شي جينپيڭ باسقارۋىنداعى كومپارتيا يدەولوگياسىنىڭ قاساقانا قىسىمىنا ءتۇسىپ، قۋدالاۋ كورىپ جاتقان قانداستارىمىز جايلى مۇنداعى ءباسپاسوز از جازىپ جاتقان جوق. راس، قازىر دە ونداعى جۇرتتىڭ تالايى قاماۋعا الىندى، تالايى تەرگەۋدە تەپەرىش كوردى... ءالى دە سول سۇرگىننىڭ سالقىنى سەزىلەدى. اۋەلدە قازاق پەن ۇيعىرعا جاسالعان قىسىمدى – كومپارتيا توراعاسى ءشيدىڭ ءوز بيلىگىن اۆتوريتارلاۋ ءۇشىن قحر كونستيتۋتسياسىن وزگەرتۋ قارساڭىندا جاسالىپ جاتقان ناۋقاندىق شاراسى دەپ توپشىلاعان ەدىك. شي دەگەنىنە جەتىپ، قىتايدى شەكسىز بيلەۋ قۇقىنا يە بولعانىمەن، ونداعى جۇرتتى جايىنا قالدىرعان جوق.

بۇل ماسەلە، ياعني قىتايداعى قازاقتىڭ مۇڭى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرىلدى. اعىلشىن ءتىلدى اقپارات ونداعى از ۇلتتاردىڭ رەپرەسسيالانۋىن اشىق سىنادى. شي توراعا شىمىركپەي وتىر.

وتكەندە «ChinaAid» (http://www.chinaaid.org/2018/03/xinjiang-authorities-confiscate-works.html) دەگەن اعىلشىن-قىتاي، قوس ءتىلدى اگەنتتىك اقپارات تاراتتى. شىڭجاڭ بيلىگى قازاق، قىرعىز جانە تۇرىك قالامگەرلەرىنىڭ كىتاپتارىن جاپپاي تاركىلەپ جاتىر ەكەن. سونداعىسى  الگى كىتاپتاردىڭ مازمۇنى ءام اۆتورلاردىڭ كوزقاراسى - قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ يدەولوگياسىنا قارسى ەكەن. تسەنزۋراعا ىلىنگەن. ءبىز بۇل ماتەريالدى قازاقشاعا قوتارىپ بەرگەندى ءجون كوردىك. قازاق اۆتورلارىنىڭ ىشىندە شي بيلىگىنە جاقپاعاندار كىم؟

ماقالا تاقىرىبى مىناۋ: «شىڭجاڭ بيلىگى قازاق، قىرعىز جانە تۇرىك جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن تاركىلەپ جاتىر» (Xinjiang authorities confiscate works by Kazakh, Turkish, and Kyrgyz writers).

«شىڭجاڭ بيلىگى قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا اۆتورلارى جانە اقىندارىمەن يدەولوگيالىق سوعىس جۇرگىزىپ جاتىر». (Xinjiang authorities are waging an ideological war against authors and poets from Kazakhstan, Kyrgyzstan, and Turkey)...

سويتسە، الگى اۆتورلاردىڭ جازعان-سىزعاندارى قكپ كۇن تارتىبىنە قايشى ما، جوق پا انىقتاۋ ءۇشىن تاركىلەپ جاتىر ەكەن. (ordering their works confiscated in order to determine whether or not they contain teachings that oppose the agenda of the Chinese Communist Party).

«جاپپاي جۇرگىزىلىپ جاتقان ءتىنتۋ، تاركىلەۋ – قىتايدىڭ باتىسىنداعى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونومدىق اۋدانىنداعى ەتنيكالىق از ۇلتتاردى قۋدالاۋدىڭ جالعاسى ەكەنىن ايعاقتايدى» (The confiscations represent an escalation of an ongoing crackdown against minority ethnic groups in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region on China’s western border).

«جاقىندا شىڭجاڭداعى جازۋشىلار اسسوتسياتسيا اقپار بەرىپ، جوعارعى ۇكىمەتتىك ۆەدومستۆا جەرگىلىكتى قازاق مادەنيەت دەپارتامەنتىنە پارمەت تۇسىرگەن. مادەنيەت توڭكەرىسىنەن كەيىنگى جارىق كورگەن بارلىق قازاقستاندىق كىتاپتاردى وقۋعا تىيىم سالىپ، وڭىردەگى گازەت-جۋرنالدارعا قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن». «ChinaAid» اگەنتتىگى سولاي دەپ جازادى. مىنە، تۇپنۇسقاداعى ءماتىن: (The Xinjiang Writers Association recently reported that superior government departments ordered the Kazakh Department of Culture to censor all Kazakh books published since the Cultural Revolution, as well as increasing the censorship of magazines and newspapers in Xinjiang).

شي توراعانى كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىسىنان ايىرعان، قىتاي بيلىگىن قورقىنىشتان قالتىراتىپ-دىرىلدەتىپ، دەگبىرىن قاشىرعان قازاق اقىنى – مۇحتار شاحانوۆ ەكەن.  

«ماقساتتى تۇردە ىزدەستىرىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە – جازعان ەڭبەكتەرى كىتاپ دۇكەندەرىنەن جويىلعان قازاق اقىنى، اتى ءماشھۇر مۇحتار شاحانوۆ. شاحانوۆ قىرعىزستاننىڭ ۇلتتىق سىيلىعىن جانە تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا ەڭ ۇزدىك الەم اقىنى سىيلىعىنا يە بولعان. شىڭجاڭدا ەندى ونىڭ كىتاپتارىن وقۋعا تىيىم سالىندى»، - دەپ جازادى اگەنتتىك (Among the targeted are pieces by the famed Kazakh writer Mukhtar Shakhanov, whose books were removed from bookstores and destroyed. Shakhanov won Kygyzstan’s National Poet Award and the Turkic National Poet Award among other international awards. His books are now banned in Xinjiang).

ايتپاقشى، شىڭجاڭ بيلىگى شىعارمالارىن وقۋعا ءھام ناسيحاتتاۋعا تىيىم سالعان تاعى ءبىر اۆتور – ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى ەكەن. ءيا، وسىدان تۋرا 10 جىل بۇرىن المانيانىڭ نيۋرنبەگىندە ومىردەن وتكەن قىرعىز ايتماتوۆ شىڭعىستىڭ دا شىعارمالارى شىڭجاڭ كىتاپ سورەلەرىنەن الىنىپ تاستالدى.

تاقىرىپقا تۇزدىق. وتكەندە اتالعان سايت قىتاي بيلىگىنىڭ اتىگورلىك ءام الىمجەتتىك ارەكەتتەرى جايلى جازدى. ەتنيكالىق از ۇلتتاردى قۋدالاعانى ازدىق ەتكەندەي، ەتنيكالىق ەلەمەنتتەرى بار تاۋارلاردى تاركىلەپ، ايتاعىنا ەرمەگەندەردى «ايداۋعا» جىبەرىپ جاتقاندىعى جايلى ءسوز قوزعادى. رەپرەسسيانىڭ كۇشەيگەنى سونشالىق تۇرمەلەر مەن «قايتا تاربيەلەۋ» ورتالىقتارى لىق تولعاندىقتان، تۇتقىندالعانداردى وزگە وڭىرلەرگە جىبەرىپ جاتقانعا ۇقسايدى. اگەنتتىك سولاي دەپ اقپارات تاراتتى (The ongoing crackdown against ethnic minorities, especially those who are predominantly Muslim, continues in China’s far western Xinjiang region. Authorities are confiscating and destroying goods that appear ‘ethnic,’ and the prisons and detention camp “training centers” in the region are so full that detainees are being shipped to other provinces to make room).

«ChinaAid» اگەنتتىگىنىڭ جازۋىنشا، قازاقستاندىق تاۋارلاردى ساتۋعا دا تىيىم بار ەكەن. «قازاقستاندىق كورپەشەلەر، كىلەمدەر مەن ماتالار تاركىلەنىپ، ورتەلگەن. دۇكەندەر قازاقستاننان يمپورتتالعان تاۋارلاردى ساتا المايدى. ساتۋعا ارەكەتتەنسە، تۇتقىندالادى، ونىڭ تاۋارى تاركىلەنەدى. ءتىپتى، تۇرعىندارعا ۇيلەرىندەگى كەيبىر قازاقى ورنەكتەردى، قىتايشا ورنەكتەرمەن الماستىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلگەن» دەپ جازادى اگەنتتىك (“Kazakh blankets, carpets, and embroidered cloth have been burned. Shops cannot sell products imported from Kazakhstan, and if they try, the merchandise is confiscated. Residents are also ordered to remove Kazakh decorations from their houses and replace them with ‘Chinese’ ones”).

رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنىپ سويلەسەك، 1,5 ميلليوننان استام قازاعى بار شىڭجاڭدا شاحانوۆتىڭ كىتاپتارى 5-6 رەتتەن قايتا باسىلىپ، «ەڭ كوپ وقىلاتىن اقىن» اتانعانى بەلگىلى. قايسى ءبىر جىلى شاحانوۆ پەن ايتماتوۆ جازعان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» (عاسىر ايرىعىنداعى سىرلاسۋ) اتتى رۋحاني فيلوسوفيالىق، تاريحي تانىمدىق جانە ماحاببات فيلوسوفياسىنا قۇرىلعان ەسسەلەر جيناعى قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان ەدى. ەندى شاحانوۆ قىتاي بيلىگى ءۇشىن قاۋىپتى تۇلعالار قاتارىنا كىرگەن كورىنەدى. سوندا شي بيلىگى شاحانوۆتى تەرروريست كورە مە؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz