لاتىن ءالىپبيى ۇلگىسىنە جاڭا ۇسىنىس
ابايدىڭ زامانىنا دەيىنگى وقيعالاردى بىلاي قويعاندا، ودان بەرى وتكەن 114 جىل ىشىندە قازاق حالقى تاريحتىڭ تايقازىنىندا تايداي تۋلاپ قايناپ، ارام كوبىكتەرى اياۋسىز الىنىپ، ودان بۇلكىلدەپ بابىمەن ءپىسىپ، بۇگىنگى زامانعا جەتتى. اباي ايتقان ورىستىڭ ءتىلى ەكىنشى تىلىمىزگە اينالىپ، جاپپاي ساۋاتتانىپ الدىق. ايتسە دە قازاق حالقى ءۇشىن ورىس ءتىلى ءوز ميسسياسىن ورىنداپ بىتكەنى تاريحي شىندىق. ءارى قاراي دامۋ ءۇشىن IT-تەحنولوگيا سالاسىن «جاۋلاپ العان» لاتىن ءتىلىن مەڭگەرۋ قاجەت. ءتىپتى كۇللى الەممەن تىكە تىرەسكەن رەسەيدىڭ ءوزى دە 10-20 جىلدان كەيىن لاتىن ارپىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولۋى مۇمكىن. بۇل زامان تالابى...
قازاق حالقىنىڭ لاتىندىق ۇلگىدەگى جاڭا ءالىپبي جۇيەسىنە كوشۋىنە ىشتەي قارسىلىق كورسەتىپ جۇرگەن رەسەيدە لاتىن ارپىنە كوشۋ ارەكەتى 1680-1690 جج. جازبالاردان بايقالادى. پەتر I پاتشا تۇسىندا كيريلليتسا مەن لاتىن ارىپتەرىن جارىم-جارتىلاي قامتىعان ازاماتتىق ارىپتەر ەنگىزىلدى. ءحىح ع. ورىس ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋدىڭ جەكەلەگەن جوبالارى پايدا بولدى. [1] 2000 جىلدان باستاپ رەسەيدىڭ لاتىن ارپىنە كوشكەنى ءجون دەگەن ماقالالار قىلاڭ بەرە باستادى. [2]
1920 جىلداردان باستاپ كسرو تۇسىندا جاپپاي لاتىن ارپىنە كوشىرۋ جۇرگىزىلدى. وسى ناۋقانعا سايكەس قازاق كسر-ىندە 1929-1940 جج. اراسىندا جوعارىدان تاڭىلعان لاتىن ءالىپبيى، سول كەزدە قولدانىلىپ جۇرگەن اراب ارىپتەرى نەگىزىندەگى ءالىپبيدى الماستىردى. [3] ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە جاڭا ۇلگىدەگى لاتىن ءالىپبيىن ءوزىمىز تاڭداۋ جاساپ قايتا قابىلداعالى وتىرمىز. لاتىن ءالىپبيىنىڭ ماسەلەسىنە كىرىسىپ كەتۋىمىزدىڭ سەبەبى، شامامەن 4-5 جىلدان كەيىن قازاق ەلىندە بارلىق رەسمي جانە رەسمي ەمەس جازبا مادەنيەتى تۇگەلدەي وسى لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندە جۇرگىزىلەتىندىگىن سەزىنۋدەن تۋىنداپ وتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2018 جىلعى 19 اقپانداعى № 637 جارلىعىندا جاريالانعان جاڭا الىپبيدە دياكريتيكالىق بەلگىلەر قولدانىلادى. الىسقا بارماي-اق، ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەنىڭ IT-تەحنولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى جەر-كوكتەن ىزدەپ، وسى سوڭعى ءالىپبيدى ءالى تابا الماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە، دياكريتيكالىق تاڭبامەن بەلگىلەنگەن «سۋرەتتىك» بەينەدەگى 6 (التى) ءارىپتى 60-قا جۋىق كەز-كەلگەن الەمدىك عالامتور (1 گلوسساري) جۇيەسىنىڭ «ەسىكتەرى مەن تەسىكتەرى» بولىپ تابىلاتىن ءبىر دە ءبىر براۋزەر (مىسالى، Microsoft Internet Explorer, Mozilla Firefox, Opera, Yandex, رامبلەر-براۋزەر، Google Chrome) [4] ەشقاشان دا ءىش تارتىپ قابىلدامايتىنى بەلگىلى. ياعني، لاتىن الىپبيىمەن قازاقشا جازىلعان سوزدەر تۇسىنىكسىز سيمۆولدارمەن بەرىلەتىن بولادى. ودان قالسا، بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدىڭ لاتىن ءالىپبيى بويىنشا دۇرىس وقىپ، ءبىلىم الۋىنا جاردەمدەسۋىمىز ءۇشىن جاڭا ءالىپبيدى اۋەلى ءوزىمىز جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك جانە ت.ت. سول سەبەپتى، اقىرى قابىلدايتىن بولعان سوڭ، لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەڭ وڭدى ۇلگىسىن قابىلداۋعا اتسالىسۋىمىز ازاماتتىق پارىزىمىز بولماق.
2017 جىلعى 12 ساۋىردە «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. وسى ماقالانىڭ «ءىى. تاياۋ جىلدارداعى مىندەتتەر» اتتى بولىگىندە ەلباسىمىز: «مەن 2012 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جاريا ەتكەن «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا «2025 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن» مالىمدەدىم. بۇل – سول كەزدەن باستاپ، بارلىق سالالاردا ءبىز لاتىن قارپىنە كوشۋدى باستايمىز دەگەن ءسوز» دەپ شەگەلەپ ايتتى. [5]
كۇندەلىكتى سان-سالالى تۇرمىستا قولدىنىلاتىن «ساندىق» (Digital) IT-تەحنولوگيانىڭ كۇردەلى تاڭبالارىمەن بىتە قايناسىپ كەتۋى ءۇشىن قازاقشا ۇلگىدەگى لاتىن ارىپتەرىنىڭ استى-ءۇستى، ورتاسىنا قويىلاتىن سىزىق-بەلگىلەردىڭ (ǠÄǢÊÕÝŁŖŲŢ جانە ت.ت.) بولماعانى جاقسى ەدى. نەگە دەسەڭىز، ەۋروپانىڭ ەڭ بەلدى مەملەكەتتەرى بولسا دا، قازىرگى فرانتسۋز، نەمىس، يسپان جانە ءوزىمىزدىڭ تۇركى ت.ب. ەلدەردىڭ الىپبيلەرى نەگىزىندە جازىلعان سوزدەردى عالامتوردىڭ جوعارىدا ايتقان براۋزەرلەرى «قابىلدامايتىنىنا» ءوزىڭىز دە تالاي كۋا بولعان بولارسىز دەپ ويلايمىز. جالپى لاتىن ءالىپبيى مەن ونىڭ عىلىمي-تالداۋلىق تۇجىرىمدامالارىن عالامتوردان وڭاي تاۋىپ الىپ، كەڭىرەك تانىسۋعا بولادى. [6]
دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى تاڭبالاردى كودتاۋ ستاندارتى (Unicode [7]) لاتىن الىپبيىنە قاتىستى بارلىق ارىپتەر مەن تاڭبالاردى بۇگە-شەگەسىنە دەيىن نومىرلەپ رەتتەپ قويعان. عالامدىق اتىشۋلى كونسورتسيۋمدار بەكىتكەن «Unicode/ISO/IEC 8859-1» [8] ستاندارتىنان ءبىر عانا نۇكتە-ءۇتىر-سىزىققا اۋىتقۋ، ءبىر قارىن مايدى شىرىتكەن «قۇمالاقتىڭ» تاپ ءوزى بولادى. سول سەبەپتى وسى رەفورماعا جۇمسالاتىن قىرۋار قاراجاتتى جەلگە شاشپاۋ ءۇشىن جاڭا ءالىپبيدى اسىقپاي، اق-قاراسىن ابدەن اجىراتىپ الىپ قابىلداعانىمىز دۇرىس بولادى.
الداعى مىڭ جىلدان كەيىن جەر بەتىندە ۇلىبريتانيا (انگليا) دەگەن ازۋلى ەل بولماۋى دا مۇمكىن، بىراق اعىلشىن ءتىلى مىڭداعان جىلدار بويىنا الەمدىك قاتىناس ءتىلى قىزمەتىن اتقارا بەرەتىن بولادى. سەبەبى، بۇكىل IT-تەحنولوگيا وسى 26 لاتىن ارپىنە نەگىزدەلگەن. ەجەلگى شۋمەر-بابىل، گرەك، يسلامدىق اراب تىلدەرىنىڭ (2-6 گلوسساري ارالىعى ارالىعى) تاريحىندا وسىنداي ۇردىستەر بولعانى بەلگىلى. ەندىگى جەردە باسقا ارىپتەرمەن الماستىرۋ وتە قىمباتقا تۇسەتىن ءىت-تەحنولوگيا سالاسىنداعى لاتىن ارىپتەرى، الەمدىك تۇرعىدا «ماڭگىلىك» عىلىم ءتىلى بولىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن الىستى بولجاي بىلەتىن ءبىزدىڭ ەلباسىمىز سياقتى ساياساتكەرلەر وتە جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. بىراق ەلباسى الدىندا «ۇپاي» جيناعىسى كەلگەندەر بۇل ماڭىزدى ءىستى ءوزارا تايتالاسقان كوكپار جارىسقا اينالدىرىپ جىبەرگەندەي سەزىلەدى.
1 سۋرەت. استى-ۇستىنە ءۇتىر-نۇكتەلەر قويۋ ارقىلى جاسالعان جارامسىز ءالىپبي
2017 جىلعى 29 مامىردا اۆسترياداعى قازاقستان ەلشىسى قايرات سارىباي مىرزا بولاشاق قازاق ءالىپبيى 35 ارىپتەن تۇراتىن بولادى دەپ، 1 سۋرەتتەگى ارىپتەردى كورسەتكەندە، [9] «ماسساعان، مىنا ارىپتەردى ءىت-تەحنولوگيا دا، عالامتور (Internet – 6 گلوسساري) دا قابىلدامايدى عوي» دەپ شوشىپ كەتكەن ەدىك. سويتسەك، بۇل «ءازىل-قالجىڭى تاۋسىلمايتىن» ۇكىمەتىمىزدىڭ لاتىن ارىپتەرىن قولداناتىن ەۋروپاداعى شەت مەملەكەتتەردىڭ جانە باۋىرلاس تۇركيانىڭ «تامىرىن باسىپ كورگەن» ارەكەتى ەكەن. ارادا بەس اي ۋاقىت وتكەندە جاڭا ءالىپبيدىڭ «جىرى» باستالدى...
2 سۋرەت. ءى ۇلگى: تازا لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندە جاسالعان قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسى*
* جاڭا ءالىپبيدىڭ ءبىرىنشى ۇلگىسىندە سىرت كوزگە كورىنبەيتىن دۇرىس جۇيەلىلىك بايقالادى.
3 سۋرەت. ءى ۇلگى: ديگرافتاردىڭ كومەگىمەن وقىلاتىن – «ع، چ، ش، ج» ءارىپ تاڭبالارى:
4 سۋرەت. ءى ۇلگى: ديگرافتاردىڭ كومەگىمەن وقىلاتىن – «ءا، ءو، ءۇ» ءارىپ تاڭبالارى:
5 سۋرەت. ءى ۇلگى: ديگرافتىڭ كومەگىمەن وقىلاتىن – «ڭ» ءارىپ تاڭباسى:
ەلباسىمىزدىڭ ماقالاسى شىققاننان كەيىن ارادا تۋرا بەس اي وتكەندە (11.09.2017 جىل) ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ف.ع.د. ەربول تىلەشوۆ لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا ۇلگى جوباسىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا تانىستىردى. جوعارىداعى جايدان كەيىن، ەشبىر ءۇتىر-نۇكتەسىز بەرىلگەن لاتىن ارىپتەرىنىڭ قازاقشا جاڭا ءالىپبي ۇلگىسىن كورگەن سوڭ عانا كوڭىلىمىز ورنىنا ءتۇستى (2 سۋرەت).
6 سۋرەت. ءىى ۇلگى: اپوستروفتار نەگىزىندە جاسالعان قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسى
قازاق تىلىنە ءتان «ڭ» ءارپى – ديگراف (7 گلوسساري), ال «ءا، ءو، ءۇ، ع، چ، ش، ج» ارىپتەرى ديگرافتار جۇيەسىن قولدانۋ ارقىلى وقىلاتىن بولادى. جاڭا لاتىن ءالىپبيىن ازىرلەۋشىلەر ازىرگە بۇل جوبا ەكەنىن ەسكەرتىپ، سوڭعى نۇسقا عۇلامالاردىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ ارقىلى جاسالاتىنىن مالىمدەدى. [10] بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوپ ۇزاماي بۇل جوبادان ۇكىمەتىمىز باس تارتتى. ءبىر جاعىنان ول دا دۇرىس شەشىم بولدى. سەبەبىن تومەندە ايتامىز...
قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2017 جىلعى 26 قازانداعى № 569 جارلىعىمەن ەنگىزىلگەن ەسكى ءالىپبي ءارىپ جانىنا قويىلاتىن اپوستروفتارمەن (8 گلوسساري) بەلگىلەندى.
7 سۋرەت. ءىىى ۇلگى: دياكريتيكالىق بەلگىلەر نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسى
«قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2017 جىلعى 26 قازانداعى № 569 جارلىعىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2018 جىلعى 19 اقپانداعى № 637 جارلىعىندا جاريالانعان جاڭا الىپبيدە دياكريتيكالىق بەلگىلەر (9 گلوسساري) قولدانىلاتىن بولدى. بىراق، عالامتوردى پايدالانۋشىلار «شىعىس قازاقستان» ءسوزى قۇلاققا تۇرپىدەي، كوزگە وعاشتاۋ كورىنەتىن بولعاندىقتان، بۇل جوبا دەرەۋ توقتاتىلدى.
جاڭا ءالىپبي وزگەرتۋگە بولمايتىن «قۇران» ەمەس دەپ ونى 1 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا ەكى رەت وزگەرتۋدىڭ كەرى اسەرى دە بولدى. جوعارعى باسشىلار الدىندا «ۇپاي» جيناعىسى كەلگەن كىشى باسشىلار 26.10.2017 جىلعى ءالىپبي ۇلگىسى بويىنشا قىپ-قىزىل اقشاعا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ، كابينەتتەردىڭ اتاۋلارىن جازىپ قويدى. جاڭا ءالىپبي بويىنشا (19.02.2018 جىل) اتاۋلاردى تاعى دا وزگەرتۋ ءۇشىن قوماقتى قاراجات جۇمساۋ قاجەت. ەڭ جامانى، جاڭا الىپبيگە ەلدىڭ سەنىمىن جوعالتىپ الۋىمىز مۇمكىن. وسى جوبامەن اينالىسىپ جاتقان مەملەكەتتىك مەكەمەلەر جاڭا ءالىپبي «ۇپاي» جينايتىن سپورت جارىسى ەمەس، «ماڭگىلىك ەل» بولعىسى كەلەتىن قازاق ۇلتىنىڭ مىڭداعان جىلدارعا ەسەپتەلگەن بولاشاعى ەكەنىن جاقسىلاپ ءتۇسىنىپ الۋى ءتيىس، سوندا عانا ءىس العا باسادى...
الدەبىر جاڭا ءىستى قولعا العاندا، وتكەن تاريحىمىزدى ەلەپ-ەكشەي وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋدى ۇيرەنەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا IT-تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرى مەن نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىندەگى ادەبيەتتەردى مولىنان پايدالاندىق. ەگەر ءبىز سياقتى پاقىردىڭ پىكىرىمەن ساناساتىن كوز بەن قۇلاق بولسا، بىزگە ءسال عانا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ ارقىلى قايتا جاسالعان ءى ۇلگىنىڭ ۇنايتىنىن ايتقان بولار ەدىك. تەك ديگرافتار (قوساقتالعان ەكى ءارىپ) ەمەس، قاجەت بولسا تريگرافتاردى (قوساقتالعان ءۇش ءارىپ) ورىندى قولدانۋ ارقىلى IT-تەحنولوگيا مەن اعىلشىن ءتىلدى الەمنىڭ «ەسىگى مەن تەسىگىنە» ەركىن كىرىپ شىعۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا جوعارىدا ايتقان «Unicode/ISO/IEC 8859-1» قاتاڭ دا قاتال ەرەجەلەرى [7] [8] لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە ەشبىر كەدەرگى جاساي المايدى.
- جالپى لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ ءۇش ۇلگىسىنە ورتاق ءبىر كەمشىلىك بار. جاڭا لاتىن ءالىپبيىنىڭ جوبالارى ءبارىن تازا اق پاراقتان باستاۋعا ارنالعانداي اسەر قالدىرادى. وتكەن تاريحىمىزداعى كيريلليتسامەن جازىلعان جازبالاردى جاڭا لاتىن الىپبيىمەن جازۋعا ارەكەت جاسار بولساق، كەيبىر ەسكى كيريلل ارىپتەرىنىڭ جاڭا ارىپتىك بالاماسى قازاقى لاتىن ءالىپبي قورىندا جوق ەكەنىن كورەمىز. سوندا ۇرپاقتارىمىز وتكەن تاريحىمىز دۇرىس جازىلماسا، ونى قالاي تانيدى؟
- بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا ەڭ باستان قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن ءىت-تەحنولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارىن دا ءتىل ماماندارىمەن بىرگە قاتىستىرۋ قاجەت ەدى. ولار جوعارىدا ءبىز ايتقان قيىندىقتارمەن سوناۋ 1990 جىلداردان بەرى الىسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. [11] لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىندە 26 ءارىپ بولا ما، الدە ەسكىشە 42 ءارىپ بولا ما، ماڭىزدى نارسە ول ەمەس. ماڭىزدى نارسە، قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبي ارىپتەرى كەشەندى تۇردە كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنان (كلاۆياتۋرا) وڭاي تابىلىپ، جادىمىزعا وڭاي ساقتالۋى كەرەك. سوندا لاتىن ءارپى نەگىزىندەگى جاڭا پەرنەتاقتالاردى شىعارۋدىڭ قاجەتى بولمايدى (ياعني قىرۋار مەملەكەت قاراجاتى ۇنەمدەلەدى) جانە جاڭا ءالىپبيدى مەڭگەرۋ ەلگە قيىن بولمايدى. ءارى قاراي اعىلشىن تىلىندەگى ماتەريالداردىڭ 70-80 پايىزىن تۇسىنەتىندەي ەتىپ اۆتوماتتى ونلاين اۋدارعىشتار ءبىر سەكۋند ىشىندە قالاساڭ قازاقشا، قالاماساڭ ورىسشالاپ اۋدارىپ بەرەدى.
- جاڭا ءالىپبي جوباسىندا توتەنشە جاڭاشىلدىق ەنگىزۋدى كوزدەگەن «پوپۋليزم» ەمەس، ءبىر ماقساتتى كوزدەگەن سالقىن (حولودنىي) امال-ەسەپ (راسچەت) قاجەت. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدى كوپ اۋرەگە تۇسىرمەۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعانىمىز دۇرىس. قازاق ەلىنىڭ جاستارى، قازىرگى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردە اقپارات الماسقاندا، كوبىنەسە عالامتوردا الەمنىڭ بارلىق تىلدەرىنە اۋداراتىن «Google» اۋدارما براۋزەرىن [12] پايدالانادى. بۇل براۋزەردە قازاقتىڭ سوزدەرىن استى-ۇستىندە ارنايى بەلگىلەرى بار ارىپتەرىمەن ترانسكريپتسيالايدى. مىسالى، «قازاقتىڭ ۇلتتىق كۇنتىزبەسى» ءسوزىن «Qazaqtıñ ulttıq küntizbesi» دەپ جازادى. ياعني، كۇللى الەم قولداناتىن بۇل ايگىلى سوزدىككە، جاڭا ۇلگىدەگى ءالىپبي ارىپتەرىن ەندىرۋدى ۇمىتپاۋ قاجەت ت.ت.
ءوزىمىز تۇزگەن الگوريتم نەگىزىندە جاسالعان جاڭا ءالىپبي جۇيەسىندە 26 لاتىن ءارپىنىڭ ءبارىن پايدالانىپ وتىرمىز. سەبەبى، IT-تەحنولوگيا مەن باسقا «ساندىق [Digital]» سالالاردا ءاربىر لاتىن ءارپىنىڭ ءوز ورنى بار. كۇندەلىكتى تۇرمىستا 1-دەن 26-عا دەيىنگى – جەكە ءارىپ تۇرىندەگى («ا» مەن «ز» ارىپتەرىنىڭ ارالىعى) جانە 27-دەن 33-كە دەيىنگى قوس ءارىپتى ديگراف ارىپتەر تۇرىندەگى («ءا» مەن «ج» ارىپتەرىنىڭ ارالىعى) لاتىن ارىپتەرى قولدانىلادى. كيريلليتسامەن جازىلعان تاريحىمىز بەن جانە ت.ب. جازبالاردى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ اياقتالىپ بىتكەنشە جانە «وتپەلى كەزەڭدە» جاڭا الىپبيگە ەلدىڭ كوزىن ۇيرەتۋ ءۇشىن 34-تەن 42-گە دەيىنگى («چ» مەن «يا» ارىپتەرىنىڭ ارالىعى) قوس ءارىپتى ديگراف جانە ءۇش ءارىپتى جالعىز تريگراف (37-ءشى ءSسى ءsسى – ششش) تۇرىندەگى لاتىن ارىپتەرى ۋاقىتشا قولدانىلىپ، بىرتە-بىرتە قولدانىستان شىعارىلادى.
مۇندا ديگرافتاردىڭ سوڭعى ارپىنە جۋىق تۇردە – داۋىستى دىبىسقا سايكەس كەلەتىن تەك قانا «ءى» جانە جۋىق تۇردە – داۋىسسىز [قاتاڭ، تۇيىق] دىبىسقا سايكەس كەلەتىن تەك قانا «ھ» ارىپتەرى الگوريتم بويىنشا كەزەكتەسىپ قويىلىپ وتىرادى. بۇل جاڭا ءالىپبيدى جادىمىزعا ساقتاۋدى الدەقايدا وڭايلاتادى. بۇعان دەيىنگى 1-جوباداعى ديگرافتار سوڭىنا دىبىستالۋى ۇقساس دەپ بۇدان باسقا ارىپتەردى جۇيەسىز تىركەستىرە بەرۋ جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەنۋدى قيىنداتاتىنى ءسوزسىز ەدى. ءبىز تۇزگەن الگوريتم نەگىزىندە تۇزىلگەن لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيىن قوعامىمىز كوپ قيىندىقسىز مەڭگەرىپ كەتەدى دەپ ويلايمىز.
1 كەستە. IV ۇلگى: جوعارىداعى ءۇش ەسكەرتپەنىڭ نەگىزىندە ءوزىمىز تۇزگەن ءالىپبي جۇيەسى
- لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى جاڭا قازاق ءالىپبيى (ق.ءا.قامبار جاساعان ۇلگى)
| اا | بب | سس | دد | ەە | فف | گگ | |||||||
| 1 | Aa | 2 | Bb | 3 | Cc | 4 | Dd | 5 | Ee | 6 | Ff | 7 | Gg |
| ھھ | ءىى | ءۇۇ | كك | لل | مم | نن | |||||||
| 8 | Hh | 9 | Ii | 10 | Jj | 11 | Kk | 12 | Ll | 13 | Mm | 14 | Nn |
| وو | پپ | قق | رر | تستس | تت | ۋ | |||||||
| 15 | Oo | 16 | Pp | 17 | 18 | Rr | 19 | Ss | 20 | Tt | 21 | Uu | |
| ۆۆ | ۇۇ | حح | ىى | زز | ءاا | عع | |||||||
| 22 | Vv | 23 | Ww | 24 | Xx | 25 | Yy | 26 | Zz | 27 | Ai ai | 28 | Gh gh |
| ي | ڭڭ | ءوو | شش | جج | چچ | يويو | |||||||
| 29 | Ji ji | 30 | Nh nh | 31 | Oi oi | 32 | Sh sh | 33 | Zi zi | 34 | Ch ch | 35 | Ei ei |
| ەە | ششش | يۋيۋ | ي | يايا | |||||||||
| 36 | Eh eh | 37 | Sءسى sءسى | 38 | Jh jh | 39 | Xi xi | 40 | Xh xh | 41 | Yi yi | 42 | Yh yh |
- قازىرگى كەزدە قولدانىلاتىن 42 كيريلل ارىپتەرىنىڭ ورنالاسۋ رەتى
| 1 | اا | 2 | ءاا | 3 | بب | 4 | ۆۆ | 5 | گگ | 6 | عع | 7 | دد |
| 8 | ەە | 9 | يويو | 10 | جج | 11 | زز | 12 | ي | 13 | ي | 14 | كك |
| 15 | قق | 16 | لل | 17 | مم | 18 | نن | 19 | ڭڭ | 20 | وو | 21 | ءوو |
| 22 | پپ | 23 | رر | 24 | سس | 25 | تت | 26 | ۋ | 27 | ۇۇ | 28 | ءۇۇ |
| 29 | فف | 30 | حح | 31 | ھھ | 32 | تستس | 33 | چچ | 34 | شش | 35 | ششش |
| 36 | 37 | ىى | 38 | ءىى | 39 | 40 | ەە | 41 | يۋيۋ | 42 | يايا |
- قازىرگى كەزدە قولدانىلاتىن 26 لاتىن ارىپتەرىنىڭ ورنالاسۋ رەتى
| 1 | Aa | 2 | Bb | 3 | Cc | 4 | Dd | 5 | Ee | 6 | Ff | 7 | Gg |
| 8 | Hh | 9 | Ii | 10 | Jj | 11 | Kk | 12 | Ll | 13 | Mm | 14 | Nn |
| 15 | Oo | 16 | Pp | 17 | 18 | Rr | 19 | Ss | 20 | Tt | 21 | Uu | |
| 22 | Vv | 23 | Ww | 24 | Xx | 25 | Yy | 26 | Zz |
لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبي جوباسىمەن تانىسىپ بولدىق. بىراق جاڭا ءالىپبيدىڭ لينگۆيستىك زاڭدىلىققا سايكەس تۇزىلگەن فونەتيكالىق ترانسكريپتسياسىن ءالى كورگەنىمىز جوق. ول ءدال قازىرگى كەزدە قاجەت ەمەس سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ءومىردىڭ ءوزى بۇل ماسەلەنى الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتاتىنىن بولجاپ ءبىلۋ ءۇشىن اسا عۇلاما بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر جوعارىداعى لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى جاڭا ءالىپبيدىڭ جوباسىن جاساۋشىلار قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە مىندەتتى تۇردە قاجەت فونەتيكالىق ترانسكريپتسيانى جاسايتىن بولسا، تومەندەگى 8 سۋرەتتە كورسەتىلگەن اعىلشىن ءتىلى ۇلگىسىندەگى فونەتيكالىق ترانسكريپتسيانى كوشىرىپ الماۋىن وتىنەمىز. نەگە؟
8 سۋرەت. اعىلشىن تىلىندەگى فونەتيكالىق ترانسكريپتسيانىڭ 45 تاڭباسى
الەمدەگى ەڭ كەمەل دەگەن اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءوزى ءبارىمىز بىلەتىندەي – فونەتيكالىق ترانسكريپتسيانى پايدالانادى. فرانتسۋز لينگۆيستى پاۋل ەدۋارد پاسسي (فر. Paul Édouard Passy, 1859-1940) – 1886 جىلعى حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي ۇلگىسىن ازىرلەۋشىلەردىڭ بىرەۋى. وسى عۇلاما عىلىمي اينالىسقا تىك بۇرىشتى جاقشاعا الىنىپ جازىلاتىن فونەتيكالىق ترانسكريپتسيانىڭ سيمۆولدارىن ەندىرگەن. ەڭ دامىعان دەپ ەسەپتەلەتىن اعىلشىن تىلىندە 26 ءارىپ جانە 44 دىبىس بار (ولاردىڭ 20-سى داۋىستى، 24 داۋىسسىز دىبىس). ياعني، 6 داۋىستى ارىپكە – 20 داۋىستى دىبىس سايكەس كەلەدى. [13] ءار ءتۇرلى ورىندا تۇرعان ءارىپ ءار ءتۇرلى وقىلادى. بۇل جاعداي الەمنىڭ بارلىق تىلدەرىنە ورتاق ماسەلە دەپ ايتۋعا بولادى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، اعىلشىن تىلىندەگى فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا تاڭبالارىنىڭ ءبارى دە لاتىن ارىپتەرىنەن قۇرالماعان. بۇلاردىڭ ىشىندە اعىلشىندار لاتىن ارپىمەن جازعانعا دەيىن قولدانىلعان ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ كەيبىر ارىپتەرى بار. لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە دە مىندەتتى تۇردە «فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا تاڭبالارى» قاجەت. جاڭا ءالىپبيدى قالىپتاستىرا الماي جاتقاندا، قوسىمشا تاڭبالاردى قايدان تابامىز دەپ باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل سالادا بىزدەرگە الدەقاشان «ءولى ءتىل» جانە «ءولى ارىپتەر» ساناتىنا ەنگەن كوك تۇرىك بابالارىمىزدىڭ كونە تۇركى رۋنيكا جازۋلارى كومەككە كەلەدى. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ 42-دەن كەم بولمايتىن فونەتيكالىق ترانسكريپتسياسىنىڭ تاڭبالارىنا كونە تۇركى جازۋى (كۇلتەگىن، 684-731 جج.، بىلگە قاعان، 681-734 جج.، تونىكوك، 646-731 جج.) نەمەسە ورحون-ەنەسەي جازۋىنىڭ (ب.ز.د. V ع. – ب.ز. X ع.) تاڭبالارىن (2 كەستە) الۋعا بولادى.
ازيالىق تۇركى رۋنالارى سوعدى جازۋىنىڭ نەگىزىندە ب.ز. VIII ع. بۇرىن جاسالعان دەپ ەسەپتەلەدى. ونىڭ الىپبيىندە 40-قا جۋىق گرافەما قولدانىلعان. كونە تۇركى رۋنيكا جازۋىنىڭ ەرەكشەلىگى – وندا نەگىزگى ۆەليارلىق جانە پالاتالدىق داۋىسسىزدارعا ارنالعان بىرنەشە جۇپ دەربەس ارىپتەر بار. كونە تۇركى رۋنيكا جازۋىنىڭ جۇمباعىن 1893 جىلى دانيا عالىمى ۆ.ل.پ.تومسەن (1842-1927) شەشكەن. ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تۇڭعىش ءتارجىمالارىن 1894 جىلى ۆ.ۆ.رادلوۆ (1837-1918) جاساعان. [14] قاراپ تۇرساڭىز، 2 كەستەدەگى قازاقتىڭ فونەتيكالىق ترانسكريپتسياسىنا پايدالانۋعا ۇسىنىس جاسالىپ وتىرعان كونە تۇركى رۋنيكالىق ارىپتەردىڭ، 8 سۋرەتتەگى اعىلشىن تىلىندەگى فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا تاڭبالارىنان ەشبىر كەم ءتۇسىپ تۇرعان جەرى جوق.
2 كەستە. كونە تۇركى ارىپتەرىن – فونەتيكالىق ترانسكريپتسياعا پايدالانۋ
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 |
| 37 | 38 | 39 | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 45 |
كونە تۇركى رۋنيكا تاڭبالارىن لاتىن ارىپتەرى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيىنىڭ – داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستارىنا ىڭعايلاپ، جۇيەلەسەك جەتىپ جاتىر. تىلدىك گرامماتيكانى جىلىكتىڭ مايىنداي شاعاتىن لينگۆيست ماماندارىمىز ءۇشىن بۇل اسا قيىن شارۋا ەمەس. ەگەر قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە قوسىمشا جۇرگىزىلەتىن فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا تاڭبالارى تولىق قامتىلماي جاتسا، جاڭا تاڭبالاردى كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، تونىكوك بالبالتاس جازۋلارىنان الۋعا بولادى. «بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن» دەپ جاساعان بۇل ارەكەتىمىز ءوز كەزەگىندە قازاقتىڭ بۇگىنگى تاريحىن كەشەگى وتكەن داڭقتى كوك تۇرىكتەر داۋىرىمەن جالعاستىرادى جانە ۇلتىمىزدىڭ بويىندا پاتريوتتىق سەزىمدى وياتۋعا سەبەپشى بولادى دەپ ويلايمىز. وسىنداي يگى ىستەرىمىزبەن كۇللى ءيىسى تۇركى الەمنىڭ ەلدەرىنە ۇلگى بولارىمىز انىق!
پايدالانعان ادەبيەتتەر
| 1 | شامين س. رۋسسكويازىچنىە زاپيسي لاتينيتسەي نا كنيگاح، يكوناح ي درۋگيح پرەدمەتاح (XVII – ناچالو XVIII ۆ.) // درەۆنيايا رۋس. ۆوپروسى مەديەۆيستيكي : جۋرنال. – 2007. – № 3. – س. 122 – 123. |
| 2 | «داەش لاتينيتسۋ، job tvoju maman!».، الەكساندر تريفونوۆ، 16.01.2008 گ.، ەلەكتروندى رەسۋرس: http://www.kasparov.ru/material.php?id=478E0C2F48B7D. |
| 3 | ەلەكتروندى رەسۋرس: https://kk.wikipedia.org/wiki/قازاق_الىپبيى
ەلەكتروندى رەسۋرس: https://ru.wikipedia.org/wiki/كازاحسكايا_پيسمەننوست |
| 4 | ەلەكتروندى رەسۋرس: http://www.freeadvice.ru/browsers.php |
| 5 | قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى.، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 12.04.2017 جىل، ەلەكتروندى رەسۋرس: https://egemen.kz/article/nursultan-nazarbaev-bolashaqqa-baghdar-rukhani-zhanhghyru, http://www.inform.kz/kz/elbasy-makalasy-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru_a3016293 |
| 6 | ەلەكتروندى رەسۋرس: https://en.wikipedia.org/wiki/Latin_alphabet
ەلەكتروندى رەسۋرس: https://ru.wikipedia.org/wiki/لاتينسكي_الفاۆيت ەلەكترون. رەسۋرس: https://ru.wikipedia.org/wiki/الفاۆيتى_نا_وسنوۆە_لاتينسكوگو |
| 7 | ەلەكتروندى رەسۋرس: https://en.wikipedia.org/wiki/Latin_script_in_Unicode |
| 8 | ەلەكتروندى رەسۋرس: https://en.wikipedia.org/wiki/ISO_basic_Latin_alphabet
ەلەكتروندى رەسۋرس: https://en.wikipedia.org/wiki/ISO/IEC_8859-1 جانە ت.ب. |
| 9 | 29.V.2017 جىل، كاك، ۆوزموجنو، بۋدەت ۆىگليادەت نوۆىي كازاحسكي الفاۆيت.، https://www.nur.kz/1506309-kak-budet-vyglyadet-novyy-kazakhskiy.html |
| 10 | 11.ءىح.2017 جىل، كاك ۆىگلياديت پروەكت نوۆوگو كازاحسكوگو الفاۆيتا.، https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kak-vyiglyadit-proekt-novogo-kazahskogo-alfavita-326238/ |
| 11 | س.م.كيككارين، ف-م.ع.ك، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 2002, 2003, 2006 جج.، قازاق ءتىلىنىڭ كودتامالارمەن كورگەن بەينەتىمىز، سەبەبى – ستاندارتتى بۇزعان وڭبايدى: http://www.sci.kz/~sairan/kazcode/kazcode_kk.html |
| 12 | ەلەكتروندى رەسۋرس: https://translate.google.com جانە ت.ب. |
| 13 | فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا تۋرالى دەرەكتەر: ەلەكتروندى رەسۋرس: http://my-en.ru/phrase_book/proiznosheniye_angliyskikh_zvukov.php جانە http://my-talk-hamster.ru/transkripciya/ |
| 14 | ورىسشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك: لينگۆيستيكا / جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ە.ع.د.، پروفەسسور ە. ارىن – پاۆلودار: «ەكو» عوف. 2007. |
ماقالاعا گلوسساري
| 1 | عالامتور – دەپ ءبىر-اق اتپەن اتاپ جۇرگەن قازاقى تۇسىنىگىمىز اعىلشىن ءتىلدى اقپاراتتاردا «دۇنيەجۇزىلىك شىرماۋىق» (اعىل. World Wide Web, WWW [1]) جانە ينتەرنەت (Internet [2]) دەپ ەكى بولەك ايتىلادى جانە بۇل ەكى ۇعىمدى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرماۋدى وتىنەدى.
1. World Wide Web (قىسقاشا WWW نەمەسە ۆەب-web) – قۇجاتتار مەن باسقا ۆەب-رەسۋرستار ءوزارا گيپەرماتىندىك سىلتەمەلەرمەن بايلانىسقان جانە ينتەرنەت ارقىلى قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولاتىن رەسۋرستاردىڭ بىركەلكىلەنگەن (سينونيم. بىرىڭعايلانعان، جۇيەلەنگەن، سايكەستەندىرىلگەن) كورسەتكىشى (Uniform Resource Locator – URL) بويىنشا انىقتالاتىن اقپاراتتىق كەڭىستىك بولىپ تابىلادى. ەلەكتروندى رەسۋرس: https://en.wikipedia.org/wiki/World_Wide_Web 2. ەڭ جاڭا جانە كوپشىلىككە كەڭ تاراعان ينتەرنەت قىزمەتى WWW گيپەرماتىن قاعيداتىنا نەگىزدەلەدى جانە مۋلتيمەديا رەسۋرستارىن (بەينە، اۋديوگرافيكا ت.ب.) مۇمكىندىگىنشە پايدالانا وتىرىپ، اقپارات بەرۋگە قابىلەتتى. SLIP, ررر نەمەسە ينتەرنەتپەن تىكەلەي قوسىلۋدى، سونداي-اق ارنايى باعدارلاما ينتەرنەت ناۆيگاتورلارىمەن (Mosaic نەمەسە Netsape ءتيپتى) قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ەتەدى. ەلەكتروندى رەسۋرس: https://en.wikipedia.org/wiki/Internet |
| 2 | مەسوپوتاميا (كونە گرەك. Μεσοποταμία، [μέσος «ورتا» + ποταμός «وزەن»]، اراب. الرافدين بلاد بيلاد ءار-رافيداين [الجزيرة، ءال-جازيرا، النهرين بين ما ما-باين-ءان-ناحراين]، پارسى. ميان رۋدان، سيريا. بەت نارەين، اعىل. Mesopotamia, تۇرىك. Mezopotamya, كۋرد. Naçeman) – تيگر جانە ەۆفرات وزەندەر جۇيەسىنىڭ شەگىنە ورنالاسقان تاريحي-گەوگرافيالىق ايماق. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ەجەلگى وركەنيەتتەردىڭ بىرەۋى سانالىپ كەلگەن شۋمەر جانە اككاد ەلدەرىنىڭ سيپپار، كيش، نيپپۋر، شۋرۋپپاك، ۋرۋك، لارسا جانە ت.ب. قالا-مەملەكەتتەرى، قازىرگى يراك پەن كۋۆەيت، سيريا (شىعىسى), تۇركيا (وڭت.-شىع.), تۇرىك-سيريا، يران-يراك شەكارالارىنىڭ بويىنداعى وڭىرلەرگە ورنالاسقان. |
| 3 | شۋمەر (شۋم. ki-en-ĝir [وركەنيەتتى پاتشالار ەلى]، كەيىنگى اتاۋى: ùĝ saĝ gíg-ga [قارا باس]، اككاد. Šumeru, اعىل. Sumer) – ەجەلگى ەگيپەت (مىسىر) پەن يندا ء(ۇندى) القابىنداعى وركەنيەتتەرمەن ءبىر كەزەڭدە (ەرتە قولا ءداۋىرى) پايدا بولعان تۇڭعىش قالا وركەنيەتى دەپ سانالادى. تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا سالىنعان ەجەلگى ۋرۋك جانە دجەمدەت-ناسر قالالارىنان تابىلعان ساز تاقتاداعى سىنالاپ جازىلعان كونە ماتىندەردىڭ (شۋمەرلەر ءوز انا ءتىلىن «eme-gir» دەپ اتاعان) جازىلعان ۋاقىتى اۋەلدە ب.ز.د. 3300 جىلدار دەگەن بولاتىن. بىراق، قازىرگى تاريحشىلار (2003 جىل) شۋمەر تىلىندە سويلەگەن ۋبايد وركەنيەتى (عىلىم تىلىندە «پروتو-ەۆفراتتىقتار» نەمەسە «ۋبايدتار») ب.ز.د. 6200 جىلدارى (قالىپتاسۋى ب.ز.د. 5500-4000 جج. ارالىعى) پايدا بولعان دەپ وتىر. |
| 4 | گرەك ءتىلى (قازىرگى گرەك. ελληνικά [elinika]، elliniká، ελληνική γλώσσα [elinici ɣlosa]، ellinikí glóssa) – ەجەلگى زامانداردا شىعىس جەرورتا تەڭىزىنىڭ بارلىق دەرلىك ەلدەرىنە تارالعان ۇندىەۋروپالىق تىلدەر اۋلەتىنىڭ تاۋەلسىز تارماعى بولىپ سانالادى. ونىڭ تاريحى جۋىق تۇردە ب.ز.د. جانە ب.ز. 34 عاسىردى قامتيدى. فينيكيا قالىبىمەن پايدا بولعان گرەك ءالىپبيى – لاتىن، كيريلليتسا، ارميان، كوپت، گوتيكا جانە ت.ب. جازبا جۇيەلەرىنىڭ نەگىزىنە الىندى. گرەك جانە لاتىن الىپبيلەرى استرونوميادا جانە حالىقارالىق عىلىمي سوزدىكتە جاڭا سوزدەردى جاساۋدا كەڭ قولدانىلاتىندىقتان، تومەندە گرەك ءالىپبيىنىڭ 24 ءارپىن بەرىپ وتىرمىز: 1. Α α (άλφα الفا); 2. Β β (βήτα ۆيتا بەتا); 3. Γ γ (γάμμα گامما); 4. Δ δ (δέλτα دەلتا); 5. Ε ε (έψιλον ەپسيلون); 6. Ζ ζ (ζήτα زيتا دزەتا); 7. Η η (ήτα يتا ەتا); 8. Θ θ (θήτα فيتا تەتا); 9. Ι ι (γιώτα يوتا); 10. Κ κ (κάππα كاپپا); 11. Λ λ (λάμ(β)δα لامدا ليامبدا); 12. Μ μ (μι مي ميۋ); 13. Ν ν (νι ني نيۋ); 14. Ξ ξ (ξι كسي); 15. Ο ο (όμικρον وميكرون); 16. Π π (πι پي); 17. Ρ ρ (ρο، ρω رو); 18. Σ σ2 ς3 (σίγμα سيگما); 19. Τ τ (ταυ تاف تاۋ); 20. Υ υ (ύψιλον يپسيلون); 21. Φ φ (φι في); 22. Χ χ (χι حي); 23. Ψ ψ (ψι پسي); 24. Ω ω (ωμέγα ومەگا). |
| 5 | اراب ءتىلى (اراب. العربية، al-'arabiyyah نەمەسە عربي' arabī) – اراب جارتى ارالىنىڭ سولت.-بات. بولىگىندە پايدا بولعان نەگىزگى سەميتتىك تىلدەر كەشەنىنە جاتادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداعى 6 رەسمي ءتىلدىڭ بىرەۋى، 26 مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلى، شامامەن 422 ملن. ادام اراب تىلىندە سويلەيدى، الەمدىك دەڭگەيدە كەڭ تارالعان 5 ءتىلدىڭ بىرەۋى. يسلام وركەنيەتىنىڭ «التىن داۋىرىندە» (VII-XIV عع.) ورتاق عىلىم ءتىلى – اراب ءتىلى بولعان. قازىرگى استرونوميادا كوپ جۇلدىزدار اراب تىلىندە اتالادى. تومەندە اراب ءالىپبيىنىڭ 28 ءارپىن بەرىپ وتىرمىز: 1. ﺎ أَلِف ’اليف ا ا; 2. ﺐ بَاء با̄’ ب b; 3. ﺖ تَاء تا̄’ ت t; 4. ﺚ ثَاء س̱ا̄’ س̱ ṯ; 5. ﺞ جِيم دجӣم دج/گ ǧ; 6. ﺢ حَاء ح̣ا̄’ ħ ḥ; 7. ﺦ خَاء ح̮ا̄’ x ḫ; 8. ﺪ ﺩدَال دا̄ل د d; 9. ﺬ ذَال ز̱ا̄ل ز̱ ḏ; 10. ﺮ رَاء را̄’ ر r; 11. ﺰ زَاي زا̄ي (زاين) ز z; 12. ﺲ سِين سӣن س s; 13. ﺶ شِين شӣن ش š; 14. ﺺ ﺼصَاد س̣ا̄د س̣ ṣ; 15. ﺾ ضَاد د̣ا̄د د̣ ḍ; 16. ﻂ طَاء ت̣ا̄’ ت̣ ṭ; 17. ﻆ ظَاء ز̣ا̄’ ز̣ ẓ; 18. ﻊ عَيْن ‘اين ‘ʕ/ʿ; 19. ﻎ غَيْن گاين گ/گ̣ ġ; 20. ﻒ فَاء فا̄’ ف f; 21. ﻖ قَاف ك̣ا̄ف ك̣ q; 22. ﻚ كَاف كا̄ف ك k; 23. ﻞ لاَم ليا̄م ل l; 24. ﻢ مِيم مӣم م m; 25. ﻦ نُون نӯن ن n; 26. ﻪ هَاء حا̄’ ح h; 27. ﻮ وَاو ۆا̄ۆ (ۋاۋ) ۆ w; 28. ﻲ يَاء يا̄’. |
| 6 | اعىلشىن ءتىلى (اعىل. English language) – ەرتە ورتا عاسىرداعى انگليادا قولدانىلعان باتىسگەرمان ءتىلى. قازىرگى كەزدە عالامدىق دەڭگەيدە ورتاق جالپى ءتىل (لينگۆا فرانك – lingua franca) مىندەتىن اتقارادى. انگلياعا كوشىپ بارعان «انگل» دەپ اتالعان گەرمان تايپاسى مەن بالتىق تەڭىزىندەگى انگليا جارتى ارالىنىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتالعان. سولتۇستىك تەڭىز جاعالاۋىنداعى نيدەرلانديا مەن گەرمانيادا 500 مىڭداي ادام سويلەيتىن فريز(يسك) تىلىمەن تىعىز بايلانىستى بولسا دا، اعىلشىن ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنا – نەمىس، لاتىن، رومان، اسىرەسە فرانتسۋز ءتىلى كوپ ىقپال جاساعانى بايقالادى. اعىلشىن ءتىلى سوڭعى 1400 جىل بويىنا ۇنەمى دامىپ كەلەدى. ءار ەلدەگى اعىلشىن تىلىندە ەلەۋلى اكتسەنتتەر مەن ديالەكتىلەر بولسا دا، كۇللى الەم بۇل تىلدە ءبىر-بىرىمەن جەڭىل تۇسىنىسەدى. ونەركاسىپ پەن ءوندىرىس، قوعامدىق ءومىرىمىز بەن جەكە تۇرمىسىمىزعا IT-تەحنولوگيا ونىمدەرى جاپپاي ەنىپ، كومپيۋتەر نەگىزگە قۇرالعا اينالىپ جاتقان قازىرگى كەزەڭ، وسى وزگەرىستەرمەن تىعىز بايلانىسقان اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە ماجبۇرلەيدى. تومەندە اعىلشىن ءالىپبيىنىڭ 26 ءارپىن بەرىپ وتىرمىز: 1. A a ā; 2. B bee bē; 3. C cee cē; 4. D dee dē; 5. E e ē; 6. F ef ef; 7. G gee gē; 8. H aitch haitch hā; 9. I i ī; 10. J jay jy; 11. K kay kā; 12. L el ell; 13. M em em; 14. N en en; 15. O o ō; 16. P pee pē; 17. Q cue qū; 18. R ar er; 19. S ess es; 20. T tee tē; 21. U u ū; 22. V vee; 23. W double-u; 24. X ex ex; 25. Y wy ī graeca; 26. Z zed zēta. |
| 7 | ديگراف، ديگرامما (كونە گرەك. δίς [δῐ-] – «ەكى رەت، ەكى مارتە» جانە كونە گرەك. γράφω [gráphō] – «جازامىن») – جازبادا فونەم مەن ولاردىڭ نەگىزگى ۇلگىلەرىن تاڭبالاۋ ءۇشىن قولىدانىلاتىن، ەكى ارىپتەن تۇراتىن قۇرامداس جازۋ تاڭباسى. مىسالى، پولياك تىلىندە – cz [چ]، sz [ش]، اعىلشىن تىلىندە – th, ch, sh, oo, ال فرانتسۋز (eau) جانە نەمىس تىلدەرىندە (sch) ءتىپتى ءۇش ارىپتەن تۇراتىن – تريگرافتار قولدانىلادى. كسرو كەزىندە، تۇركى تىلدەس قۇمىق تىلىندە كيريلل ارىپتەرى – گ، گ، و، ينگۋشتاردا – ا، ابازيندەردە – گۆ، ادىگەيلەردە – گۋ، التاي، ياكۋتتاردا – د ت.ت. ءارىپ تاڭبالارى بولعانى بەلگىلى. |
| 8 | اپوستروف (كونە گرەك. ἀπόστροφος – «كەيىن قاراتىلعان»، فر. apostrophe) – تۇرلىشە ماقساتتى كوزدەگەن ءارتۇرلى تىلدەردىڭ الىپبيلىك جازباسىندا قولدانىلاتىن جازبا جولىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى «ءۇتىر» (’), «سىزىق» (') نەمەسە «شتريح» (#) تۇرىندەگى الىپبيلىك ەمەس ورفوگرافيالىق بەلگى. شەتەلدىك ادام ەسىمدەرىندە اپوستروفتار ءجيى تۇردە باستاپقى ەلەمەنتتەردەن كەيىن قويىلادى. مىسالى، جاننا د’ارك، و’كوننور، د’ارتانيان، برەن-ل’اللە جانە ت.ب. |
| 9 | دياكريتيكالىق بەلگىلەر (كونە گرەك. δια-κρῐτικός – «اجىراتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن» ءسوزى كونە گرەكتىڭ κρῐτῐκός – «اجىراتۋعا قابىلەتتى» سوزىنەن الىنعان) – [لينگۆيستيكادا] ءالىپبيدىڭ (ۇندەستىرۋدى قوسا العاندا) جانە دىبىستىق جازۋ جۇيەلەرىنىڭ دىبىستىق تاۋەلسىز بەلگىلەرى رەتىندە ەمەس، باسقا بەلگىلەردىڭ ءمانىن وزگەرتۋ نەمەسە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جازبا جولىنىڭ ۇستىنە، استىنا، سيرەك تۇردە جازبا جولىنىڭ ىشىنە قويىلاتىن بەلگىلەر. [تيپوگرافيكادا] بەلگىلەردىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتەتىن جانە ادەتتە بولەك جيناقتالعان جازۋ ەلەمەنتتەرى. كەيبىر جاعدايلاردا ەكى ءارىپ، ءۇش نەمەسە ءتىپتى ءتورت دياكريتيكالىق بەلگىلەر بىردەي ارىپپەن قولدانىلۋى مۇمكىن: ặ، ṩ، ᶑ جانە ت.ت. |
قالدارحان الىسەيىتۇلى قامبار
Abai.kz
