باسىقارابالاسى قاناپيا دەگەندە كوز الدىمىزعا كوزى كومىر شوعىنداي، ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي باتىر تۇلعالى جىگىت ەلەستەيدى. شىنىندا ول قانداي كىسى بولدى ەكەن؟! وتكەن كۇننەن قالعان سۋرەتتەر جوق. بىراق، ەل اۋزىندا ساقتالعان دەرەكتەر بار.

سارىارقانىڭ اتاقتى سال-سەرىلەرى ءبىرجان سال، جاياۋ مۇسا، اقان سەرى، سەگىز سەرى، قۇلتۋمالاردىڭ قاتارىندا قوستانايلىق ءانشى-سازگەر قاناپيانىڭ دا بولعانىن كونە كوز قاريالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىپ وتىرادى. قاناپيا قوستاناي وبلىسىنىڭ اۋليەكول وڭىرىندە، قازانباسى ورمانىنىڭ بەساعاش دەگەن جەرىندە تۋىپ-وسكەن. ارعىننىڭ ىشىندە قۇلقاي رۋىنا جاتادى. اتاسى بەردىبايدان: مەدەت، شەدەت، باسىقارا تۋعان. قاناپيانىڭ ءوزى ءتورت اعايىندى: ەسقوجا، ارىستان، الەكەش دەگەن ىنىلەرى بولعان. ءوز كىندىگىنەن ۇل بولماعان.

«قاناپيا ءجۇرىس-تۇرىسى شاپشاڭ، قىزىل شىرايلى، قويۋ قارا قاستى، قىر مۇرىندى، كەڭ ماڭدايلى، اجارلى كىسى ەكەن. اق شاپان، ۇكىلى قۇندىز بورىك كيەدى ەكەن. ۇكىلى دومبىراسىنا مونشاق ءتىزىپ الادى ەكەن»، – دەيدى كەزىندە قاناپيانىڭ ءىنىسى الەكەشپەن سويلەسىپ، جاس كەزىندە ءوزى دە ول كىسىنى كورگەن قويشىبايۇلى تاڭىربەرگەن اقساقال. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قاناپيانىڭ ءبىرجان سالعا جازعان دوستىق حاتىنان ونىڭ ساۋاتتى بولعانىن بايقايمىز.

«مىنسە بەرىك، شاپسا جۇيرىك قازاناتىم،

قۇلاق سال تەلقوڭىرعا، جاماعاتىم!

بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالعا،

جىبەرگەن حاتپەن بۇل ءبىر اماناتىم»، – دەپ ءداستۇرلى جىر ۇلگىسىندە باستالعان ولەڭمەن جازىلعان حات وسىدان كەيىن قاناپيانىڭ وزىنە عانا ءتان ادۋىندى، ءور كەۋدەلى سوزدەرگە كەزەك بەرەدى:.

«ءمىنۋشى ەم كەر بەستىنى، جىلقى جيا،

بىرجانعا ارناپ اق  قاعاز، الدىم سيا.

ءسىبىر مەن ورىنبورعا اتىم شىققان،

بالاسى باسىقارا قاناپيا...

تاس بىتەر تاۋ باسىنا قيا-قيا،

قولىما قالام مەنەن الدىم سيا.

ادەيى ءبىر-ەكى اۋىز بىرجانعا ارناپ،

ءسوز جازعان وسىلايشا قاناپيا...»

دەگەن قاناپيا جىرى كوپشىلىككە وي سالارى انىق.

ونىڭ بىزگە جەتكەن تۋىندىلارى قاسقالداقتىڭ قانىنداي عانا. بىراق، از دا بولسا ساز ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك.

قاناپيا اتاقتى اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ اناسى، اقىن قىز ابىشپەن دە ايتىسقا تۇسكەن. بالكىم، ەل ىشىنەن تابىلىپ قالۋى.

ە.يسمايىلوۆ «اقىندار» دەپ اتالاتىن  حالىق اقىندارى تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان مونوگرافياسىندا  قوستاناي وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن حالىق اقىندارى نۇرجان ناۋشاباەۆ، ومار شيپين، نۇرحان احمەتبەكوۆ، ءسات ەسەنباەۆ شىعارماشىلىعىنا توقتالادى. نۇرحان اقىننىڭ سوزىنە سۇيەنىپ، ونىڭ شەشەسى ءابىش 19 جاسىندا باسىقارابالاسى قاناپيامەن ايتىسىپ، جەڭىپ شىققان ەكەن, – دەيدى.

اقىننىڭ كوپ سوزدەرى شەشەندىك سوزدەر قاتارىنا جاتادى: «باتىرمەن جولداس بولساڭ، حالقىن جاۋعا بەرمەگەنىن ايتادى، شەشەنمەن جولداس بولساڭ، ءسوز ونەرىنىڭ ورنەگىن ايتادى، مىرزامەن جولداس بولساڭ، كوڭىلگە جاقپايتىن قىلىقتى ايتادى، ۇرىمەن جولداس بولساڭ، قانىپەزەر بۇزىقتى ايتادى، بايمەن جولداس بولساڭ، مىڭعىرعان مالىن ايتادى، شالدۋارمەن جولداس بولساڭ، قايداعى مەن جايداعىنى ايتادى، شارۋامەن جولداس بولساڭ، بوتاسى مەن تايلاعىن ايتادى، شەبەرمەن جولداس بولساڭ، ۇستاراسى مەن قايراعىن ايتادى»، – دەيدى.

اۋىزەكى ايتقان سوزدەرىنىڭ بىرىندە: «ءبىر ماستەكتى اكەلىپ قوراعا بايلاپ كور، الدىنا سۇلى توگىپ، كوك ءشوپ سالىپ، باعىپ-قاعىپ، سىلاپ-سيپاپ كۇتكەنىڭدى ۇمىتىپ، جال بىتكەن سوڭ تويىنىپ، الدىنا بارساڭ، تىستەپ، ارتىنا بارساڭ، تەۋىپ، جامان مالدى اسىراساڭ، شوقتىعىنا قول اپارتپاس، جامان ادامدى سىيلاساڭ، جانىنا قوڭسى قوندىرماس. ءبىلىمسىزدى مىرزا دەسەڭ، قۇلىنا سانار، جالىنا جال بىتسە، ەدىرەيىپ شىعا كەلەر. تەكتىگە قىزمەت ەتىپ، سىيلاس بولساڭ، تارىققانىندا شاپاعاتى تيەر»، – دەيدى.

ەندى ءبىر سوزىندە: «جىگىت ۇيلەنبەي كەتپەيدى، قىزداي العانعا جەتپەيدى، قوناقاسى ىشىلمەي كەتپەيدى، شاقىرىپ بەرگەنگە جەتپەيدى، داۋ بىتپەي كەتپەيدى، بي الدىنا جۇگىنىپ، ادىلدىك بولماي جىعىلساڭ، ولگەنىڭشە ەسىڭنەن كەتپەيدى»، – دەپ كوسىلەدى. قارتايعان شاعىندا ءبىر جيىندا وتىرىپ جاستارعا ايتقانى:

«قۇستاي ەدىم ءبىر كۇندە،

ايدىڭ كولدەن قۋ العان.

ءبىز قۋ العان ول كولدەر،

وسى كۇندە سۋالعان.

باتىر دا بولدىق ءبىر كەزدە،

جىگىت جيىپ، تۋ العان.

مىرزا دا بولدىق ءبىر كەزدە،

ەلدىڭ سىيلاپ كارىسىن،

باي مەن كەدەي، ءبارىسىن،

العىس پەنەن باتا العان.

جاستىق داۋرەن وتكەن سوڭ،

كۇش پەن قۋات كەتكەن سوڭ،

ءبىر سۇمىراي شال بولدىق،

اۋزى-باسىمىز قۋارعان...»

سەرىنىڭ ءىنىسى الەكەشتىڭ ايتۋى بويىنشا، قاناپيا 1840 جىلى تۋىپ، 1917 جىلى ناۋرىزدا 77 جاسىندا سۇزەكپەن اۋىرىپ، قايتىس بولعان. اتا مەكەنىندە جەرلەنگەن.

بىزبەن اڭگىمەسىندە اقىننىڭ قوستاناي قالاسىندا تۇراتىن جيەنشارى ءۇمىت ايمۇحامبەتوۆا  جاسىندا قۇلاعىندا قالعان ءبىراز جايدان سىر تيەگىن اعىتقان ەدى.

قاناپيا اقىننىڭ اكەسى باسىقارا ۇلكەن باي، ءارى مولدا، ءارى باقسى كىسى بولسا كەرەك. ول كىسىنىڭ بىرنەشە ايەلى بولعان. بايلىعى سونشا، سۋارۋعا اكەلگەندە جىلقىلارىنىڭ شەتى كورىنبەيدى ەكەن، سوندا دا بايبىشەسى سۋ ىشكەن جىلقىعا قاراپ: «شال-اۋ، ءبىزدىڭ جىلقى وسى-اق پا؟» – دەيدى ەكەن.

ۇلدارىنىڭ ءبىرى ارىستان اسا كۇشتى بولسا كەرەك. تابان تىرەپ تۇرا قالعاندا، پار وگىز ورنىنان قوزعالتا المايدى ەكەن. جالعىز ۇلى ءبىر سالىپ قالعانىنان جان تاپسىرا جازداپتى، سودان بىلاي ەشكىمدى ەشقاشان جابىرلەمەۋگە، قول تيگىزبەۋگە انت بەرگەن ەكەن.

«سول ارىستاننان مۇستافا دەگەن ۇل، زەينەپ دەگەن قىز تۋعان. زەينەپ مەنىڭ اكەمنىڭ شەشەسى. مۇستافادان سماعۇل، احمەتبەك دەگەن ەكى ۇل تۋعان. بۇل كىسىلەر دە ءارى اقىن، ءارى دومبىراشى. سماعۇل ناعاشىم ءارى ۇلكەن مولدا بولعان كىسى، مەككەگە بارعان، جىلان جۇتقان باقسى بولعان دەسەدى. ونىڭ شىندىعىن بىلمەيمىن. وبلىسىمىزدا بەلگىلى مولدا بولدى. ول كىسى «اتەيست» دەگەن جۋرنال  جازدىرىپ الاتىن. ۇشكىرگەنى ەم بولاتىن»، – دەيدى ءۇمىت.

قاناپيا بايدىڭ بالاسى بولا تۇرا، بار مالىن كەدەيگە ءبولىپ بەرىپ، وزىنىكى بىتكەننەن كەيىن باسقا بايلاردىڭ ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسىن ايداپ اكەلىپ ءبىر تۇندە سويىپ، قاقتاپ، تەرىسىن دالاعا تاڭ اتا جايىپ قويادى ەكەن، قۋعىنشى كورسىن دەپ. كەلگەندەرگە «بايەكەڭە ايت، قاناپيا ايداپ، سويىپ الدى!» – دەپ قويا بەرەدى ەكەن. ال بىردە قۋعىنشىنىڭ ءبىرى بوي بەرمەي، قول جۇمساي باستاعاندا، ونى دالاداعى باقانعا بايلاپ قويادى. شەشەسى شىعىپ: «بوسات، وبال بولادى، انا ءسۇتىمدى اسپانعا ساۋامىن، جىبەرمەسەڭ»، – دەگەن سوڭ بارىپ قويا بەرەدى.

قىرۋار ەتتى كەدەي-كەپشىككە ءبولىپ بەرگەن سەرى ءوزى سول ەتتەن اۋىز دا تيمەيدى ەكەن. بۇعان نالىعان اكەسى باسىقارا بالاسىنا تەرىس باتاسىن بەرىپ، تەرىس قاراپتى. باسىقارا ايتقانى قالت كەتپەيتىن باقسى  ەكەن، بىردە ءبىر اعايىن كەلىندەرىنىڭ ءبىرى باسىقارا اۋلەتىن بالاعاتتاپ كوكىپ كەلەدى ەكەن، ونى ەستىگەن باسىقارا شىداي الماي: «وي، قۇداي، قاق باسىنان قوندىرعىر!» – دەگەن ەكەن، الگى ايەل كىرە بەرە تابالدىرىقتا ەكى قولىمەن باسىن ۇستاپ، جان تاپسىرىپتى. ەل سوزىنە سەنەر بولساق، تەرىس باتا العان قاناپيا ارقيلى كەزەڭدى باستان وتكىزسە كەرەك. جولدا توقتاعان اۋىلدارى ءبىرى سىيلاپ قارسى السا، ءبىرى قورىققانىنان اسىن بەرەدى ەكەن.

بىردە مىناداي جاعداي بولىپتى. قىس كۇنى ءبىر اۋىلعا بايدىڭ ۇيىنە كەلىپ توقتايدى. دالادا بوركىن شەشىپ، قامشىمەن ەكى قۇلاعىن، ەكى اياعىن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ (ادەتى ەكەن), اتقوسشىسىنا: «بارىپ، قاناپيا كەلىپ تۇر دەپ ايت!» – دەيدى.

قايتىپ كەلگەن وعان: «نە دەدى؟» – دەپتى.

ول: «ۇندەمەدى»، – دەيدى.

«ەندەشە كىرەلىك!»

كىرىپ كەلسە، ەكى كىسى توردە كوسىلىپ، جاستىققا جانتايعان، الدىنا اس قويىپ جاتىر ەكەن.

«بىلاي شىعىڭىز!» – دەگەن ءۇي يەسىنىڭ سوزىنەن كەيىن بارىپ داستارحانعا وتىرادى، انا كىسىلەر ورىن بەرمەيدى، سويلەسپەي، مەنسىنبەي وتىرعانىن بىلگەن سوڭ، كوزىن قىسىپ قالىپ، اتقوسشىسىنا بەلگى بەرەدى، ول بايقاماعانسىپ شامدى ءسوندىرىپ تاستايدى. شىرپى ىزدەپ اۋرە بولىپ، شامدى جاقسا، تاباقتا دىم جوق. قوناقتار ءبىرى قازى، ءبىرى قارتا رۋىنان ەكەن.

«ءسىز كىمسىز؟» – دەگەن سوزگە قاناپيا: «سەندەر ءبىرىڭ قازى، ءبىرىڭ قارتا بولساڭ، مەن جايامىن»، – دەپ دۇرسە قويا بەرىپتى.

قازاقتىڭ شەشەندىك ونەرىنە تاڭداي قاققان زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى پ.مەليورانسكي: «قازاقتار شەشەن ءارى ادەمى سويلەۋدىڭ ۇلكەن شەبەرى. ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتتى يەلەرى – ەرتەكشى-اڭگىمەشىلەردى، يمپروۆيزاتورلار مەن جىراۋلاردى ولار قادىر تۇتىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەيدى»، –  دەپ جازعان بولاتىن. وسى ءسوزدى قاناپيا اقىنعا بايلانىستى ايتۋعا دا بولادى. قاناپيا اقىننىڭ بۇگىندە ەل ءجيى ايتاتىن ءانى بىرەۋ عانا. بىراق بىرەۋ دە بولسا، بىرەگەي ءان ەكەندىگىندە ەشكىمنىڭ داۋى جوق.

«جاسىمنان كوپ سالدىردىم قارشىعانى،

اققان تەر ماڭدايىمنان تامشىلادى.

نىسپىمىز قاناپيا بولعاننان سوڭ،

جيىلىپ وڭشەڭ قاشقىن جامشىلادى.

جاسىمنان قارسى بولدىم حانزاداعا،

جۇيرىك ات جاراسپاي ما بوزبالاعا.

بالاسى باسىقارا قاناپيا،

جەم بولدىم الا قىستاي قاندالاعا» –

دەپ اقىندىعىنا باتىرلىعىن سەرىك قىلعان ازامات اقىن ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەگەنگە ۇقسايدى.

ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە قاناپياعا جەرگىلىكتى دۇمشە مولدالاردىڭ ءبىرى جالا جابادى. ايداي جونەلگەن جاندارمداردان قاپىسىن تاۋىپ، قاشىپ شىققان قاناپيا اۋىلىنا كەلسە ەكى ايەلى دە تويدا جۇرسە كەرەك، مولدا دا سوندا بولسا كەرەك. قاناپيا جانىنا ەرگەن سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى ارقىلى حابار بەرگىزىپ: «مەنى جاندارممەن شايقاسىپ، وققا ۇشتى، قايتىس بولىپ كەتتى دەگەن حابار بەرىڭدەر»، – دەيدى. ايەلدەرىنە قالاي جوقتاۋ ايتۋ كەرەك ەكەنىن دە ۇيرەتىپ قويعان بولۋ كەرەك، ولار ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ سۇڭقىلداعاندا، ەستىگەن ەلدىڭ ەتەگى جاسقا تولادى. ءولىمدى جەرگە پايدا ىزدەپ كەلگەن دۇمشە مولدا قاناپيانىڭ ۇستىنە كىرىپ، قولىن ۇستاي بەرگەندە، بوس جاتقان ەكىنشى قولىمەن مولدانى جاعىنان تارتىپ جىبەرەدى. نە بولىپ، نە قويعانىن اڭعارا الماي، ەسەڭگىرەپ قالعان مولدەكەڭ «ولىكتىڭ»  بەتىنە ۇڭىلسە، ول ءبىر كوزىن باقىرايتىپ اشىپ قاراعاندا، مولدانىڭ ەسى شىعىپ، بولمەدەن تۇرا قاشىپ، ەسىك الدىنا بارىپ تالىپ جىعىلادى.

قاناپيانىڭ قالىڭ جۇرتشىلىققا ءالى كەڭ تاراي قويماعان ەكىنشى ءانىن ناۋىرزىم اۋدانىنداعى قايعى اۋىلىندا تۇرعان قادىرلى اقساقال، بەلگىلى ءانشى بايقونىس مۇحامەدجانوۆ جاقسى بىلەتىن ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل ءان ءالى كۇنگە دەيىن ءان جيناقتارىندا جاريالانباي كەلەدى.

اتالعان ءاننىڭ ءماتىنى مىنانداي:

«كەربەستى اتقا مىنەمىن جىلقى جيا،

ابزال قىزدار تارتادى گارمونيا.

قۇيقىلجىتىپ وسى انگە باساتۇعىن،

باسىقارا بالاسى قاناپيا.

اياعىما كيگەنىم قاجول كەبىس،

سىلەكەيى قالقانىڭ بال مەن جەمىس.

«ەلدە سەرى جالعىز مەن» –  دەپ جۇرگەندە،

سۇلۋ قىزدىڭ وسەگى شىعادى ەمىس».

قاناپيانىڭ ۇزىك-ۇزىك ولەڭدەرىن ەل اۋزىنان جازىپ الىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاپ كەلگەن ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى مۇستافانىڭ نەمەرەسى، احمەتبەكتىڭ قىزى – قانشايىم كارمەنوۆا. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اتاقتى «قاناپيا» جىرىنىڭ سوڭعى شۋماعى:

«سارى ماسا ءبىزدىڭ ەلدى شاعىپ جاتىر،

قاپاجان ونى بىلمەي نە قىپ جاتىر؟!

قىزعانعان قىزىل يتكە جەم بولادى،

ساۋمالى ساباسىنان اعىپ جاتىر»، – دەگەن جولدار ءتۇسىپ قالعان.

ال:

«وتەنىڭ ءوزى جاقسى، بالا جامان،

ءوتىپتى بىزدەن بۇرىن تالاي زامان،

ءجۇن-جىبىر، قىل-قىبىرعا ءۇستىم تولدى،

ءيا، اللا، قۇتقار دەيمىن ەسەن-امان.

وتەكە، ءۇيىڭ سۋىق، قوراڭ-داعى،

سۋى جوق دارەت الار قۇمانداعى.

اتىما ءشوپ، استىما توسەك تە جوق،

قوسقا قونسام بولماي ما مۇنان-داعى»، – دەگەن ءسوزىن وتە دەگەن كىسىگە ايتقان ەكەن.

«قولىما اق قاعاز بەن الدىم سيا،

بالاسى باسىقارا قاناپيا.

بي-تي دەپ ايتقان سوزگە تۇسىنەرسىڭ،

سۇيگەنىم، وسى حاتىم ءبىر قۇپيا» – دەگەن ولەڭ دە، مازمۇنىنان كورىنىپ تۇرعانداي، قاناپيا جىرى ەكەندىگى كۇمان تۋعىزبايدى. جالپى، قاناپيا اقىن ەجەلگى شىعىس شايىرلارى سەكىلدى ءوز ەسىمىن شىعارعان ولەڭدەرىنە ءجيى قوسىپ وتىرعان. جاسى ۇلعايعان شاعىندا مىنانداي ولەڭ شىعارعان:

«اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن اقشا قۇرلار،

مىلتىقتىڭ بىلتە باسسا وعى زىرلار.

ولەڭدى جاس كۇنىمدە ايتۋشى ەدىم،

كەلمەيدى ۇلعايعان سوڭ داۋىس-مۇڭدار.

ۇلكەن جوق  مۇحامەدتەن، قۇدايدان سوڭ،

قاتتى جوق توبىلعىدان، ىرعايدان سوڭ،

ولەڭدى جاس كۇنىمدە ايتۋشى ەدىم،

كەلمەيدى داۋىس شىركىن ۇلعايعان سوڭ.

ۇشادى بوزشا تورعاي كودەنى ىقتاپ،

سويلەيدى جاقسى جىگىت ءسوزىن مىقتاپ.

جۇرگەندە مۇرتقا وكپەلەپ، ساقال شىقتى،

ۇستىنە جىعىلعاننىڭ جۇدىرىقتاپ».

اقىن جىرلارى ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي سەكىلدى سال-سەرىلەر ولەڭدەرىمەن مازمۇنداس:

«دەۋشى ەدىم كارىلىك كەلمەس ماڭايىما،

ورتا ءجۇز، اتىم شىقتى تالايىنا،

بۇل كۇندە قىز-كەلىنشەك قىرىن تارتتى،

كىرگەن سوڭ اق-نىسانا سامايىما.

بىزدەرگە ەلۋ دەگەن تانىلدى وسەك،

حالىقتىكى راس ەكەن، ەسەپتەسەك،

قىرىق اسىپ، ەلۋ جاسقا كىرگەننەن سوڭ،

كىسىگە جارامايدى بوتەن توسەك».

قاناپيا اقىن سول تۇستاعى كوپ اقىندار جورالعىسىمەن ايەلدەر تۋرالى دا ولەڭ جازادى. ايەلدىڭ ۇستامدىسى، اقىلدىسى عانا ەر جىگىتكە باق اكەلەتىنىن ايتا كەلىپ:

«قاتىنىڭ جامان بولسا، باسىڭ قاتار،

دەمەي-اق ۇلكەن كىسى، اتىڭدى اتار.

كاپىردەن قۇتىلاتىن ەش حايلا جوق،

كەش بولسا، سۇيرەتىلىپ بىرگە جاتار.

ەستيسىڭ قاتىنىڭنىڭ اقىرعانىن،

ارتىنان «مۇندا كەل!» – دەپ شاقىرعانىن.

ۋاقىتىڭ بار بولسا دا، كەمشىلىك كوپ،

تىزەسىن وڭاشا ۇيدە باتىرعانىن».

وسىنداي ءماندى سوزدەرى، ءساندى اۋەندەرى قالعان ساڭلاق اقىن ەل جادىنان شىعۋى مۇمكىن ەمەس.

اقىلبەك  شاياحمەت

Abai.kz