اسادۋللاەۆ ۇيىندە 1917 جىلدىڭ 1–11 مامىرىندا وتكەن مۇسىلماندار قۇرىلتايى

تاريحي مينياتيۋرا

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ

ماسكەۋ. 1917 جىلعى مامىر ايى. اسادۋللاەۆ ۇيىندە كۇللىرەسەي مۇسىلماندارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ جاتىر. قۇرىلتايدى پەتروگرادتاعى بۇرىنعى مەمدۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسى جۇمىس ىستەگەن عيماراتتا وتىرعان ۋاقىتشا مۇسىلمان بيۋروسى ازىرلەگەن-ءتىن. اتاقتى ءازىربايجان كاسىپكەرى، ەلىندەگى مۇناي كاسىپشىلىگىندە ءىرى الپاۋىت-ونەركاسىپشىل دارەجەسىنە جەتكەن ءشامسي اسادۋللاەۆ اقساقال مۇسىلمان جۇرتى يگىلىگىنە ارناپ سالدىرعان عيماراتتىڭ ۇلكەن زالى حالىققا لىق تولى.

ءشامسي اسادۋللاەۆ

وتەمىس مۇندا ۋاقىتشا بيۋرونىڭ توراعاسى احمەد تساليكوۆ باستاعان توپپەن بىرگە كەلگەن. كەلىسىمەن وسىنداعى  بيۋرو مۇشەسى اياز يسحاقوۆتىڭ جىگىتتەرىنە قوسىلدى دا، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا بەل شەشە كىرىسىپ كەتتى. سوسىن مۇمكىندىگىنشە قۇرىلتاي وتىرىستارىنا قاتىسىپ وتىرۋعا تىرىستى. پاتشا تاقتان قۇلاعاننان كەيىنگى بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ءجۇرىپ جاتقان جاھاندىق سوعىس ماسەلەلەرىنە بايلانىستى تۋىنداعان قىزۋ پىكىرتالاسقا ءجىتى قۇلاق ءتۇردى. سۇيسىنتكەن سوزدەر كوپ بولعانمەن، ءوزى قادىرلەيتىن تاتار جازۋشىسى، قۇرىلتايدىڭ وسى اسادۋللاەۆ ۇيىندە جاعدايلى وتۋىنە تىكەلەي اسەر ەتكەن قالامگەر ءام ساياساتكەر اياز يسحاقوۆتىڭ ۇلكەن مىنبەردەن ايتقان ءبىر ءسوزىن كوڭىلىنە الا، تىكسىنە تىڭدادى.

 اياز يسحاكي

وتەمىس  بۇعان دەيىن ونىڭ «ەكى ءجۇز جىل وتكەننەن كەيىن ازعىنداپ ءولۋ» دەگەن فانتاستيكالىق حيكاياتىن وقىپ، تەرەڭ ويعا قالعان ەدى. سول تۋىندىسىندا اياز يسحاكي تاتار حالقىن ەكى عاسىردان كەيىن ابدەن ازىپ-توزىپ، جوق بولاتىن ەتنوس رەتىندە كورسەتكەن. وقىعان ادامنىڭ قانى قىزدىراتىن،  وتارلىق قۇرساۋدىڭ اجال اكەلە جاتقانىن ۇعىپ، ودان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەۋگە ۇمتىلتاتىن حيكايات. وتەمىس عاياز-جازۋشى تەك تاتاردىڭ ەمەس، سونداي احۋالداعى كۇللى تۇركىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ دا نامىسىن قايراپ وتىر دەپ ۇققان. وسىلاي باعالاعان قالامگەرى، پاتشالىقتىڭ جەر-سۋعا قوسا جان-دۇنيەنى، سانانى وتارلاۋى سالدارىنان بولاشاعى بۇلدىر تارتقان حالىقتاردىڭ بارشاسىنىڭ جاناشىرىنا بالاپ جۇرگەن اياز اعاسى، جۇرت قۇمارتا وقيتىن «ءسوز»، «ەل» گازەتتەرىن شىعاراتىن جازۋشى اعاسى وسى سەزدە وتەمىستى قايران ەتتى. ول سەزد مىنبەسىنەن جاريا ەتكەن وعاش پىكىرىمەن تاتاردان وزگەلەردى  تۇگەل كەمىتكەندەي سەكىلدەنگەن ەدى.

احمەد تساليكوۆ

بىلاي بولعان. وسەتين احمەد تساليكوۆتىڭ  بۇرىنعى يمپەريالىق روسسيادا قۇرىلماق جاڭا مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعى ساقتالۋىن، ياعني ءۋنيتاريزمدى جاقتاعان جانە ءازىربايجان مامەدامين راسۋلزادەنىڭ، كەرىسىنشە،  جاڭا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق بىرلىكتەردەن جاسالعان قۇراما بولۋىن ۇسىنعان، ياعني فەدەراليزم يدەياسىن العا تارتقان باياندامالارى وقىلعاننان كەيىن ءجارىسسوز باستالدى. پاتشالىق ورنىنا كەلۋگە ءتيىس مەملەكەتتىك قۇرىلىم جونىندەگى ۇسىنىستارعا  وز كوزقاراستارىن بىلدىرگەن قىزۋ پىكىرتالاس بولدى. جاڭا رەسەيدىڭ ۋنيتارلىق سيپاتتا ۇيىسۋىن جاقتاۋشىلار احمەد تساليكوۆتىڭ ءسوزىن قولداپ سويلەپ جاتتى. ولاردىڭ كوشىن عاياز يسحاكوۆ باستادى. ونىڭ  كوزقاراسىنا   شاكىر مۇحامەدياروۆ، تاعى باسقا سويلەۋشىلەر قوسىلدى. ءتىپتى تساليكوۆ تە ءوز بايانداماسىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن قورعاپ، مىنبەگە تاعى بىرنەشە مارتە شىقتى. يسحاكوۆ تا قايتا كوتەرىلىپ، ونىڭ ۇسىنىسىنا  تاعى باسقا دايەكتەر كەلتىرىپ جاقتاستى. ولاردى تىعىرىققا تىرەگەن ءجايت، ارينە، مۇحاممەد-ءامين راسۋلزادە تۇعىرناماسىنىڭ كوپشىلىك كوكەيىنە قونا كەتكەندىگى ەدى.  مامەداميننىڭ بايانداماسىن قوستاپ سويلەۋشىلەردىڭ نەگىزدەمەلەرى مىقتى كورىنگەنىن اڭعارعاندىقتان دا شىعار، ولار ىلە-شالا قارسىلاسقان.

 ءاليماردان توپچيباشەۆ

وزدەرىنىڭ احمەد جاساعان باياندامانىڭ دۇرىستىعىنا كامىل سەنگەن كوزقاراستارىنا جان-جاقتان دالەل تارتىپ، ودان سايىن شيرىققان. سوندا فەدەراتسياشىلدار قاتارىنا ءازىربايجان ءاليماردان توپچيباشەۆ، قىرىملى جاعىفار سايداحمەدوۆپەن بىرگە  جارق ەتىپ، قازاق جانشا دوسمۇحامەدوۆ قوسىلعان ەدى. ونىڭ ءسوزىن زالدىڭ ريزاشىلىقپەن قولداعانىنىن وتەمىس قۋانا باقىلاعان.

وتەمىس جانشا دوسمۇحامەدوۆتى سوناۋ 1905 جىلدىڭ سوڭىندا ورالدا بولعان قازاق كادەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى جينالىسىندا تۇڭعىش رەت كەزدەستىرىپ، تانىسقان-تىن. ول كەزدە جانشا ءوزى قۇرالپى ءجاسوسپىرىم ەدى، سودان بەرگى ۋاقىتتا سانا تولىسۋى جاعىنان بۇدان كوش ىلگەرى وزىپ كەتكەن ەكەن. جوعارى وقۋدى دا بىتىرگەن، سىبىردە ءىرى قىزمەتتەر دە ىستەگەن، ال مىنا كۇللىرەسەي مۇسىلماندارى سەزىنە ورال وبلىسى قازاقتارى اتىنان دەلەگات بولىپ سايلانىپ كەلگەن بولاتىن. وتەمىس ونى دەلەگاتتاردى تىركەپ جاتقانىندا كوردى. ەكەۋى ءبىرىن ءبىرى تانىپ، جىلى سالەمدەسىستى. ءبىرازدان كەيىن وتەمىس جانشانىڭ مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەرى ورتاسىندا تۇرعان ساقال-شاشى اپپاق ەگدە كىسىگە – اتاقتى قايراتكەر باقىتجان قاراتاەۆقا سونشالىقتى بالالىق ىزەتپەن ەركەلەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ امانداسقانىن بايقادى. تەك امانداسىپ قانا قويماي، جانىنداعى بەدەلدى تۇلعالارعا ءوزىنىڭ و باستا زاڭ وقۋىنا بارۋىنا باقىتجان سۇلتاننىڭ ەلەۋلى اسەرى تيگەنىن ىقىلاستانا جاريا ەتتى.  جانشانىڭ اكەسى ۇلىنىڭ ۋچيليششە بىتىرۋىنە وراي، ولەڭتى جاعاسىنا قونعان مالدى اۋىلىنا داستارحان جايىپ توي جاساپ، سىيلى ازاماتتاردى شاقىرعاندا،  وسى قادىرمەندى باقىتجان اعا ورالدان سولقىلداق كۇيمەمەن ارنايى كەلىپ، قوناق بولعان ەكەن.  ونىڭ جيىلعان جۇرت الدىندا جانشاعا باتا بەرۋ ىسپەتتى ايتقان ءسوزى  تەك ومىرلىك جولىن تاڭداۋ ءساتىن باستان كەشىپ تۇرعان جاس جىگىتكە ەمەس، كۇللى حالىققا ارنالعان باعدارلاما ءتارىزدى بولىپ شىققان ەدى.

– قازاقتاردىڭ وكىمەت وزبىرلىعىن كورىپ جۇرگەنى از با، – دەگەن-ءدى سوندا زاڭگەر سۇلتان. – تەك سول نەدەن شىعىپ جاتىر دەگەنگە وي جۇگىرتىپ كورىڭىزدەرشى... ماسەلە – ءبىزدىڭ قازاقتىڭ زاڭ جاعىنان ناداندىعىندا جاتىر. مىرزالار، ءبىز ءوزىمىز قولاستىندا تۇرعان مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن جەتىك بىلمەگەندىكتەن، الۋان قيىندىققا ۇشىراپ ءجۇرمىز. زاڭ مەن قۇقىق ماسەلەلەرىنەن قاراڭعى بولعاندىقتان دا، ءبىز ەڭ الدىمەن، ءوز ىشىمىزدە ءتۇرلى توپقا، اتاعا، رۋعا بولىنەمىز دە، قيلى الاۋىزدىققا جول بەرەمىز. سوندايدا، ءتىپتى، ءۇي سىرتىندا ءبىزدىڭ وسال تۇستارىمىزدى اڭدىپ تۇرعان ءدىنى بولەك قوجايىننىڭ بارىن ويلامايمىز.

باقىتجان قاراتاەۆ جەرلەستەر ورتاسىندا

توي داستارحانىنا جيىلعان جۇرتشىلىق ايماقتاعى بەدەلى ايرىقشا زور باقىتجان قاراتاەۆ سۇلتان سويلەگەندە تىم-تىرىس بوپ، ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭداعان. ىشتەي  قىسىلىپ، ايتىلعان سىني ءسوزدى ارقايسىسى ءارتۇرلى دارەجەدە قابىلداسا دا، تىم-تىرىس، ىلتيپاتپەن تىڭداعان. سۇلتان پىكىرىن وربىتە كەلىپ:

– ال ءبىزدىڭ ونداي ساۋاتسىزدىعىمىزدى وكىمەت ابدەن وڭدى پايداسىنا اسىرۋدا. بيلىك ادامدارىنىڭ قازاققا قوقاڭداپ كەتەتىنى سودان. ءبىزدىڭ  زاڭدى قۇقتارىمىزدى اجىراتا المايتىنىمىزدى، ياعني زاڭنامانى قولدانىپ قورعانا المايتىنىمىزدى  ولار جاقسى بىلگەندىكتەن دە  – ءتۇرلى وزبىر قىلىقتارىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزە بەرەدى، – دەگەندە، باستارىن شۇلعىپ، ءۇن-ءتۇنسىز ماقۇلداي بەرگەن.

وتارلاۋشىلار جاساعان بىرجاقتى زاڭداردىڭ ءوزى وتار ەلدە ورنىمەن قولدانىلمايدى. ءسويتىپ، تيىسىنشە، وتارداعى بوداندار تىرشىلىگىن قيىنداتا تۇسەدى. بۇعان كىم كۇمان كەلتىرمەك. ۇزاق جىل يمپەريانىڭ باسقا وڭىرىندە قىزمەت اتقارعان، قوعامدىق ومىرگە سالىستىرمالى تۇردە قاراي الاتىن زاڭگەر مۇنى ءبىلىپ ايتادى... ول ءسوزىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە، جانشانىڭ بولاشاقتا ومىردە الاتىن ورنىنا، جوعارى مەكتەپكە ءتۇسىپ، يتەرۋگە ءتيىس ماماندىعىنا قاتىستى باعدار بەردى.

– دوسەكە، – دەدى ول جانشانىڭ اكەسىنە بۇرىلا قاراپ، – ەسىمىن جاھاننىڭ بيلەۋشىسى، شاھى، قاھانى  بولسا ەكەن دەگەن  ۇلكەن ۇمىتپەن جاھانشاھ دەپ قويعان ەكەنسىز، وسى ەسىمىمەن جاھانعا قۇشاعىن جايعان ءسىزدىڭ بالاڭىز ەندى وتارشىل وكىمەتتىڭ وزبىرلىعىن بىلىممەن اۋىزدىقتايتىن ۇرپاقتىڭ الدى بولسىن دەپ تىلەيىك! ءسىز ونى زاڭ وقۋىنا بەرىڭىز!

قادىرمەندى زيالىنىڭ تىلەگى كوپتىڭ قولپاشىنا، اكەنىڭ قۇپتاۋىنا يە بولدى. سوندا ول قارا جۋساندى سايىن دالا اسپانى استىندا جاس وسكىنگە كەڭ شالقار كوڭىلىمەن اق جول تىلەپ، اق باتاسىن بەردى... مىنە، سول شاقتاعى باقىتجان اعانىڭ جۇرەكجاردى تىلەگىن جانشا جوعارى وقۋدا جۇرگەن كەزىندە ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارعان جوق. ول تەك قۇقىقتىڭ قيسىندارىن، يمپەريا زاڭناماسىنىڭ قىر-سىرلارىن وقىپ ۇيرەنۋمەن شەكتەلمەي، ۇلى دالانىڭ قۇرىققا ءتۇسۋ تاريحىن زەرتتەپ، وتارلاۋشىلاردىڭ بوداندارىنا كورسەتىپ جۇرگەن زاڭسىزدىقتارىن زەردەلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋشى جاستاردىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىنا دا ارالاستى.  ءتۇرلى ساياسي جيىندارعا بارىپ ءجۇردى، ستۋدەنتتىك سحودكالارعا قاتىستى. الگىندە ساليقالى بايانداما جاساعان احمەد تساليكوۆپەن دە سول ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءىس-شارالارىندا، سولارعا ءوزى دە قاتىسا ءجۇرىپ تانىسقان. مىنە، ەندى ول، ءوزىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەسى احمەدتىڭ مىنا ۇلكەن قۇرىلتايدا جاساعان بايانداماسىن ەل قاتارلى تىڭدادى. مويىندايدى، وتە جاقسى، سىندارلى بايانداما. ول ءوز ۇسىنىسىن نەگىزگى بايانداماسىنا قوسا، پىكىرتالاس ىڭعايىنا قاراي بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرىندە جاپ-جاقسى دالەلدەدى دە. بىراق، ءبارىبىر، ونىسى جانشانىڭ كوزقاراسىمەن مۇلدەم ۇيلەسپەيتىن ەدى. ويتكەنى، ەكەۋى تانىسقاننان بەرى وتكەن ون شاقتى جىل ولاردىڭ ۇستانىمدارىن ءوز ايماقتارىنىڭ ناقتى الەۋمەتتىك-ساياسي احۋالدارىنا ساي، ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلەۋ ەتىپ قالىپتاستىرعان ءام وزىندىك يلانىمدارمەن شەگەندەگەن بولاتىن.

احمەد رەسەيدىڭ ەۆروپالىق بولىگىندە، كاۆكازدا، ال جانشا ازيالىق بولىگىندە، سىبىردە ەڭبەك ەتتى. احمەد ۇنەمى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردا، ال جانشا مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولدى. راس،  مەملەكەتتىك قىزمەت ونى بىردەن الاقانىنا سالىپ ايالاي قويعان جوق. وقۋ ءبىتىرىپ ەلىنە كەلگەنىندە بىردەن ورال وبلىستىق گۋبەرناتورىنىڭ باسقارماسىنا قىزمەتكە الىنعان ەدى، بىراق رەسمي لاۋازىمعا تاعايىندالماستان، بوساپ قالدى.  وعان سەبەپ بولعان – وكىمەتتىڭ ورتالىق گۋبەرنيالاردان شارۋالاردى كوشىرىپ اكەلىپ قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋ شارالارىنا بايلانىستى، جانشانىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاعان سىني ماقالالارى  بولاتىن. سودان كەيىن بيلىك وعان، دەگەنمەن، ماماندىعى بويىنشا قىزمەت اتقارۋعا پۇرسات بەرەدى. ول بىرەر جىل وكرۋگتىك سوتتا باسبۇزارلىق ىستەر ءبولىمى مەن ۇساق باسبۇزارلىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قارايتىن سۋديانىڭ حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى بولدى. مۇندا سۋديا لاۋازىمىن الۋعا كانديدات رەتىندە قىزمەت اتقارعان-دى، الايدا وعان سۋديا لاۋازىمى بۇل جەردە بۇيىرمادى. 1912 جىلى سونداي لاۋازىمعا اعا كانديدات بولىپ، سىبىرگە – ومبى سوت پالاتاسىنا اۋىستىرىلدى. بارناۋل جانە زمەينوگورسك ۇيەزدەرىندە ۇساق باسبۇزارلىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قارايتىن سۋديا بوپ ىستەدى. ودان كوپ ۇزاماي بارناۋل قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا شاقىرىلدى. تاعى ءتورت-بەس ايدان كەيىن، 1914 جىلدىڭ ناۋرىزىندا توم وبلىستىق پروكۋرورىنىڭ كاينسك ۇيەزى بويىنشا ورىنباسارى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. ساياسي سەبەپپەن جەر اۋدارىلعانداردى باقىلاۋ سالاسىن باسقاردى. ادىلەت گەنەرالى شەنىندە قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، ول پاتشالىق بيلىكتىڭ كوزسىز قولشوقپارىنا اينالماي، دەموكراتيالىق يلانىمعا بەرىك قايراتكەر رەتىندە قالىپتاستى. سوندىقتان دا، مونارحيا تاعى قۇلاسىمەن، سىبىردەگى رەۆوليۋتسياشىل ۇيىمدار باسشىلارىنىڭ قاتارىنا كوتەرىلدى.

سوڭعى ءۇش جىلى ۇلكەن ءسىبىر پوشتا جولىندا، تاستىسۋدىڭ ومعا قۇيىلىسىندا ورىن تەپكەن كاينسك قالاسىندا ءوتتى. قالا تاريحى تەرەڭ-ءدى. ول ورىس مەملەكەتىنىڭ كوشىم حاندى ءسىبىر تاريحى ساحناسىنان ىعىستىرعان داۋىرىنەن كوپ كەيىن، بارابا دالاسىن ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا مەكەندەگەن كوشپەندى قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن سالىنعان  بەكىنىستەن باستاۋ الاتىن. توم گۋبەرنياسىنىڭ وكرۋگتىك قالاسىنا اينالعانىنا دا عاسىردان اسىپ بارا جاتقان. بارابالىق تۇركىلەردىڭ كوبى ورىستانىپ كەتكەن. دەگەنمەن، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانىپ وتىرعاندارى دا از ەمەس-ءتى: جالپى سانى سەگىز مىڭ قارالى. ولاردى  بارابا  تاتارلارى دەپ اتايدى. ىشتەرىندە  ءبىرلى-جارىم تەگى قازاق ەكەنىن ۇمىتپاعاندار ۇشىراسادى. ال تازا قازاقى سالتپەن تىرشىلىك قۇرۋشىلار مۇلدەم جوق دەسە دە بولادى، قالاي بولعاندا دا جانشا ولاردى كەزىكتىرگەن ەمەس. بارابالىقتار ورىس شارۋالارى سەكىلدى ەگىنشىلىكپەن جانە مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى. سونداي-اق كىرپىش قۇيۋ جانە كۇيدىرۋ، تەرى يلەۋ، ماي قورىتۋ، سابىن قايناتۋ كاسىپورىندارىندا، ديىرمەندەردە، ءتىپتى، اراق جانە سىرا زاۋىتتارىندا جۇمىس ىستەيدى. قالادا تۇراقتى بازار بار، جىل سايىن جارمەڭكە دە بولادى. جاقىن ماڭداعى ايماقتاردان ساۋدا جاساۋ ءۇشىن كەزدەيسوق كەلگەن ءبىرلى-جارىم قازاقتار دا كەيدە سولاردان كورىنىپ قالادى. بىراق وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ كاين ولكەسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىگىندە ەشبىر ۇلەسى جوق-تىن. جانشانىڭ ويىنشا، مۇنداعى كونە تۇركى تايپالارىنىڭ جۇرناقتارى مۇلدەم السىرەگەن. ءتۇپ-تامىرىمەن بايلانىس نىشانى مۇلدەم سەزىلمەيدى. كوبى يسلام ءدىنىن ۇستانادى دەگەنمەن، ءوز مەشىتتەرى جوق سەبەپتى، سول مۇسىلماندارىڭنىڭ ءوزىنىڭ ءدىنى قاتتى دەي المايسىڭ. ورىسشا ءومىر ءسۇرۋ سالتى ولاردىڭ تىرشىلىگىنە قالىپتى جاعداي سەكىلدى ءسىڭىپ كەلە جاتىر. ءتىپتى، بۇل تۇرعىدا، سيناگوگالارى بار ەۆرەيلەر دە قورشاعان ورتاسىنان اسا ەرەكشەلەنبەيدى. وسىنداي سىبىرلىك تىرشىلىككە باۋىر باسىپ قالعان جىلدارىنىڭ بىرىندە، قىزمەت بارىسىنداعى جەتىستىكتەرىن الىستان بولسا دا ءجىتى قاداعالاپ، ءسۇيسىنىپ  جۇرگەن باتاگوي اعاسى باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆتان جەدەلحات العان. ول وبلىستا ادۆوكاتۋرا سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ەدى، ءبىر ۇلكەن ءىستى قولعا الىپتى، سوعان جاھانشاھتىڭ ورالعا ارنايى كەلىپ، ءىستى قاراۋدا پروكۋرور مىندەتىن اتقارۋىن سۇراپتى. بالا جىگىت شاعىندا ءوزىن زاڭ وقۋىنا باعىتتاپ باتاسىن بەرگەن ۇلكەن كىسىنىڭ تىلەگىن جەرگە تاستاعىسى جوق ەدى، بىراق اتقارىپ جۇرگەن جاۋاپتى قىزمەتىنەن ۋاقىت تابۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمادى. ەلگە تەك اقپان رەۆوليۋتسياسىنان سوڭ عانا ارنايى جانە ءبىرجولاتا كەلە الدى...

پاتشانى تاقتان تۇسىرگەن قاھارلى رەۆوليۋتسيانىڭ زور ءدۇمپۋى ءسىبىر قالالارىنىڭ ساياسي ءومىرىن دە تەز جانداندىرعان-دى. سوندا دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە ايماقتاعى بەدەلى ايقىن تانىلعان. ول كاين ۇيەزىندە بولعان سەزدە ۇيەزدى باسقارۋ جونىندەگى ازاماتتىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان ەدى. بىراق ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ونداعى ساياسي قىزمەتىن  دوڭگەلەكتەۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى ەلدەگى تاعى ءبىر سىيلى اعاسىنان جۇرەك تولقىتار حابار كەلگەن بولاتىن. اق پاتشانىڭ ەل بيلىگىنەن تايدىرىلۋى، بارلىق جەرلەردەگى ءتارىزدى، جانشا تۋىپ-وسكەن وڭىرگە دە ۇلكەن جاندانۋ اكەلگەن ەدى. ورال وبلىسىنىڭ ءتۇرلى قىزمەتتە جۇرگەن وقىعان قازاقتارى مەن ەل ىشىندەگى باس ادامدار تەكەدە باس قوسىپ جينالىس وتكىزدى. جينالىستا جاعدايدى تالقىلاي كەلە،  رەسمي تۇردە جايىقتىڭ سىرتقى بولىگى  دەپ اتالاتىن دالاداعى، وزەننىڭ سول جاعالاۋىنان ءارى قونىستانعان قازاقتاردى باسقاراتىن ازاماتتىق كوميتەت اتتى باسقارۋ ۇيىمىن قۇردى.   ازاماتتىق  كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ بايىرعى قايراتكەر، زاڭگەر، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى، قادىرمەندى باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ سايلاندى. كوميتەتتىڭ اتقارۋ القاسىنىڭ قۇرامىنا وبلىستىق باسقارما مەن ۇيەزدىك پوليتسيانىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرى، بىرەر بەدەلدى بولىس باسقارۋشىسى، ءبىر بەلگىلى دارىگەر ەندى.  ازاماتتىق  كوميتەتتىڭ توراعاسى قاراتاەۆ ءبىرىنشى كەزەكتە جاڭا رەسەي قۇرىلىسشىلارىن قۇتتىقتاۋدى ءجون كوردى. كۇزدە عانا ول ءتورتىنشى مەمدۋما توراعاسى رودزيانكونىڭ  الدىندا بولىپ، قارا تەڭىز جاعىندا قىزمەت ىستەپ ورالعان زاڭگەر جيھانشا سەيدالين ەكەۋى ازىرلەگەن قازاقتار جايىندا ەستەلىك جازبالارىن تاپسىرعان. قازاق  ىشىندەگى دۇربەلەڭدى باسۋ ءۇشىن – تىل جۇمىستارىنا ادام الۋ مەرزىمىن كەيىنگە قالدىرۋدى سۇراعان بولاتىن. بۇگىندە رودزيانكو دۋمانىڭ ۋاقىتشا كوميتەتىن باسقارىپ، جاڭارعان رەسەيدى جاساۋشىلاردىڭ كوشباسى بولىپ وتىر. مىنە وسى دەموكراتيالىق وكىمەت سەركەسىنە اينالعان وكتيابريست ميحايل ۆلاديميروۆيچكە ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ زامانا تالابىنا ساي ۇيىسقان باسقارۋ قۇرىلىمى اتىنان جەدەلحات جولداپ،  جاڭا ۇكىمەت جۇمىسىنا تىلەكتەستىك ءبىلدىردى. سوسىن ازاماتتىق كوميتەت اتقارۋعا ءتيىس قىزمەتتەر اياسىن ناقتىلاۋعا كىرىسكەن.

الايدا ايماقتاعى ازاماتتاردىڭ سانا-سەزىمدەرىنە رەۆوليۋتسيا ايرىقشا سەرپىن بەرگەندىكتەن،  ولار ەل ءىسىن ەسكى داقپىرتپەن تورە تۇقىمىنا باسقارتا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرە بەردى. اقىرى، اراعا ەكى اپتا سالىپ،  زيالى قاۋىم قايتا جينالىس وتكىزدى دە، ازاماتتىق كوميتەتتى تارقاتتى. ونى وبلىس قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزگەنشە جۇمىس ىستەيتىن ۋاقىتشا قازاق كوميتەتى رەتىندە قايتا قۇردى. ۋاقىتشا قازاق كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا بولىس باسقارۋشىسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ سايلاندى.

عۇبايدوللا الىبەكوۆ

بۇرىنعى ازاماتتىق كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى نەگىزىنەن جاڭا قۇرىلىم قۇرامىنا كىردى، قاراتاەۆ تا ءبىر مۇشەسى بولدى. سول تۇستا ول سوتسيال-دەموكراتتار ۇيىستىرعان ورال وبلىستىق ازاماتتىق كوميتەتى قۇرامىنا الىبەكوۆپەن بىرگە،  قازاق كوميتەتى اتىنان ەنگىزىلدى. وندا نەگىزىنەن قاراتاەۆ بەلسەندى قىزمەت اتقاردى، ال الىبەكوۆ قازاق كوميتەتى شارۋالارىمەن شۇعىلداندى. مىنە وسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ، جاھانشانىڭ جىمپيتىلىق جەرلەس اعاسى، سول ايماقتاعى ولەڭتى بولىسىن باسقارۋشى عۇبايدوللا الىبەكوۆ – ساقال-شاشى اعارعان قارتامىش قاراتاەۆتان ون شاقتى جاس كىشى، قايراتى كەمەلىندە تۇرعان ەل اعاسى ەدى. كەزىندە  ۋچيليششە، سەميناريا تاۋىسقان، كوزى اشىق،  لاۋازىمدى. سوندىقتان دا وعان قازاق  كوميتەتىنىڭ جۇمىسىن جاڭاشا ءۇيىرىپ اكەتەدى دەگەن سەنىم ارتىلعان. ول دا سول سەنىم ۇدەسىنەن شىعۋعا تىرىستى. وزىق  ءبىلىمدى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى دارەجەسىندەگى بيىك لاۋازىمعا جەتكەن، پاتشالىقتىڭ يۋستيتسيا سالاسىندا ءىرى شەنمەن قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن، ورىستار دجيگانشا دەپ اتايتىن جانشانى – جاس تا جىگەرلى ازاماتتى – رەۆوليۋتسيا ءداۋىرى تالابىنا ساي قىزمەت قىلۋى ءۇشىن ورالعا شاقىردى.   سان-سالالى تارام جول الدىندا تۇرعان تۋعان ەلىنە كەلۋىن سۇراپ، الىس تا بەيمالىم سىبىرگە جەدەلحات جولدادى. تۋعان ەلدە توسىپ تۇرعان رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە جاھانشاھتاي جىگىت  تىكەلەي قاتىسۋعا مىندەتتى، ونىڭ ءبىلىمى مەن جيناعان جۇمىس تاجىريبەسى قازىرگى تاڭدا مۇندا وتە-موتە قاجەت. دەمالىس العان سايىن جىلدا ءبىر ات ءىزىن سالىپ كەتەتىن جىمپيتى تۇلەگى جايىق سىرتىنداعى ساردالانى مەكەن ەتكەن حالىقتى بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا بىلەك سىبانىپ تۋرا جولعا باستاۋى كەرەك...

جانشا دوسمۇحامەدوۆ كاين ۇيەزى اتكومى توراعاسىنىڭ جولداسى قىزمەتىن قالدىراتىنىن جاريا ەتىپ، كۇرەستەگى ۇزەڭگىلەستەرىمەن قوش ايتىستى. سوسىن بەس جىلداي مەكەن ەتكەن ءسىبىر قالالارىن، سوڭعى جىلدارى مۇلدەم ەتەنە جاقىن تۇتىپ كەتكەن كاينسك مەن بارابا دالاسىن ءبىرجولاتا ارتقا قالدىرىپ، جان جارى ولگانى ەرتىپ الدى دا، باتىسقا، ورالعا تارتىپ كەتتى. ونى جەرلەستەرى قۋانا قارسى الدى. عۇبايدوللا اعاسى وعان ساياسي احۋالدى بايان ەتىپ، رەۆوليۋتسيا تولقىنىمەن ءار جاقتان جينالىپ جاتقان، ۋاقىتشا قازاق كوميتەتى توڭىرەگىنە ۇيىسا باستاعان جىگىتتەردى تانىستىردى. جانشا ولاردىڭ ءبىرازىن بۇرىننان بىلەتىن، كەيبىرىمەن ەندى ءبىلىسىپ، پىكىر الماستى. يۋستيتسيا سالاسىنداعى بيىك رەسمي مارتەبەسى مەن كوپشىلىككە ءباسپاسوز ارقىلى ءمالىم كوزقاراسى ونى ۇلتتىق قوزعالىس جەتەكشىسى دەڭگەيىنە بىردەن جانە داۋ-دامايسىز كوتەردى. ۋاقىتشا كوميتەت وبلىس قازاقتارى سەزىن دايىندايتىن ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىن قۇردى. ساياسات  ىستەرىندەگى جاڭا ارىپتەستەرى جانشانى سول بيۋرونىڭ باسىنا سايلادى. ول الدا اتقارىلماق ىستەردى پەتروگرادتاعى ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسىنان كەلگەن جالپى نۇسقاۋلار مەن ۇسىنىستاردىڭ نەگىزىندە تەز نوبايلادى. بيۋرو  مۇشەلەرىنە ۇيەزدەردە جينالىس وتكىزىپ، ماسەلەنى تالقىلاۋ جانە وبلىستىق سەزگە دەلەگاتتار سايلاۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋ حاقىندا مىندەتتەر ءبولدى. جالپى باسشىلىق جاساۋدى ءوز قاراۋىنا قالدىرا  تۇرىپ، ءار اتقارىلماق جۇمىس جايىندا ءتۇرلى اقىل-كەڭەسىن بەرىپ وتىردى. سوسىن سەزگە ۇسىنىلاتىن باستى قۇجاتتى – وبلىستىڭ قازاقتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جايىق سىرتىنداعى بولىگىن باسقارۋ ەرەجەسىن جاسادى. قۇرىلتايعا ۇيەزدەر مەن بولىستاردان كەلگەندەر تۋرا مىنا كۇللىرەسەيلىك جالپىمۇسىلمان سەزىنە شارتاراپتان جينالعان دەلەگاتتار سانىنداي ەدى. ورالداعى تسيرك ۇيىنە سەگىز جۇزدەن اسا وكىل سىيدى. سولاردىڭ الدىندا ۋاقىتشا قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ قىسقاشا قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، سەزدى اشتى. سوسىن  قۇرىلتايدىڭ توراعالىعىنا «وسى كۇندەرى دەمالىسىنا وراي ەل ىشىندە جۇرگەن توم وكرۋگتىك سوتى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆتى» سايلاۋ جونىندە دەلەگاتتارعا ۇسىنىس ايتتى. جۇرت دۋ ەتىپ، ۇسىنىستى ءبىر اۋىزدان قولدادى. ءساۋىردىڭ  ون توعىزى كۇنى تالتۇستە اشىلعان ورال قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ءتورت كۇن بويى جۇمىس ىستەدى. دەلەگاتتار ەلدىڭ باسقارىلۋ جۇيەسى جونىندە فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكانى قولدادى. قازاقتارعا  مىندەتتى تۇردە كەڭ كولەمدە ۇلتتىق-اۋماقتىق اۆتونوميا بەرىلۋ كەرەك دەگەن قاعيداعا داۋىس بەردى. جانشا باس بولىپ، زاڭنامالىق سيپاتپەن دايەكتەپ جاساعان ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىن باسقارۋ ەرەجەسىن ءبىر اۋىزدان قابىلدادى. بارلىق كۇن تارتىبىنە شىعارىلعان سوعىس، سىرتقى ساياسات، جەر-سۋ، وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى ۇلتتىق مۇددەگە جاۋاپ بەرە الاتىن بەكەم شەشىمدەر قابىلداندى.  جاھانشاھتى باس ەتىپ، اتقارۋشى ورگان – قازاق كوميتەتى قۇرىلدى. سول جيىندا ول ءبىر توپ ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە وسى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە دەلەگاتتىققا سايلاندى. ياعني ەندى ول بۇل جەردە – ماسكەۋ قۇرىلتايىندا – ورال قازاقتارىنىڭ وي-پىكىرىن ارقا تۇتىپ، وبلىستىق سەزدە قورىتقان كوزقاراستارىن قورعاۋعا ءتيىس ەدى.

سوندىقتان دا جانشا مۇسىلمان سەزىندە ءجارىسسوز باستالىسىمەن، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، مىنبەگە شىقتى. يمپەريا زاڭناماسىنا جەتىك زاڭ قىزمەتكەرى ءام ۇلت قايراتكەرى بىلىگىمەن قازاق جەرىنىڭ وتارلانۋ تاريحىن شولدى. يمپەريانىڭ ۇلى دالا تىرشىلىگىنە قاتىستى زاڭدارىن سىني تۇرعىدا قاراستىردى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىك بەلگىلەرىن تۇگەل جويۋعا باعىتتالعان پارمەندەردى، جەر-سۋدى بولشەكتەپ، ءتۇرلى اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە قاراتۋ، حالىقتى ءوزىنىڭ اتامەكەنىنەن قيلى جولمەن ىعىستىرۋ ارەكەتتەرىن دەلەگاتتار الدىنا ايقارا اشىپ تاستادى.

– تۇركى حالىقتارى ىشىندەگى ەڭ سانى كوپ قالىڭ كوشپەندى قازاققا مۇلدەم ادام ايتقىسىز وزبىرلىق جاساپ وتىرعان ەسكى ۇكىمەت جويىلعان تۇستا، ونىڭ ورنىنا كەلگەن جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىم كونە جولمەن ءجۇرىپ كەتەتىندەي بولماۋىن ويلاۋ كەرەك، – دەپ، ول پروكۋرور سابىرىمەن ورتاعا سالماقتى وي تاستادى. – شىنايى دەموكراتيا ورناتادى ەكەنبىز، دەمەك، كەشەگى وتارلىق  داۋىردە ەزىلگەن حالىقتاردىڭ تاريحي قۇقتارى قالپىنا كەلتىرىلۋى قاجەت ەكەنىنە داۋ تۋدىرماعان ءجون. قازاق حالقى ءوز جەرىندە تۇتاستانىپ وتىر، ول تەك يمپەريالىق باسقارۋ جۇيەسىنە كۇشتىنىڭ قۇقىمەن زورلاپ كىرگىزىلگەندىكتەن عانا بولشەكتەنىپ قالعان، جانە تيىسىنشە، دامۋى كەنجەلەگەن. جاڭا احۋالدا ونىڭ اۋماقتىق اۆتونوميا  الۋى – تاريحي قاجەتتىلىك بولىپ وتىر. جەرلىك، تەرريتوريالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، قازاق ەلى  فەدەراتيۆتى، پارلامەنتتىك، دەموكراتيالىق  رەسەي قۇرامىنا كىرۋگە ءازىر بولادى...

قازاق حالقىنىڭ ءوز جەر-سۋىمەن اۆتونوميا قۇرۋى تاريحي تۇرعىدا ادىلەتتىلىك بولماعىن دالەلدەي سويلەگەن جانشا دوسمۇحامەدوۆ سەزدە ساليقالى بايانداما جاساعان مامەدامين راسۋلزادەنى قولدايتىنىن، ونىڭ وتە ماڭىزدى بايانداماسىنا قۇپتاۋشىلىق بىلدىرەتىنىن بار داۋىسپەن جاريا ەتتى. بۇرىنعى يمپەريانىڭ شارتارابىندا ءوز تاريحي اتامەكەندەرىندە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان جالپى سانى وتىز ميلليون مۇسىلمان قازىرگى كەزدە  –  وتارلاۋشىنىڭ قۇرساۋى قاۋساعان، ءسويتىپ وتارلىق قامىتتان ازاتتىق العان تۇستا – ءوز ەلدىك سيپاتتارىن جاڭعىرۋعا ءتيىس. سول سەبەپتى جاھانشاھ بۇتكىل حالىقتار وكىلدەرىن مۇحاممەد-ءاميننىڭ ۇسىنىسىنا – جۇرتتاردىڭ عاسىرلار بويى تۇنشىققان ارماندارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن مەملەكەتتىك ءتۇر رەتىندە ۇسىنعان جوباسىنا داۋىس بەرۋگە بارشا قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردى شاقىرادى! باسقالار دا وسى رۋحتا سويلەدى. ۇزىلىستە ونى وتەمىس وتكىر دە دايەكتى سوزىمەن قۇتتىقتادى. پەتروگرادتاعى بەلدى جۋرناليستەردىڭ ءبىرى، ءوزىنىڭ ون شاقتى جىلدان بەرگى جاقسى دوس-جولداسى سلاۆا پرەوبراجەنسكيمەن تانىستىردى. ولار اشىق-جارقىن كوڭىلمەن ەمىن-ەركىن پىكىرلەسىپ تۇردى. سول كەزدە جانشانىڭ جانىنا سەرىكتەرىمەن باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ تا كەلدى. سالىمگەرەي سۇلتان ءجانتورين، سەرالى لاپين، ءاليماردان توپچيباشەۆ ءبارى جاستاردىڭ ساياسي بەتتەرىن اعا ۇرپاق رەتىندە قاداعالاپ وتىرعاندىقتان، ريزاشىلىقتارىن بىلدىرۋگە ارنايى بۇرىلعان ەكەن. ورىن الىپ تۇرعان ويجارىس اۋقىمىن شولىستى. سوسىن:

– شىنداپ كەلگەندە، كەشەگى ءبىرتۇتاس يمپەريا ىشىندە اۆتونوميالىق قۇرىلىمدار تۋىنا ۇكىمەت جول بەرە قويمايدى عوي دەپ ويلايمىن، – دەدى قارت كۇرەسكەر باقىتجان قاراتاەۆ، – بىراق ماسەلە جۇرتتىڭ ءوز پىكىرىن ايقىنداۋىندا...

سەرالى لاپين

– نەگە ولاي ويلايسىز؟ – دەدى سەرالى لاپين نارازى ۇنمەن. – رەۆوليۋتسيا زاڭى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە قۇرىلادى ەمەس پە...

– ناقتى شىندىق، الايدا، تۇبەگەيلى وزگەرىسكە – ءبىز اڭگىمە ەتكەندەي نۇسقاعا – جول بەرمەۋ جاعىندا. – قاراتاەۆ قىسىق كوزىن سىعىرايتىپ، ءسوزىن ويلانا ساباقتادى. – بيلىكتەگىلەر قاي زاماننان ورىس مەملەكەتى ىشىندە سەپاراتيزم* تۋىپ كەتە مە دەپ قورقادى، ال ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ – سوعان تىكەلەي جول سالاتىن شارا. ۇكىمەت وكىلىن تىڭدادىڭدار ەمەس پە؟! كادەت پارتياسىنىڭ قۇتتىقتاۋىن جەتكىزگەن كنيازدىڭ سوزىنە ءمان بەرىپ كورىڭدەرشى! ونىڭ دا لەبىزى ۇكىمەت وكىلى سوزىنە ۇقساس. وعان تاڭعالاتىن ەشتەڭە جوق، بيلىككە جەتكەننەن كەيىن كادەت كوسەمدەرى ۇكىمەتتىك باعىتپەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىر ولار ۇكىمەتتەگى وزگە سەرىكتەرىمەن بىرگە رەسەيدى ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسپۋبليكا دەپ جاريالاۋ امالىن قاراستىرىپ جاتىر...

 * كوپۇلتتى مەملەكەتتەگى ۇلتتىق ازشىلىق قوزعالىسىنىڭ ءبولىنىپ كەتۋگە جانە دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلىسى.

سالىمگەرەي ءجانتورين

– قاراستىرسىن، مەيلى، بىراق مۇسىلمان قاۋىمى وزىنە قولايلى مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇرىن ايقىنداپ، ەستىرتىپ ايتقانى ءجون، – دەدى بايىرعى اۆتونومياشى سالىمگەرەي ءجانتورين. – جانە مۇندايدا جاستاردىڭ وزدەرىن تانىتقاندارى، كەشەگى يسمايل-بەي، راشيد قازي سەكىلدى جاڭا تۇرپاتتى كۇرەسكەرلەر بولىپ كەلە جاتقاندارىن كورسەتكەندەرى بەك ابزال.

– باعدار دۇرىس، وسىعان كوپتىڭ كوزىن جەتكىزۋىمىز كەرەك، – دەپ، ءاليماردان توپچيباشەۆ جانشانى اقىرىن قارىنان قاقتى.

دۇرىسى دۇرىس-اۋ، بىراق، تاپ وسى دۇرىستىقتى قورعاپ شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس بولاتىن. جانشا دوسمۇحامەدوۆكە دەيىن احمەد تساليكوۆتىڭ بايانداماسىن دامىتا سويلەگەن عاياز يسحاقوۆ تاعى دا مىنبەرگە كوتەرىلدى. تاۋسىلا سويلەدى. ءوز كوزقاراسىن دالەلدەي ءتۇستى. قايتكەندە رەسەيدىڭ ءبىرتۇتاس، ۋنيتارلىق مەملەكەت بولۋى ماڭىزدى دەگەندى شەگەلەدى. ال ۇلتتىق بىرلەستىكتەر تەك مادەني اۆتونوميا تۇرىندە عانا دامۋدى قولعا السا، وزدەرىنە پايدالى بولماق، وسىنى، وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ تۇركى تەكتەس باۋىرلاردىڭ ءبىرازى ۇقپاي تۇر دەدى. قۇددى جانشانى نىساناعا العانداي بولدى. رەسەيدىڭ فەدەراتسيالىق جۇيەدە قۇرىلۋىن قالاپ، اۆتونوميا الامىز دەپ وتىرعاندار، قىزىعى، عايازدىڭ ويىنشا، سونشالىقتى جەتكىلىكتى دامي قويماعان حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كورىنەدى. رەسەيدىڭ ءبىرتۇتاس بولۋى ماڭىزدى دەپ شەگەلەي ءتۇستى ول. ۇلتتىق بىرلەستىكتەردىڭ مادەني اۆتونوميا الۋى جەتكىلىكتى، سولاي دامۋ ۇلتتار ءۇشىن پايدالى، مۇنى تۇركى تەكتەس باۋىرلار ۇقپاي تۇر دەدى. فەدەراتسيالىق جۇيە قۇرىلۋىن قالاپ، اۆتونوميا الامىز دەگەندەر – دامۋى كەنجە حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دەدى تاعى دا. سوسىن اياز قازاقتاردىڭ، تۇركىستاندىقتار مەن كاۆكازدىقتاردىڭ «جاپپاي نادان بولۋى» سەبەپتى ولاردىڭ بولاشاعىنا سەنبەيتىنىن اشىقتان اشىق جاريا ەتتى.  قازاقتاردىڭ ءبىرلى-جارىم كوزى اشىقتارىنىڭ وسى قۇرىلتايدا اۆتونوميا الامىز دەۋى سول جولدىڭ حالقىنا قولايلى جانە دۇرىس بولارى كامىل دەگەندى بىلدىرمەيدى، كەرىسىنشە، اۆتونوميا السا – ولاردىڭ حالقى بۇرىنعىدان دا بەتەر سورلايدى دەدى.

– ويتكەنى پاتشا ۋاقىتىنداعى اقسۇيەكتەر بيلىكتى قايتادان قولدارىنا شوعىرلاندىرادى، – دەپ دايەكتەپ جاتتى ول پىكىرىن. – حان تۇقىمدارى، قارادان شىققان وزگە دە باس ادامدار قايتادان اتقا قونادى. ءسويتىپ، قازاققا كۇنى كەشە پاتشا اكىمشىلىگى جۇرگىزگەن زورلىقتى ەندى وزدەرى جاسايدى. ولاردى ونداي وزبىر قىلىقتان يماندىلىق ۇستاعان بولار ەدى، بىراق ولار شىن مانىندە مۇسىلمان دا ەمەس، – دەپ، يسحاكي ءسوزىن كۇرسىنە ساباقتادى. – ولار وزدەرىنىڭ دىنسىزدىگىمەن قويماي، مۇسىلمانشىلىق قازاق اراسىنا تاراپ كەتپەسىن  دەگەن پيعىلمەن، ءوز قانداستارىن دىننەن ايىرۋ ءۇشىن جانتالاسۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا وسىندا سويلەگەندەر دە، جيىنعا كەلمەگەندەر دە بار. اشىعىن ايتۋ كەرەك، قازاق حالقىنىڭ مۇسىلمان بولۋىنا ارالارىنداعى ورىسشا وقىپ، ورىس تاربيەسىن العاندار كوپ كەدەرگى جاساپ ءجۇر... –  مىنبەر جاقتاۋىنا قولىن تىرەپ تۇرىپ، ءوز بايانداماسىنداعى تۇجىرىمىن دايەكتەپ تۇرعان شەشەن قازاق ارىپتەستەرىنە وكپەسىن ودان ءارى جايىپ سالىپ جاتتى. – ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتاردى تاتارلارعا جولاتپاۋعا تىرىسۋدا، – دەدى ول، – تۇسىنىڭىزدەر، ولار قانداستارىن تاتاردا ەداۋىر جاقسى دامىعان ءىلىم-بىلىمگە جۋىتقىلارى كەلمەيدى!  ءتىپتى  تاتار مولدالارىنىڭ قازاق اراسىنا بارىپ جۇمىس ىستەۋىنە دە كەدەرگى كەلتىرمەك بوپ  اۋرەگە تۇسۋدە! – شەشەن قازاقتاردىڭ ىشىندە ناقتى كىمدى كىنالايتىنىن اشىپ ايتپادى،  بىراق سول اتى تەرىس قازاق وقىعاندارىنىڭ زياندى ارەكەتتەرىن تىزبەلەي بەردى. – ولاردىڭ ەسىل-دەرتى ءوز حالقىن تامىرىنان اجىراتۋ، – دەپ توندىرە ءتۇستى ول، – ولار قازاقتاردى ورىستىڭ عىلىمى مەن بىلىمىنە، مادەنيەتىنە، ونەرىنە، تىلىنە ءۇيىر قىلۋعا تىرىسىپ ءجۇر. ولار باياعى ىبىراي التىنسارين ىسپەتتى ميسسيونەرلىك جولدى قۋاتتايدى. قازاقتىڭ مۇسىلمان بولىپ قالعانىنان گورى، جاپپاي شوقىنۋىنا وڭ كوزبەن قارايتىنداي سىڭايلى.

«تاتار اقىلمانى ءام بەدەلدى ساياسي كۇرەسكەرى ءابدىراشيد قازيدى وسىناۋ تاتار جازۋشىسى ءارى ساياساتكەرى عاياز مىرزا دا سىيلايدى، ال سول راشيد قازي يبراگيموۆ، بىراق، قازاق التىنسارين جايىندا بۇلاي ويلامايدى عوي. ول ءالتىنساريندى ميسسيونەر دەپ ەمەس، اعارتۋشى دەپ اتاعان»، – دەدى ىشتەي وتەمىس وزىنە ءوزى. الايدا ونىڭ اياز مىرزا يسقاقي اعاسى مىناعان سەنىمدى – جالپى تۇركى-بۇراتانانى، اسىرەسە سەركەلەرى قاتەرلى جولعا باستاپ  بارا جاتقان قازاق حالقىنىڭ بەتىن بەرى بۇرىپ، ءبىر مۇسىلمان تۋى استىنا جيعاندا عانا كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋگە بولادى.

– ءتۇبى ءبىر تۇركى-مۇسىلمان حالقى مىنا كۇردەلى ومىردە بىرگە بولۋىمىز كەرەك، قازاقتاردىڭ سول تاعدىرلى بىرلىكتەن بولىنەمىز دەۋى وزىنە زيان، جارامايدى. – شەشەن قازاقتاردى ساقتاندىرا سويلەگەندەي بولدى. – تۇركى تۋى استىنان ءبولىنۋ قازاققا تەزىرەك ورىستانۋ قاۋپىن توندىرەدى.

ايازدىڭ ويىنشا، مۇنى وتەمىس ايقىن ۇعىپ تۇر، اۆتونوميا الۋ – وزگەلەردەن بولىنۋمەن پاراپار. ءيا، اۆتونوميا الىپ فەدەراتسياعا كىرۋ دەگەنىڭىز قاتە، ول قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيدى دەيدى ساياساتكەر ءام جازۋشى عاياز. تەك ۋنيتاريزم، بولىنبەس ءبىرتۇتاس رەسەي عانا قازاقتى دا، كۇللى مۇسىلمان حالىقتارىن دا قۇردىمعا كەتۋدەن قۇتقارا الادى دەگەنى – ونىڭ قۇلاي سەنگەن ويى. سوندىقتان، قازاقتىڭ دا، تۇركىستاندىقتاردىڭ دا، كاۆكازدىقتاردىڭ دا  ماسەلەنى تەرەڭ بايىپتاماي، جالاڭ ۇرانداتۋىن قوشتاۋعا بولمايدى...

قايراتتى شاشىن كەرى ءبىر قايىرىپ تاستاپ، مىنبەگە جاھانشاھ قايتا شىقتى. ول زالعا قاسقايا قاراپ تۇرىپ، حۇرمەتلى عاياز يسحاقوۆ اپەندى ايتىپ تۇرعان كەلەڭسىزدەرگە قازاق تەك قانا اۆتونوميا الۋ ارقىلى توقتاۋ سالا الادى دەگەندى نىعىزداي ايتتى.

– ال ەگەر رەسەي بۇرىنعىسىنشا ءبىرتۇتاس تا بولىنبەس مەملەكەت بولىپ تۇرسا، قازاقتىڭ اتامەكەنىندەگى جەر-سۋدى ورتالىق بيلىك ءتۇرلى جەلەۋمەن كەسىپ الۋدى جالعاستىرا بەرەدى، – دەپ ساباقتادى جانشا ءسوزىن، – بۇعان ۇلى دالانىڭ وتارلانۋ تاريحىنان حاباردار كىمدە-كىم شاك كەلتىرمەس دەپ ويلايمىن...  – ءسال تىنىستاپ، زالعا ويلانا قارادى. جۇرتتىڭ ىنتىعا تىڭداپ وتىرعانىن بايقادى. سوسىن اقىرىن ۇنمەن بىلاي دەپ قوستى: –  مىرزالار، عاياز مىرزا شوشىندىرىپ تۇرعان ورىستانۋدىڭ كوكەسى سوندا بولادى. ەستەرىڭىزدە بولسىن، قازاقتار – رەسەيدىڭ شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ەڭ سانى كوبى... سونىڭ ءوزى ءتىلى مەن دىلىنەن ايرىلۋدىڭ الدىندا تۇر. ال وكتەم دە بيلەۋشى ۇلتقا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپى قازاق تۇگىل، از ۇلتتاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا تونگەلى قاش-شان! سونداي قاتەردەن قازىرگى احۋالدا يمپەرياداعى وتار جۇرتتاردى تەك اۆتونوميا  الۋ مۇمكىندىگىن پايدالانۋ عانا قۇتقارا الادى.

ول ويىن وسىلاي ءبىر تۇجىرىپ تاستادى دا، قازاق تىنىس-تىرشىلىگىندەگى ءداستۇرلى ەكونوميكا مەن ونى دامىتۋداعى كەدەرگىلەر جايىندا اسەرلى اڭگىمەلەدى. قازاققا كەزىندە يمپەريا قيلى ادىسپەن جويعان ەلدىگىن جاڭعىرتۋ قاجەت دەپ مالىمدەدى ول تاعى دا. وعان قازىر قولايلى ءسات تۋعانىن ايتتى. ەلدىگىن جاڭعىرتۋ ارقىلى قازاق تاريحتاعى ءوز ورنىن الا الادى، وزىنە جاسالعان تاريحي قياناتتى جويىپ، ادىلەت ورناتادى. مۇنى تەك ساياسي قايراتكەر عانا ەمەس، ۇلكەن جازۋشى، حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تەرەڭنەن ويلاي الاتىن عاياز يسقاقي مىرزا انىق بىلۋگە ءتيىس. سويتە تۇرا ونىڭ كەشەگە دەيىن بارشامىزدى وكتەم وزبىرلىق كورسەتۋىمەن، اياۋسىز قاناۋىمەن رەنجىتىپ كەلگەن ۋنيتارلىق مەملەكەتتى تاعى دا جاڭعىرتۋدى قولدايتىنى قالاي؟ بۇگىنگى ازاتتىققا قول جەتكەن احۋالدا، بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىم جولىن تاڭداۋ ءساتى تۋعاندا دا، ونىڭ تاپ سول بۇرىنعى ءبىرتۇتاس يمپەريانى باسقاشا اتاۋمەن ساقتاۋ جاعىندا تۇرۋى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆكە بەك تۇسىنىكسىز. مويىنداسىن عاياز مىرزا، بارشا ۋنيتاريستەر دە ءبىر ءسات قولدارىن جۇرەكتەرىنە قويىپ وي جۇگىرتسىن: كۇنى كەشەگە دەيىن وتار بولىپ ەزىلىپ كەلگەن ءار تۇركى جۇرتى ەندى موينىنداعى بۇرىنعى قامىتتى سىپىرىپ تاستاپ، وزىمەن ءوزى بولۋدى اڭسايدى. قاي-قايسىسىنىڭ دا كۇمانسىز سەنەتىنى – ءوز وشاعىن قورعاۋ ارقىلى، ءوز ەلدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى باسقا قارىنداس حالىقتارمەن تەڭ دارەجەدە قول ۇستاسا الادى. ءوز شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارۋ ارقىلى ورتاق يماندىلىق، ادامگەرشىلىك مۇراتتارعا جەتە الادى...

مۇحامەد-ءامين راسۋلزادە

قىزىنا سويلەپ، جاڭا روسسيانىڭ فەدەراتسيالىق سيپاتتا قۇرىلۋىنا داۋىس بەرۋگە شاقىرعان فەدەراليست جانشانى قولداۋشىلار كوبەيدى. جالپى مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ ءار كەزگى ماقساتتارىن جاڭعىرتا وتىرىپ، بۇگىنگى تاڭداعى مىندەتتى تۋىنداتقان ءاليمارداننىڭ ءسوزى، بايانداماشى مۇحامەد-ءاميننىڭ ءوزى ۇسىنعان نەگىزگى قاعيدالارىن قايتادان، باسقا قىرىنان دايەكتەۋى، جاعىفاردىڭ قىرىم تاريحىن تەرەڭنەن قوزعاپ، ۋنيتارلى، وتارشىل دا وزبىر، ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرامىندا قىرىملى جۇرتى كورگەن ماسقارالىقتاردى تىزبەلەۋى ەشكىمدى جايباراقات قالدىرمادى. نە كەرەك، فەدەراتسيالىق قۇرىلىم جاعىنداعىلار انىق باسىمدىق كورسەتە باستادى. سوندا ۋنيتاريستەر سەركەسى رەتىندە احمەد مەن عاياز مىنبەگە كەزەك-كەزەك، قايتا-قايتا ۇمتىلدى. ولار ەندىگى ءبىر رەتتە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ بىرلەسۋى كەرەكتىگىن ايتتى.

– پاتشا تاقتان كەتىپ، يمپەريا داعدارىستا تۇرعاندا، مۇسىلماندار ءۇشىن باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىن قوسا سىڭىرۋگە  قولايلى ءداۋىر تۋدى، – دەدى ءبىرى.

– مۇسىلمانداردىڭ بىرلىككە قول جەتكىزۋىنىڭ ماڭىزى زور، – دەدى ەكىنشىسى.

قاي-قايسىسىنا دا ءمالىم، احمەد مۇنى ورتالىقتاعى ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىستارىنا ارالاسىپ جۇرگەندىكتەن مۇلدەم انىق بىلەدى، بۇگىندە ورىس ادامدارى كوپ پارتياعا ءبولىنىپ العان. ولاردىڭ ورتاق ماقساتتارىن بىرلەسىپ ايقىنداۋلارى دا، ءوزارا ءتىل تابىسۋلارى دا قيىن.  سەبەبى باعدارلارى سان ءتۇرلى. وسىنى جادتارىندا مىقتاپ ۇستاسىن جالپىمۇسىلمان سەزىنىڭ دەلەگاتتارى... احمەدتىڭ پايىمىن عاياز ۇستەمەلەدى. ول دا ورىس ادامدارى الاۋىز بولىپ سان پارتياعا ءبولىنىپ تۇرعاندا، ءيسى مۇسىلماننىڭ ءبىر بولۋى ماڭىزدى ەكەنىن باسا ايتتى.

– ءبىزدىڭ بارشامىزعا بۇرىنعىدان دا جاقىنداسىپ، تۇتاسۋعا تىرىسۋ كەرەك. – دەدى ول. – سوندا عانا ورىستىڭ زاڭ شىعاراتىن مەكەمەسىندە بۇكىل مۇسىلمان مۇددەسىن ۇتىمدى قورعاۋعا بولادى...

بۇكىل  مۇسىلمان مۇددەسى... وتەمىس اعا دەپ قۇرمەتتەيتىن تاتار قالامگەرى جانە مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەدەلدى قايراتكەرى عاياز يسحاكي قازاق وقىعاندارىن سىناۋىن ەندى وسىنداي ۇرانعا ۇلاستىردى. ءوز ۇسىنىسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ جولىندا ول قازاق قارىنداستارىنا سەنبەستىك كورسەتۋىن جاسىرماي ايتقانى ءوز الدىنا، ەندى باسقا ءبىر ۇگىتكە كوشكەندەي. ءبارىبىر استارىندا قازاقتىڭ فەدەراتسياشىلدىعىنا قارسىلىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. وبالى نەشىك، ورىنبوردان كەلگەن دەلەگات، باسپاگەر جانە مەرزىمدىك باسىلىم رەداكتورى مۇحاممەد-فاتىح كاريموۆ مىرزا جارىسسوزگە شىعىپ، قازاق پايداسىنا ءبىراز ءسوز ايتقان. سونداي-اق لاۋازىمدى زاڭگەر جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ تە مىنبەرگە بىرنەشە رەت شىعىپ، قالاي دالەلدى سويلەدى.  بالكىم، سوندىقتان دا عاياز ماسەلەگە ەندى باسقاشا قىرىنان كەلگەن شىعار. ايتسە دە...

وتەمىس كۇرسىندى. عاياز مىرزانىڭ وي-پىكىرلەرى باس قاۋاشاعى ىشىندە نەبىر سۋماڭداعان وي تولقىندارىن تۋعىزعان. وكىنىشتىسى، بۇكىل  مۇسىلمان مۇددەسى تۇگىل، ءبۇتىن قازاق مۇددەسى حاقىندا قازاق وقىعاندارى وي بىرىكتىرە الماعانىنا كۋا عوي وتەمىس. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى وسىناۋ تاتار ساياسي قايراتكەرى ءام قالامگەرى اياز يسحاقوۆتىڭ نازارىنا ىلىكپەي قالماعان دا... بىراق بۇل سونشا دابىرالاتاتىن نارسە مە ەدى... وتەمىس ىشتەي  عاياز يسحاقوۆ اعاسىنا وكپەلەدى. ارتىنشا ويعا قالدى. قانشا وكپەلەگەنمەن، ونىڭ ايىپتاۋلارىنىڭ جانى دا بار ەكەنى انىق... زيالىلار ىشىندەگى ءوزى بىلەتىن، قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوپشىلىك مويىنداعان قوس سەركەسىنىڭ – باقىتجان قاراتاەۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ – جۇلدىزى جاراسپاۋى كوپكە ايان ەدى، سونىڭ جايىنا وتەمىس قينالا وي جۇگىرتتى...

ءاليحان بوكەيحانوۆ

...وتەمىس ساناسىندا اتويلاعان ەستەلىكتەردى سەيىلتىپ، اسادۋللاەۆ ۇيىندە ءوتىپ جاتقان مۇسىلمان سەزىنە ورالدى. مۇندا، مىنە، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ كەمشىلىگىن اشىپ ايتقان شەشەنگە تويتارىس بەرگەن جاس كۇش كورىندى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ.  جانشا. ول ءوزىنىڭ زاماناۋي كوزقاراسىمەن تالايدان وزىق ەكەنىن تانىتتى. ونى كۇللىرەسەي مۇسىلماندارىنىڭ قۇرىلتايى مويىنداپ وتىر...

اسادۋللاەۆ ءۇيى، ماسكەۋدەگى قازىرگى تاتار مادەني ورتالىعى

سەزد بارشا رەسەي مۇسىلماندارى وداعىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىن (يكومۋس، يسپولنيتەلنىي كوميتەت سويۋزا مۋسۋلمان روسسي) جاساقتادى. قۇرىلتاي جانشانى مۇسىلمان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ودان، اتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا سايلادى. بۇل جايتكە وتەمىس قاتتى قۋاندى. ءىس-ارەكەتتەگى، كوزقاراستاعى قايشىلىقتارىمەن وكپەلەتىپ تۇرعان قوس سەركەنىڭ كەمشىلىگىن جوندەيتىن، ولاردى ورتاق پارىز ارناسىندا تابىستىراتىن تۇلعا تابىلدى دەپ قۋاندى. بۇكىل مۇسىلمان الەمى قۇرىلتايىندا جارق ەتىپ كوزگە ءتۇسىپ، ەرەكشە بەدەلگە يە بولعان تۇلعا.  جانشا دوسمۇحامەدوۆ.  ەرتەڭ يكومۋس جاڭا قۇرامىمەن پيتەرگە اتتانادى. سوندا تۇرىپ تۇراقتى قىزمەت اتقارۋعا بارادى. ياعني وتەمىستىڭ جانشامەن كوبىرەك پىكىرلەسۋگە مۇمكىندىگى بولادى. دەمەك، كوڭىلدى قوبالجىتقان ماسەلەنى ءالى تالاي مارتە بىرگە تالقىلايدى. ولار بارشا مۇددەلى ازاماتتارمەن بىرلەسىپ، ءسوز جوق، پايدالى وي قورىتادى. قولايلى شەشىمگە كەلەدى. ەلىم دەگەن ەرلەر ءۇشىن الدا نەبىر ساياسي مۇمكىندىكتەر اشىلىپ تۇر ەمەس پە...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz