ەلىمىزدەگى بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنداعى بازارلاردى قالا سىرتىنا كوشىرۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە.

بۇگىندە وبلىس ورتالىقتارىنداعى بازارلاردى قالانىڭ شەتىنە كوشىرىپ، ونىڭ ورنىن كورىكتەندىرۋ ماسەلەسى قولعا الىنعانى بەلگىلى. ماسەلەن، شىمكەنتتەگى كول ماڭىنداعى قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان بازار قالا شەتىنە كوشىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا ءشامشى اتىنداعى ساياباق اشىلىپ، دەمالىس ورنىنا اينالدى.

بۇرىن بۇل ورىن بازار ەمەس، "بارداك" بولاتىن. قوقىستان كوز اشپاي، كولىك تىعىنى دا ەتەكتەن تارتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى ەدى. ەندى ەل دە ريزا، زاماناۋي ورىنعا كوشكەن بازارداعىلار دا ريزا. بىراق بۇگىندە ەلىمىزدەگى بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنداعى بازارلاردى قالا سىرتىنا كوشىرۋ ماسەلەسى ءدال وسىلاي شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە.

ماسەلەن، تاراز­دا­عى ورتالىق بازاردى باسقا جاققا كوشىرۋ ماسەلەسى ءال-ءازىر كۇرمەۋى شەشىلەتىنگە ۇقسا­ماي­دى.

ارحەولوگتەردىڭ ايتۋىنشا، قا­زىر­گى بازاردىڭ استىندا بىرنەشە مەتر تە­رەڭ­­دىكتە ەجەلگى قالانىڭ بىرەگەي ساۋلەت قۇ­رى­لىستارى بار.

تاراز قالاسىنىڭ بەكى­تىل­گەن باس جوسپارىندا وبلىس ورتالىعىندا ەكو­لو­گيالىق جايلى جانە الەۋمەتتىك تۇر­عى­دان ىڭعايلى ورتالىق قۇرۋ جونىندەگى شارالار كەشەنى قاراستىرىلعان بولاتىن. ورتالىق بازار 20 گەكتارداي جەردى الىپ جاتىر. وسى بازار اۋماعى دا كىرەتىن قالا­نىڭ تاريحي ور­تالىعى قۇرىلىس جۇرگىزىلەتىن اۋداننىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

ەلىمىزدەگى بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنداعى بازارلاردى قالا سىرتىنا كوشىرۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە.

بۇگىندە وبلىس ورتالىقتارىنداعى بازارلاردى قالانىڭ شەتىنە كوشىرىپ، ونىڭ ورنىن كورىكتەندىرۋ ماسەلەسى قولعا الىنعانى بەلگىلى. ماسەلەن، شىمكەنتتەگى كول ماڭىنداعى قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان بازار قالا شەتىنە كوشىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا ءشامشى اتىنداعى ساياباق اشىلىپ، دەمالىس ورنىنا اينالدى.

بۇرىن بۇل ورىن بازار ەمەس، "بارداك" بولاتىن. قوقىستان كوز اشپاي، كولىك تىعىنى دا ەتەكتەن تارتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى ەدى. ەندى ەل دە ريزا، زاماناۋي ورىنعا كوشكەن بازارداعىلار دا ريزا. بىراق بۇگىندە ەلىمىزدەگى بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنداعى بازارلاردى قالا سىرتىنا كوشىرۋ ماسەلەسى ءدال وسىلاي شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە.

ماسەلەن، تاراز­دا­عى ورتالىق بازاردى باسقا جاققا كوشىرۋ ماسەلەسى ءال-ءازىر كۇرمەۋى شەشىلەتىنگە ۇقسا­ماي­دى.

ارحەولوگتەردىڭ ايتۋىنشا، قا­زىر­گى بازاردىڭ استىندا بىرنەشە مەتر تە­رەڭ­­دىكتە ەجەلگى قالانىڭ بىرەگەي ساۋلەت قۇ­رى­لىستارى بار.

تاراز قالاسىنىڭ بەكى­تىل­گەن باس جوسپارىندا وبلىس ورتالىعىندا ەكو­لو­گيالىق جايلى جانە الەۋمەتتىك تۇر­عى­دان ىڭعايلى ورتالىق قۇرۋ جونىندەگى شارالار كەشەنى قاراستىرىلعان بولاتىن. ورتالىق بازار 20 گەكتارداي جەردى الىپ جاتىر. وسى بازار اۋماعى دا كىرەتىن قالا­نىڭ تاريحي ور­تالىعى قۇرىلىس جۇرگىزىلەتىن اۋداننىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

2007 جىلى "مادەني مۇ­را" مەملەكەتتىك باع­دار­لاماسىنىڭ اياسىندا قاۋ­لى قابىل­دا­نىپ، جۇرگىزىلەتىن ارحەو­لو­گيالىق قاز­با­لار­دىڭ اۋدانى جانە جۇمىس­تار­دى قار­جى­لان­دىرۋدىڭ سوماسى انىقتال­عان-دى. الاي­دا قاۋلىنىڭ ورىندالۋى تۇيەنىڭ ەتىن جەگەندەي، "تولعاعى پىسپەي" ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلىپ كەتتى. وبلىسقا جاڭا باسشى كەلگەننەن كەيىن بۇل ءىستىڭ تامىرىنا از-ماز سۋ جۇگىرە باستاعانداي.

ور­تالىق بازار بيىلعى جىلى جاڭا ورىنعا كوشىرىلىپ، ارحەولوگيا­لىق قازبا جۇمىستارى باستالۋى كەرەك.

قانات بوزىمباەۆ قول استىنداعىلارعا بازاردى كوشىرۋ جوسپارىن تەزىرەك دايىنداۋ تۋرالى پارمەن بەرگەن بولاتىن. جاڭا "ستسەناري" بويىنشا، ور­تالىق بازار بيىلعى جىلى جاڭا ورىنعا كوشىرىلىپ، ارحەولوگيا­لىق قازبا جۇمىستارى باستالۋى كەرەك. بىراق كوپتەگەن كەدەرگىنىڭ كەسىرىنەن بۇل ماسەلەنىڭ شىدەرى شەشىلەر ءتۇرى جوق. جۋىردا قالاداعى بازارلاردىڭ اكىمشىلىكتەرى جيىن وتكىزگەن بولاتىن. وسى جينالىستا بازاردى كوشىرۋ ماسەلەسىنىڭ بۇگىن-ەرتەڭ شەشىلمەيتىنى، ءالى دە ءبىراز جىلعا شەگەرىلگەنى حابارلانىپتى. ال قالا­لىق اكىمشىلىك­تە­گىلەردىڭ ايتۋىنشا، بازارلاردى كوشىرۋدىڭ مەرزىمى وزگەرتىلمەگەن.

حيبات اسقاربەكوۆ، قالالىق كاسىپكەرلىك ءجا­نە اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باس­تى­عى:

- قازىر جاڭا بازار ورنالاساتىن اۋماقتاعى جەر تەلىمدەرىنىڭ قوجايىن­دا­رىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتىر. ونداعى بارلىق جەر تەلىمدەرى ساتىپ الىندى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتەرەك، ول جەر­لەر­دىڭ كىمدەرگە تيەسىلى ەكەندىگىن جانە ولار­دىڭ قالاي ساتىپ الىناتىندىعىن انىق­تاۋ كەرەك.

الدىمەن قالالىق اكىمدىك جاڭا بازار­ ورنالاساتىن جەردە اينالما جولدار سالۋ جانە ينجەنەرلىك كوممۋنيكاتسيالار تارتۋ تۇرعىسىنان ەڭ ءتيىمدى نۇسقانى انىق­تاۋى قاجەت. بۇدان كەيىن وسى ماسەلەنىڭ ءبارى قالا باسشىلىعى مەن بازار باسشىلىعىمەن بىرلەسىپ شەشىلەتىن كورىنەدى. ورتالىق با­زار­دىڭ ورنىندا قازبا جۇمىستارىن ءجۇر­گىزىپ، اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي ۇيىم­داستىرۋ يدەياسى شەتەلدىك تۋريستەردى كەڭىنەن تارتاتىن جامبىلدىق برەندىگە نەگىزدەلىپ وتىر...

بازار دەگەنىڭ - ء"تىرى اقشا", ايىنا - ميلليون، جىلىنا ميلليارد تەڭگە ساۋىن سيىر­داي قۇيىلىپ جاتاتىنى بەلگىلى. قازان ايىندا "كاراۆان" بازارىنا جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋدەن انىقتالعانى: مۇندا 2 276 ساۋ­دا نۇكتەلەرى، 1 760 ساۋدا قاتارى، 431 كون­تەينەر، 72 دۇڭگىرشەك، بەس اسحانا بار ەكەن. اي سايىنعى جالداۋ اقىسى ءار ساۋدا قاتارىنان - 2 300 تەڭگە، كونتەينەردەن - 6 مىڭ مەن 30 مىڭ تەڭگەنىڭ ارالىعى، دۇڭگىرشەك - 16 مىڭ مەن 38 مىڭ تەڭ­گەنىڭ ارالىعىندا. "كاراۆانداعى" ءبىر اي­لىق كىرىس كوزى 11 ميلليون 363 مىڭ تەڭ­گەنى قۇرايدى.

وسىنداي تەكسەرۋ "ەركەبۇلان" بازارىندا دا جۇرگىزىلگەن. ەشقانداي قار­سى­لىقسىز. ال تەكسەرۋشى ورگاندارعا ء"تو­لەباي" بازارى تۇمسىق باتپاس قالىڭ ورمان بولىپ تۇر. "ورمان قوجايىن­دا­رى­نىڭ" ازىرگە ءال بەرەر ءتۇرى جوق. تەكسەرۋ كوميس­سياسىنىڭ قولىندا قالالىق سالىق باسقارماسىنىڭ پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا تىركەلگەن تەكسەرۋگە قۇقىق بەرەتىن قاعاز­دارى بولعان. الايدا بازار قوجايىن­دا­رى ولاردىڭ بازارعا تەكسەرۋ جۇرگىزۋىنە رۇقسات بەرمەگەن.

جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ جۋىق ارادا بازاردى جاڭا ورىنعا كوشىرۋ تۋرالى بۇي­رى­عىنا بازار باسشىلارى دا، قاتار­داعى ساۋداگەرلەر دە ميىعىنان كۇلە قارايدى.

بيىلعى جىلدىڭ بيۋدجەتىن بەكىتەردە جامبىل وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكىزىلگەن XXX سەسسياسىندا دەپۋتاتتار ار­حەو­لوگيالىق قازبا جۇمىس­تارىنا دەپ 30 ميلليون تەڭگە بولۋگە داۋىس بەرگەن بولاتىن. جىرتىق اۋىزعا جى­رىق قاسىقپەن سۋ قۇيعانداي، از-ماز ءبو­لىن­گەن اقشانىڭ جەتپەي­تىنى انىق. ءالى ول اقشا ناقتى ىسكە جۇم­سالا ما، جوق، يگەرىلمەي بيۋدجەتكە كەرى قايتارىلا ما - ول جاعى ازىرگە كور تۇمان. ال باستى ماسەلە بازار باسشىلارىندا بولىپ تۇر. جەرگىلىك­تى بيلىك وكىلدەرىن بازار ماڭىنا دا جولات­پاي وتىرعاندار بازاردى جاڭا ورىنعا كوشىرۋگە تىپتەن كەلىسپەسى انىق. وسىلايشا بازار باسشىلارى مەن جەرگىلىكتى بيلىك ارا­سىنداعى تەكەتىرەستىڭ نەمەن اياقتالارى بەل­گىسىز بولىپ تۇر.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا كونە تاراز بەن اۋليەاتا بەكىنىسى قالا ورتالىعىنداعى ءىرى كوشەلەردىڭ استىندا جاتقانى بەلگىلى.

ءدال وسى اۋماقتا بۇگىندە ءبىر جاعى - "شاحريستان", ەكىنشى جاعى - "دۇيسەباي", ورتاسىندا "تولەباي", "ەركەبۇلان", "نازار", "اتەلە", "رايحان" جانە "ترت" اتتى ءىرىلى-ۇساقتى 20-دان استام بازار ورنالاسقان. وسى بازارلاردىڭ اينالا­سىن­دا­عى تۇرعىن ۇيلەردى كوشىرۋ ماسەلەسى دە، سالىق تولەپ وتىرعان حالىقتىڭ جاع­­دايى دا نازاردان تىس قالماۋى ءتيىس.

قانشاما جىلداردان بەرى داۋعا تا­مىزىق بولىپ كەلە جاتقان بازار ماسەلەسى بۇگىن-ەرتەڭ شەشىلمەيتىن سى­قىل­­دى. ءالى قانشاعا سوزىلارى تاعى بەلگىسىز. تاريح پەن بازار تارازىنىڭ قوس تا­باعىنا تارتىلىپ تۇر. قايسىسى باسىم تۇسەتىنى - تورەشى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە.