەۋ كىرە مە ەكەن؟ كوبىسىنىڭ ارمانى – تەك ەۋروپاعا بارىپ، قارجى اۋدارساڭ جاپاتارماعاي بەرەتىن «ءبىلىم ليدەرى»، «جىل ۋنيۆەرسيتەتى»، «كرەاتيۆتى باسشى» ت.ب. جىلتىراعان شاشاقتى مەدال الىپ، كوبەلەك گالستۋك تاققان قالتىراعان الاياقتارمەن سۋرەتكە ءتۇسۋ...

قازپي-ءدىڭ باستاۋىندا تۇرعان قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي، مادەني الەۋەتى كىمدەر ەدى؟ حالەل دوسمۇحامەدۇلى، سۇلتانبەك قوجانۇلى، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، ماعجان جۇمابايۇلى، مۇحتار اۋەزۇلى (ەسكەرتۋ: ول شاقتا ۇلت ءباسپاسوزى ءدال وسىلاي «ۇلى» دەپ جازادى), حايرەتدين بولعانبايۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، مىرزاعازى ەسبولۇلى، فايزوللا عالىمجانۇلى، يسا توقتىبايۇلى، شامعالي سارىبايۇلى، ابدوللا بايتاسۇلى، كارىم جالەنۇلى، دىنشە ءادىلۇلى، سەگىزباي ايزۇنۇلى، يەمبەرگەن تابىنبايۇلى (وسى ازامات 1922 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى مەرەيتويىنا بايلانىستى تاشكەنتكە ارنايى شاقىرتۋمەن كەلگەندە، تۇركىستان زيالىلارى اتىنان ەستەلىك التىن جەتون تاپسىرادى) ت.ب. ەۋروپالىقتاردان (سول كەزدىڭ لەكسيكونى) ءدارىس وقىعاندار - ۆ.ۆ.بارتولد، ا.ە.شميدت، ن.ارحانگەلسكي ت.ب. تاشكەنتتەگى ايگىلى «تالاپ» اتتى مادەنيەتتى كوركەيتۋشىلەر قاۋىمى (فورماتى ءارى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى، ءارى حالىق ۋنيۆەرسيتەتى سەكىلدى) وسى ۇركەردەي زيالىلار توبىنىڭ ارقاسىندا جۇمىس ىستەدى.

اقىرى اقاڭنىڭ اتى اتالىپ قالدى، وقىتۋشىلار تىزىمىندە ۇلت ۇستازىنىڭ دا نىسپىسى تۇر. ءسىرا، الگى تاشكەنت ساپارىندا جانە باسقا دا كەزدە ءدارىس وقىعان.

ايتقاندايىن، حالىق اتىنان «كيرينپروس» (قازپي قاراشاڭىراعى دەپ ۇعىڭىز) عيماراتىندا تاپسىرىلعان التىن جەتوننىڭ بىر بەتىنە:

«اقا! كۇشتى سەنىڭ قالامىڭ. حالىق ىسى -           سەنىڭ تاماعىڭ. جاسا،  ۇلت  مەكتەبىنىڭ  جۇرەگى!»

دەپ، ەكىنشى  بەتىنە:

«تۇركىستان  زيالىلارىنان  بەلگى.  1922  جىل  2  اۋعىست» دەپ جازىلىپتى.

مۇنى نەگە دايەكتەپ، دالەلدەپ وتىرمىز؟ اشىق ايتايىق: قازپي-ءدىڭ بۇگىنگى كەيبىر ماماندارى، ءتىپتى پرورەكتور دەڭگەيىندەگى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى وسى تاريحي الەۋەتتەن بەزىپ، «ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىزگە - 90 جىل، تاريحشىلارىمىز وسىنى دالەلدەدى» دەگەندە، نە ۇتادى – وسى جاعىن مۇلدەم تۇسىنبەدىك.

ال، وتاندىق باسپاسوزدە قازۇپۋ ماماندارى وقۋ ورنىنىڭ «كازينپروس»-تان باستالاتىن ارعى بۇلاقتارىن ايتا وتىرىپ، «كازپەدۆۋز» جوعارى مەكتەپ ەكەنىن دايەكتەي تۇرىپ، «كازاسسر سوۆناركوم»-ىنىڭ 23.03.1927 جىلعى قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىن تاشكەنتتەن الماتىعا كوشىرۋ تۋرالى قاۋلىسىن ەسكە سالا كەلە، «قازۇپۋ-عا 90 توقسان جىل» دەپ قورىتىندى جاسايدى. سوڭعى تۇجىرىمىن ءارى ويلاپ-بەرى ويلاپ، قابىلداي المادىق.

سوندا قالاي بولعانى؟ جوعارى وقۋ ورنى مارتەبەسىمەن قاراعاننىڭ وزىندە قازپي-گە (1926 جىلدان ەسەپتەگەندە) بيىل 92 جىل بولماي ما؟ الەم تاجىريبەسىمەن (كوللەدجدەن باستايتىن) بايىپتاعاندا 100 جىل تولماي ما؟

«توقسان!» دەپ تابانداپ تۇرعان ماماندار بۇل ويىن قالاي دالەلدەيدى دەيسىز عوي. «كازپەدۆۋز 1926 جىلى تاشكەنتتە اشىلدى. قازىر ول – باسقا مەملەكەتتە. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە ۋنيۆەرسيتەت مارتەبەسى بولمادى. قازپي-ءدىڭ (قازمۋ) قازاق جەرىندە تامىر جايعانىنا – 90 جىل!..» دەپ تۇر... بۇعان كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟.. اۋ، تاشكەنت – قانداي جاعدايدا دا ءوز تاشكەنتىمىز ەمەس پە؟ ارعى جاقتى ايتپاعاندا، بەرگى جاعىندا الاش تاريحى، تاعدىرى، تۇعىرى، تراگەدياسى تۇنىپ تۇرعان تاشكەنت قوي! تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرىندا ۋنيۆەرسيتەت-ينستيتۋتتىڭ پارقىن، ايىرماسىن كورە الدىق پا؟ قيسىن قايدا، قاعيدات قايدا؟..

سودان ءتۇڭىلىپ كەتىپ، مىناعان قام جەدىك: ەگەر عايىپتان الگىدەي ويلى ماماندار قازاق ادەبيەتتانۋىنا ويىسسا، ءبىز ادەبيەت تاريحىمىزدى ەشقاشان اسانقايعىدان باستاي المايدى ەكەنبىز. بۇل كىسىلەر «قوبىز سارىنى» مەن «الداسپاندى» بەلدەن سىزىپ،  مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جۇلدىز» جۋرنالى تاريحىن 1928 جىلعى سوۆەتتىك «جاڭا ادەبيەتتەن» ەمەس، ارعى جاعىندا ءوز الدىنا بولەك شىعىپ، قىسپاقتان جابىلعان 1922 جىلعى الاششىل «تاڭ» جۋرنالىنان باستاعان تاۋەكەلشىلدىگىن مۇلدەم تەرىستەيتىنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىز...

عافۋ ەتىڭىزدەر، قازپي تۇلەگى رەتىندە بۇل ويلارىڭىزبەن، تۇجىرىمدارىڭىزبەن كەلىسپەيتىنىمىزدى اشىق ايتامىز. ويتكەنى alma mater – وسىرگەن، وندىرگەن، ادام قىلعان التىن ۇيامىزدىڭ ۇلت ويانۋىمەن، الاش ارمانىمەن بايلانىستى ارعى تاريحىنا بەيجاي قاراي المايمىز.

ءبىز ۇلت زيالىلارىنىڭ اقىلى، پاراساتى الدىندا باسىمىزدى يەمىز (س.سادۋقاسۇلى بايانداماسىنداعى ويلار)! ولار قوعامنىڭ ءتۇرلى قيىندىقتارىنا قاراماي، ءا.بوكەيحان ارمانداعان ۋنيۆەرسيتەت يدەياسىن قيلى تاسىلدەرمەن جالعاستىرىپ-جالعاپ وتىرعان. اباي اتىنداعى قازپي – سونىڭ جارقىن مىسالى.

تاريحتىڭ تاعىلىمدى ءبىر وقيعاسى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر. 1544 جىلى نەگىزى قالانعان، پرۋسسيادا «البەرتينا» اتالىپ كەتكەن (قۇرعان گەرتسوگتىڭ قۇرمەتىنە) كيونيگسبەرگ ۋنيۆەرسيتەتى دەگەن وقۋ ورنى بولعان. سوعان تۋرا 400 جىل تولعاندا، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سويقان زاردابىنان 1945 جىلى العاش گرەيفەۆالد، كەيىن گيوتتينگەن قالاسىنا كوشىرىلىپ، سول جىلى-اق قىزمەتى امالسىز توقتاتىلادى... بىلايشا ايتقاندا، كيونيگسبەرگ ورىستىڭ قانجىعاسىندا كەتىپ، كالينينگرادقا اينالادى. ءوزى باستاعان سوعىستان سەندەلگەن گەرمانيا جاڭا شەكاراسى اۋماعىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەرىن باعىپ-قاعا الماي، اڭىرايدى. ءسويتىپ، ءتورت عاسىرلىق الەۋەتى بار كيونيگسبەرگ ۋنيۆەرسيتەتى جابىلىپ، تاريح قويناۋىنا كەتەدى. ال، «ءفاشيزمدى جالعىز جەڭدىك» دەۋدەن تانبايتىن سولتۇستىك كورشىمىز بۇگىندە نە دەپ ماقتانادى دەيسىز عوي. «كيونيگسبەرگ ۋنيۆەرسيتەتى – قازىرگى رەسەي جەرىندەگى ەڭ بايىرعى وقۋ ورنى...» دەيدى.

قايراتكەر س.سادۋاقاسۇلى ءبىلىم ءمينيسترى رەتىندە قازاق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى اتىنان بارىپ، ەلدىك، وڭىرلىك ماڭىزىن، ماقسات-مىندەتىن ايقىنداپ بەرگەن تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنىڭ تار جول، تايعاق كەشۋدە جوعالىپ كەتپەي، جويىلماي، الاشتىڭ جاڭا استاناسى – الماتىعا امان-ساۋ جەتكەنى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلت ءبىلىمى شامشىراعىن وشىرمەگەنى، ءتىپتى قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىنىڭ وزىندە جولىن تاۋىپ، دانا اباي ەسىمىن العانى – الەمگە ۇلگى ەتىپ كورسەتەتىن ەرلىك دەپ ەسەپتەيمىز.

جالپى، مىسالى، جوعارىدا ايتقان تەاتردىڭ الاش كەزەڭىن كورسەتپەۋ، ءبىلىم-عىلىم سالاسىنداعى الاش ەڭبەگىن ەسكەرمەۋ – كەڭەستەن قالعان «كومپلەكس».

قازپي تاشكەنتتەن الماتىعا كوشىپ كەلىپ، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى اتانعاندا، ونىڭ رەكتورى بولعان سانجار اسپانديارۇلى 1936 جىلى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ 5 جىلدىعىنا وراي ءوزىنىڭ ەمەس، قوعامنىڭ ساناسىنداعى سول «كومپلەكستى» تومەندەگىشە جەتكىزىپتى: «بىلي پەرەدلوجەنيا وب وتكرىتي مەديتسينسكوگو ينستيتۋتا ۆ كزىل-وردە، چتوبى پولزوۆاتسيا بليزوستيۋ تاشكەنتا نا ەتوم سترويت بازۋ ينستيتۋتا. پراكتيكا سوتسياليستيچەسكوگو سترويتەلستۆا ۆدرەبەزگي رازبيلا ي ەتۋ «تەوريۋ» پراۆووپپورتۋنيستيچەسكوگو ۋكلونا...». مۇنى تۇسىنىكتى تىلمەن ايتساق، تاشكەنتپەن ات قۇيرىعىن كەسۋ – وتكەننىڭ «جامان» جاعىنان قۇتىلۋدىڭ جولى رەتىندە ۇعىنىلعان.

ساياسي سەبەپپەن قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ پسيحولوگياسىن مۇحتار اۋەزوۆ 1939 جىلعى «ءبىلىمنىڭ تۇڭعىش ورداسى» اتتى ماقالاسىندا بىلايشا اۋەزەلەگەن: «جاۋلاردىڭ ارامدىق ىستەرى توقتامادى، قايتا بايشىل ۇلتشىلداردىڭ نەلەر الاياقتارى وقىتۋشى دەگەن اتپەن قازپي-گە جينالا باستادى، ولار قازپي-ءدى ۇلتشىلدىقتىڭ مەدرەسەسىنە اينالدىرماقشى بولدى. بىراق ونىسى بولمادى. قازپي-گە پارتيا ىسىنە بەرىلگەن، ونەر-بىلىمگە جانىن سالعان سوۆەت جاستارى كوپ جينالدى. جاس بولسا دا بەرىك بولدى ولار. بايشىل ۇلتشىلداردىڭ بىلگىرسىگەن، شەشەنسىگەن قۋسىماقتاردىڭ تاس تالقانىن شىعارىپ، كۇلىن كوككە ۇشىردى».  نكۆد تۇرمەسىندە 2 جىل وتىرعان مۇقاڭ وسىلاي زامانا مەن سول زامانعا ساي وقىعاندار تىنىسىن اينا-قاتەسىز جەتكىزگەن.

ءسىرا، تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭىنا ءتاۋبا دەي وتىرىپ، رۋحاني جاڭعىرۋعا جۇمىلىپ، 20-30-جىلدار ويرانىن باسقا جاعىنان «اجەتكە جاراتقىمىز» كەلمەيتىن شىعار.

راس، بۇگىندە اباي ۋنيۆەرسيتەتى – تانىمال وقۋ ورنى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سول كەزدەگى رەكتور سەرىك پىراليەۆ رەسپۋبليكالىق گازەتتەگى ءبىر ماقالاسىندا «قازپي-ءدىڭ تاريحى 1928 جىلدان ەمەس، 1926 جىلداعى تاشكەنت كەزەڭىنەن باستالادى» دەپ جازعاندا، «ە، سەڭ بۇزىلىپتى عوي» دەگەن كوڭىلمەن قۋانىپ ەدىك. ءتىپتى استاناداعى ءبىر جيىندا «سەكە، ەندى 100 جىلدىققا دايارلانۋ كەرەك!..» دەپ، قاعازعا ءوز قولىمىزبەن جازىپ، ۇسىنىس تا بەرگەنبىز. بۇگىنگى تاجىريبەلى باسشىسى، بىرنەشە جوعارى وقۋ ورنى مەن ى.التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن تاحير بالىقباەۆ «ۋنيۆەرسيتەت تاريحىنا بايلانىستى ەلەۋلى جوبالار بەلگىلەپ جاتىر» دەپ ەستىدىك. ەندى تاكەڭە دە ساتتىلىك تىلەپ وتىرمىز.

بىزدىڭشە، Google-دە، ەنتسيكلوپەديا مەن انىقتامالىقتا شامامەن بىلاي دەپ جازىلۋى كەرەك: «اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (قالىپتاسقان اتاۋى – اباي اتىنداعى قازپي) تاريحى 1918 جىلدان باستالادى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىنا شوعىرلانعان الاش زيالىلارى وسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ (تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتى، كەيىن ساگۋ) جانە جەرگىلىكتى وقىعانداردىڭ الەۋەتىن جۇمىلدىرا وتىرىپ، ولكەدەگى جاڭا قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن مۇعالىم دايارلاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. تۇركىستان اسسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ 1918 جىلعى 12 قاراشاداعى القا جيىنىندا «20 قاراشادان باستاپ ورىس پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسى جانىنان 6 ايلىق قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسىن اشۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلداندى. 1919 جىلى مامىردا اتالعان كۋرستى 145 مۇعالىم ءبىتىرىپ شىقتى. وسى جىلى 1 ماۋسىمدا تۇركىستان اسسر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسى جەكە «قازاق پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسى» بولىپ قايتا قۇرىلدى. ونىڭ جانىنان ولكەلىك پەداگوگيكالىق دايارلىق كۋرسى اشىلدى. 1920 جىلى قازپەدۋچيليششەنى 59 كۋرسانت ءبىتىرىپ شىقتى. وسى جىلى ۋچيليششەدە 200 قازاق كۋرسانتى وقىپ جاتتى. 1920 جىلى ماۋسىمدا تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى القا قازاق، ورىس، وزبەك، تاتار تىلدەرىندە جەكە حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىن قىركۇيەك ايىنا دەيىن اشۋ تۋرالى ەرەجە قابىلدايدى.

قازاق پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسى مەن ونىڭ جانىنداعى ەڭبەك مەكتەبى بازاسىندا اشىلعان قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى (كيرينپروس) 1920 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا كىرىسەدى. ونىڭ قۇرىلىمى: نەگىزگى بەس جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرس، ءبىر جىلدىق كۋرس، ساباقتان تىس تاربيە كۋرسى، ءۇي تاربيەسى كۋرسى، كىتاپحانا كۋرسى، دەنە تاربيەسى كۋرسى، 1-دەڭگەيلى ەڭبەك مەكتەبى. ينستيتۋت رەسمي 17 قىركۇيەكتە اشىلادى. 1920-1921 وقۋ جىلى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ سانى – 224, وقىتۋشىلاردىڭ سانى – 33. وقۋ ورنى سىرداريا، جەتىسۋ، اۋليە اتا، شىمكەنت، اقمەشىت، ءتىپتى فەرعانا،  سامارقان، حورەزم ءوڭىرى حالقىن قامتۋعا تىرىسادى.

وقىتۋشىلار جاڭا وقۋلىق جازىپ، عىلىممەن، ولكەتانۋمەن اينالىسادى. ءبىلىم الۋشىلار گازەت-جۋرنال شىعارىپ، ءتۇرلى تانىمدىق ۇيىرمەلەر قۇرادى. 1925 جىلى 8 قازاندا قازاق اسسر حالىق اعارتۋ كوميسسارتياتى (باسشىسى س.سادۋاقاسۇلى) القاسى تاشكەنتتەگى «كيرينپروس»-تى قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنى («كازپەدۆۋز») ەتىپ قايتا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى شىعارادى. بۇل ينستيتۋتتىڭ سالتاناتتى اشىلۋى 1926 جىلى 29 قازاندا ءوتتى.

1926 جىلى تامىزدا «كازپەدۆۋز»-عا 338 ستۋدەنت قابىلدانادى. قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ بۇيرىعىمەن تەمىربەك جۇرگەنۇلى وسى ينستيتۋتقا رەكتور بولىپ تاعايىندالادى. رەكتوردىڭ ورىنباسارى رەتىندە حالەل دوسمۇحامەدۇلى بەكىتىلەدى. 1927-1928 جىلدارى وسى ينستيتۋتتى سماعۇل سادۋاقاسۇلى، ساكەن سەيفوللاۇلى باسقارادى.

كازاسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى 1927 جىلى 23 ناۋرىزدا قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىن تاشكەنتتەن الماتىعا كوشىرىپ، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ەتىپ قايتا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.

قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى الماتىدا 1928 جىلى 1 قاراشادان جۇمىسىن باستايدى. جاڭا رەكتورى بولىپ سانجار اسپانديارۇلى بەكىتىلەدى. پەداگوگيكالىق باعىتتاعى فيزيكا-تەحنيكا، جاراتىلىستانۋ، ءتىل-ادەبيەت بولىمدەرىنە 121 ستۋدەنت قابىلدانادى (ونىڭ 73-ءى قازاق)... [بۇدان كەيىنگى تاريحى كوپشىلىككە بەلگىلى.-د.ق.]».

ارينە، وسى ماعلۇماتتى ءالى دە سىعىمداي تۇسسە بولادى. ءبىز ءسال تاراتىڭقىراپ ايتتىق. بۇل ارقىلى ۇلت زيالىلارى ءبىلىم جۇيەسى ساباقتاستىعىن ۇزبەگەنىن جەتكىزۋدى قالادىق.

قازپي-ءدىڭ عاسىرلىق جولى دەگەندە، ونىڭ داڭقتى وقىتۋشى-پروفەسسورلارىن، تۇلەكتەرىن توپتاپ، جۇيەلەپ كورسەتۋ ءلازىم. الەم ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبارى دە تۇلەكتەرىمەن ماقتانادى. اباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سايتىندا تاريحتا ورنى بار بىتىرۋشىلەر تىم از كورسەتىلگەن. مىسالى، ءبىز وقىتۋشىلاردان بولەك تۇلەكتەردى بىلايشا توپتاۋدى ۇسىنار ەدىك: 1) تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان بولعاندار (رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار ت.ب.); 2)  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شەيىت كەتكەندەر; 3) ءار عىلىم سالاسىنىڭ تانىمال عالىمدارى; 4) مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى; 5) ءبىلىم جۇيەسىنىڭ (جوو، ۋچيليششە، مەكتەپ ت.ب.) باسشىلارى، وزىق پەداگوگتەر; 6) اقىن-جازۋشىلار; 7) ونەر، مادەنيەت تۇلعالارى.

وسى قاتاردا ءبىز تىزىمدەگەن تۇلعالاردىڭ سانى 270-كە جۋىق. ايتالىق، 1935 جىلعى تۇلەكتەر ىشىندە قاسىم مۇراتباەۆ 1937 جىلى «ۇلتشىل ۇيىم قۇردى» دەگەن ايىپپەن اتىلىپ كەتكەن. قازپي-دەن سوڭ لگۋ-عا ارنايى جىبەرىلگەن باستاپقى 6 تۇلەك-ماماننىڭ ىشىندە تالانتتى جاس لينگۆيستەر ورداباي اعىباەۆ پەن كارىم بەكەنوۆ سونداي جالامەن قۇربان بولعان. قالعاندارى دا كەيىن قۋعىن-سۇرگىن كورگەن. ايداۋ مەن اباقتىنىڭ ازابىن كورگەن مۇراتتانۋشى ومار قايمولدين دا – وسى ساناتتا. «حالىق مۇعالىمى» گازەتىنىڭ قالامگەرى مۇقاش ءنۇسىپوۆ فاشيزمگە قارسى سوعىستا قايتقان. قۇدايبەرگەن سۇراعانوۆ – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى (قازپي-ءدى بىتىرگەن باتىرلار سانى – كەمى 5-6). ءماجيت ايتباەۆ - «تۇركىستان لەگيونىندا» بولعان، تۇتقىندا ۇلت گازەتىن شىعارعان تۇلعا. وسىنداي تاعدىرلى حاكىم تىنىبەكوۆتى دە ۇمىتپالىق. سوعىستا قايتقان ايگىلى اقىن ابدوللا جۇماعاليەۆ، اباي ۇرپاعىنان مايدانگەر يشاعى جاعىپارقىزى، دانا اقىننىڭ دوسى، ەرتەگىشى بايماعامبەتتىڭ بالاسى مۇحليس – قازپي تۇلەكتەرى. ءىلياس جانسۇگىرۇلى، قۇرمانبەك جانداربەكۇلى، عاني مۇراتباەۆ، الىبەك، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتار – تاشكەنتتەگى كيرينپروس بىتىرۋشىلەرى. ادەبيەتتانۋشى-اكادەميكتەر - قاجىم جۇماليەۆ، مالىك عابدۋللين، مۇحامەدجان قاراتاەۆ، سەرىك قيراباەۆ، ءشامشيابانۋ ساتباەۆا، سەيىت قاسقاباسوۆ، ادەبيەتشىلەر، اقىن-جازۋشىلار - يسا بايزاقوۆ، بەلگىباي شالاباەۆ، ءادي ءشارىپوۆ، حامزا ەسەنجانوۆ، ءسايدىل تالجانوۆ، عالي ورمانوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، قاليجان بەكقوجين، ديحان ابىلەۆ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، جۇماعالي ساين، تولەۋتاي اقشولاقوۆ، قاينەكەي جارماعامبەتوۆ، توكەن ءابدىراحمانوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، ساعىنعالي سەيىتوۆ، قاپان ساتىبالدين، بەرقايىر امانشين، تاحاۋي احتانوۆ، ايقىن نۇرقاتوۆ، نىعمەت عابدۋللين، بەردىبەك سوقپاقباەۆ، مىڭباي راشەۆ، بالامەر ساحاريەۆ، ءانۋار دەربىساليەۆ، حيزمەت ابدۋللين، عوجاحمەت سادۋاقاسوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، ءادىباي تابىلديەۆ، مۇحتار جانعالين، حاجىمۇرات سىزدىقوۆ، نۇرعازى شاكەەۆ، مۇقسيحان زايتوۆ، توكەن يبراگيموۆ، قابدىكارىم ىدىرىسوۆ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ، اكىم تارازي، يليا باحتيا، گەرولد بەلگەر، اسقار سۇلەيمەنوۆ، ەدىگە تۇرسىنوۆ، زادان جۇماعاليەۆ، قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپ، باقىتكەرەي ىسقاقوۆ، نۇكەش بادىعۇلوۆ، ەرمەك وتەتىلەۋوۆ، اسىلبەك ابدراحمان، عۇسمان جاندىباەۆ، سارسەنبى ءداۋىتۇلى، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى، سەرىك اسىلبەكۇلى ت.ب. وسىندا وقىعان. ايگىلى عالىمداردان – ماتەماتيك-اكادەميك ورىنبەك جاۋتىكوۆ، حيميك-اكادەميك باتىربەك ءبىرىمجانوۆ، ەتنوگراف حالەل ارعىنباەۆ، ءۇش مارتە رەكتور، اكادەميك سەرعالي تولىبەكوۆ، كسرو مۇعالىمى قۇماش نۇرعاليەۆ، قايراتكەرلەر – كەنجالى ايمانوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، بالجان بولتىرىكوۆا، ءمانسۋرا احمەتوۆا، مۇحامبەتقازى ءتاجين، ماحمۇت قاسىمبەكوۆ، تالعات ءابايدىلدينوۆ، ەرەجەپ مامبەتقازيەۆ ت.ب.، بىرنەشە ينستيتۋتتى باسقارعان پروفەسسورلار ءادىل ەرمەكوۆ پەن قادىر جامانباەۆ، تىلشىلەردەن: اكادەميكتەر - نىعمەت ساۋرانباەۆ، ماۋلەن بالاقاەۆ، احمەدي ىسقاقوۆ، رابيعا سىزدىقوۆا، پروفەسسورلار – عۇبايدوللا ايداروۆ، فاتيما مۇسابەكوۆا، نۇرجامال ورالباەۆا، ارسەن يباتوۆ، ءايتىم ءابدىراحمانوۆ، ەسەت جۇبانوۆ، تەلعوزى جانۇزاقوۆ، وقاس ناقىسبەكوۆ، ءابجاپپار ابلاقوۆ، وعاز سۇلتانياەۆ، تۇراعۇل قوڭىروۆ، سەيدىن بيزاقوۆ، امانگەلدى قوشقاري ت.ب.، گەوگراف-اكادەميك ءاليا بەيسەنوۆا، اۋىلشارۋاشىلىلىق عىلىمىنا حيميا-بيولوگيا مۇعالىمدىگىنەن بارعان اكادەميك راقىمجان ەلەشوۆ، زوولوگيا ينستيتۋتىن باسقارعان بيولوگ-پروفەسسور امانقۇل بەكەنوۆ، اكادەميكتەر اۋلەتىنىڭ وكىلى ماتەماتيك-پروفەسسور قاناپيا ارىنعازين، اقمولادا بىرنەشە ۋچيليششە-تەحنيكۋم باسقارعان قاميدوللا نۇرتاەۆ، «قازاقستان مەكتەبى» مەن باسقا دا سالالىق جۋرنالدارعا جەتەكشىلىك ەتكەن سايراش ابىشەۆا  – قازپي-دەن تۇلەپ ۇشقاندار. دراماتۋرگ ساعىر كامالوۆ، حالىق ءارتىسى شارا جيەنقۇلوۆا، كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆ – وسىندا وقىعاندار. «قازاق كالەندارىن» جازعان مىڭباي ىسقاقوۆ، ءال-فارابي مۇراسى مەن ماتەماتيكا تاريحىن زەرتتەۋشى اۋدانبەك كوبەسوۆ، سىنشى، كومپوزيتور تۇرسىنجان شاپاي، كينودراماتۋرگ، كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇل، ماتەماتيكا باعىتىندا 5 مەكتەپ اشقان، رفمش ديرەكتورى بولعان ءابدىماجيت وتەش – اباي ۋنيۆەرسيتەتى ماقتانىشتارى.

ەلباسىدان باستاپ ەل اعالارىنىڭ ءبارى رۋحاني جاڭعىرۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ جاتقان تۇستا، ۇلت پاراساتى جانە زيالىلىق ولشەمى قايتا زەردەلەنگەن شاقتا، بابا جاسىنان الدەقاشان اسقان قازپي-ءدىڭ ءبىرتۇتاس تاعىلىمدى تاريحىن سوۆەتتەن قالعان قايسىبىر «كومپلەكستەرگە» بايلانىستى ءبولىپ-جارۋىمىز اقىلعا دا سىيىمسىز، عىلىمي تانىمعا دا قايشى.

اباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عاسىرلىق جولى – الاش مۇراتىنا، وتاندىق ءبىلىم مەن عىلىم، مادەنيەت پەن رۋحانيات قۇندىلىقتارىنا ادالدىق جولى.

ديحان قامزابەكۇلى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، اباي اتىنداعى قازپي تۇلەگى

Abai.kz