مال باققان، جەر ەمگەن قاراپايىم قازاقتىڭ تىلىنە ۇڭىلسەڭىز شەتەل اتاۋلىرىنىڭ مۇلدە وزگەشە، قالاي بولسا سولاي «بەرەكەسىز» دىبىستالاتىنىن بايقايسىز. تراكتىر، ماگازىن، پراندىك، ءپامپرىس... ال وقىعان بىلىمدىلەرى اسا دالدىكپەن، ءار دىبىسىنا دەيىن «بۇزباي»  دىبىستاۋعا ءارى تاڭبالاۋعا ماشىقتانعان. تراكتور، ماگازين، پريانيك، پامپەرس... سوندا شەتەل اتاۋلارىن دۇرىس اتاپ، دۇرىس سويلەپ تۇرعان شارۋا ما، جوق الدە وقىمىستى ما؟ جات سوزگە ءتىلى كۇرمەلگەندىكتەن شارۋا وزىنشە اتاپ،  بەلگىلى ءبىر تىلدىك زاڭدىققا سۇيەنگەن وقىمىستى قازاق وزىنشە دىبىستاي ما؟ ساۋاتتىلىق قايسىندا؟

كەز كەلگەن شەتەل اتاۋىن دۇرىس جازۋ، دۇرىس دىبىستاۋ تىلدىك ساۋاتتىلىقتى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى ولاردى تاڭبالاۋدىڭ ءوز ءتارتىبى، زاڭدىلىعى بار. قالاي بولسا سولاي جازۋ ۇعىنىقسىزدىققا، ءتىپتى ءتىلدى بۇزۋشىلىققا اكەپ سوقتىرادى. بۇعان ۇرىنباس ءۇشىن شەتەل اتاۋلارىن تاڭبالاۋدا تىلدەگى ترانسكريپتسيا مەن ترانسليتەراتسيا ۇعىمدارىن ءبىلىپ الۋ شارت.

ترانسكريپتسيا – بەلىگىلى ءبىر تىلگە ءتان دىبىستاردى ءدال بەرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن جازۋ، شارتتى تاڭبا («قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى» الماتى. 1999).

مىسالى اعىلشىن تىلىندەگى مىنا سوزدەردى الىپ كورەيىك: Gorge Washington  [دجودج ۋوشيڭتن]، America[ىمەريكى]،  Univercity ء[يۋنيۆوسىتي]، Computor [كىمپيۋتى].

بايقاپ وتىرساڭىز، مۇندا سوزدەر تۇپنۇسقا تىلىندەگىدەي دالمە-ءدال دىبىستالاتىنداي ەتىلىپ تاڭبالانعان.  ياعني بۇنى ايتىلۋى مەن دىبىستالۋى تۇپنۇسقا ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا بارىنشا ساي، ءدال وزىنشە ەتىپ قايتالاۋ دەيمىز. سوندىقتان، ترانسكريپتسيا ءبىر ءتىلدى ۇيرەنۋ نەمەسە سول تىلدە سويلەۋ كەزىندە پايدالانىلاتىن تىلدىك قۇرال.

ترانسليتەراتسيا – بەلگىلى ءبىر تىلگە ءتان دىبىستى ەكىنشى ءبىر ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق زاڭدىلىعىنا لايىق بەلگىلەۋ («قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى» الماتى. 1999).

مىسالى: Gorge Washington  [دجوردج ۆاشينگتون] America[امەريكا]،  Univercity[ۋنيۆەرسيتەت]، Computor [كومپيۋتەر]. ترانسكريپتسيامەن سالىستىرعاندا بۇل جەردە كەرىسىنشە دىبىستار تۇپنۇسقاداعىدان «بۇزىلىپ»، «اۋىتقىپ» جەتكەنىن بايقايمىز. مۇنداي كىسى شوشىرلىق «مۇكىستىك» شىنتۋايتىندا ءتىل زاڭدىلىعىنىڭ ساۋاتتى ساقتالۋىنان كەلىپ شىعادى. ويتكەنى ءسىز تىلىڭىزدە ۇشىراسپايتىن، فونولوگياسى وزگەشە بوپ كەلگەن بوتەن ءسوز تۇلعاسىن ماتەريالدى بولشەك رەتىندە ءوز تىلىڭىزدەگى اقباراتتار اعىنىنا كىرىكتىرگەلى وتىرسىز. ولاي بولسا بۇنداي جەكە سوزدەر ءسىزدىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگىڭىزگە قاراي دىبىستالادى ءارى تاڭبالانادى.

ءبىزدىڭ كوبىنە كوپ جىڭىلىسىپ جاتاتىن تۇسىمىز وسى ەكەۋىنىڭ (ترانسكريپتسيا مەن ترانسليتەراتسيا) ارا جىگىن اجىراتا بەرمەيتىنىمىزدە. مىسالى، دۋبلياج سالاسىندا وسى قاتەلىك كوپ كەزدەسەدى. شەت تىلدەرىنەن اۋدارىلىپ دىبىستالعان تەلەحيكايالارداعى ارتىستەر مەن كەيىپكەرلەردىڭ، جەر-سۋ اتاۋلارىن ترانسليتەراتسيا ارقىلى ەمەس ترانسكريپتسيا ارقىلى تۇپنۇسقا تىلىندەگىدەي ەتىپ دىبىستاۋ نەمەسە تاڭبالاۋ. قاراڭىز: فۋركان اندىچ، ايچا ايششين-تۋران، دجەمال توكتاشش، ستامبۋل، كايسەر... ەگەر ترانسليتەراتسيا زاڭىندا اشىپ كورسەتىلگەن، تىلىمىزدەگى بارشاعا تانىس ەڭ قاراپايىم زاڭدىلىقتاردى سىيلاي وتىرىپ قايتا تاڭبالار بولساق: ف(پ)ۇرقان انىش، ايشا ايشىن-تۇران، جامال توقتاس، ستامبۇل، قايسە(ا)ر بولىپ شىعار ەدى. بۇگىندە بىزدە بۇنى شەتەل اتاۋلارىن «قازاقشاعا اۋدارۋ» نەمەسە «قازاق ەتىپ جىبەرۋ» دەيتىن قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان.

قازاق باسپا-سوزىندە دە وسىعان ۇقساس قاتەلىكتەر قايتالانادى. «ازاتتىق راديوسىنىڭ» قازاق پورتالىن قاراپ وتىرساڭىز ونداعى كەيبىر ساياسي تۇلعالار مەن جاعراپيالىق اتاۋلار قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا قايشى تاڭبالانادى.

«داميربەك اسىلبەكۋلۋ دەپۋتاتتىق مانداتىنان ايىرىلدى.»

«19 ساۋىردە قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆ ساپار يساكوۆتىڭ ۇكىمەتىن وتستاۆكاعا جىبەرۋ تۋرالى جارلىق شىعارعان.»

قازاق تىلىندە دىبىستاردىڭ «ۋ»، «وو»، «ەە» بوپ قوسارلانىپ كەلۋى «اششى (اششى)»، «ءتۇششى (تۇششى)»، «قاتتى»، «ءتاتتى» سوزدەرىندە عانا بولماسا سيرەك قۇبىلىس. شەتەل اتاۋلارىن ترانسليتەراتسيالاۋ كەزىندە «ي» ءارپى كوپ جاعدايدا فونەتيكالىق قالىبىن «ى» دىبىسىنا وزگەرتەدى ءارى سولاي تاڭبالانادى. سوندا، «دامىربەك اسىلبەكۇلۋ(ۇلى) دەپۋتاتتىق مانداتىنان ايىرىلدى.» .«19 ساۋىردە قىرعىزستان پرەزيدەنتى سورونباي جەنبەكوۆ (ساۋرانباي جيەنبەكوۆ) ساپار ىساكوۆتىڭ ۇكىمەتىن وتستاۆكاعا جىبەرۋ تۋرالى جارلىق شىعارعان.» سونداي-اق، تاياۋ شىعىس پەن قيىر شىعىس ەلدەرىندەگى جەر-سۋ اتتارىندا دا وسىنى ەسكەرگەن ءجون سياقتى. مىسالى: كايىر – قايىر. يراك – يراق. كۋندۋز – قۇندىز. كاشمير – كاشمىر. بىراق، پاكيستان دەمەي پاكىستان دەپ دۇرىس جازاتىنىمىز تاعى بار.

جالپى شەتەل اتاۋلارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق تىلىندە تەك ورىس تىلىنە ترانسليتەراتسيالانعان نۇسقالارى تۇرىندە قولدانىلىپ كەلەدى. جانە بۇل قازاق جازۋ ەملەسىنە بەيرەسمي تۇردە ابدەن ورنىعىپ، ءسىڭىسىپ العان دا بۇكىل قازاق اقپارات قۇرالدارى ورىس ورفوگرافياسىنا ابدەن بايلانعان. دجوردج ۆاشينگتون، سي تسزينپين،  Aمەريكا،  ۋنيۆەرسيتەت، كومپيۋتەر. وسى اتاۋلاردىڭ تۇپنۇسقا بويىنشا دىبىستالۋىنا قايتا ءبىر نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. Gorge Washington  [جوج ۋوشيڭتن]، 习近平(Xi Jinping)[شين جينپيڭ]  America[ىمەريكى]،  Univercity[يۋنيۆوسىتي]، Computor [كىمپيۋتى]. ەندى مۇمكىن بولسا اۋزىڭىزدىڭ ءوز اۋزىڭىز ەكەنىن سەزىنە وتىرىپ، جاي عانا قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىنا سالىپ ەرنىڭىزدى جىبىرلاتىپ كورىڭىزشى. مىنە قالاي! ءجۇز جىلدىڭ الدىنداعى وقۋ كورمەگەن، قاراڭعى قازاقتىڭ اۋزىمەن شەتەل ءسوزىن تاپ-تازا «بىلدىرلاپ» ايتىپ تۇرسىز. ول ول ما، شەتەل اتاۋلارىنان قالاي بولسا سولاي سۇيرەپ شىعارىلىپ، باياعىدا الاستالىپ كورىنبەي كەتكەن قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى – ءا،ع،ق،ڭ،ءو،ۇ،ءۇ،ءى، دىبىستارىن قايتا ءتىرىلتتىڭىز. سونىمەن بۇلار بىلاي تاڭبالانۋى كەرەك ەدى -  Washington  [جورج ۋاشىڭتون]، 习近平(Xi Jinping)[شي جىنپىڭ]، America[امىريكا]،  Univercity[ونۋەرستەت]، Computor [كومپيتور]. قالاي بۇلىنسەڭىز دە ءتىل زاڭدىلىعى وسىعان مىندەتتەيدى. ايتالىق، ورىس تىلىندە بۇل زاڭدىلىق قاتاڭ ساقتالىنادى. گارري، روبين گۋد، گوۆارد، گارۆارد سوزدەرىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى تۇپنۇسقاسى - Harry, Robin Hood, Howard, Harvard. وسىنداعى «H[ح]» ءارپى ورىسشا نۇسقاسىندا تۇگەلىمەن «گ» ارپىنە اۋىسقان. ەگەر اعىلىشىن مەن قىتاي وقىرماندارىنان لەۆ تولستويدى بىلەسىز بە دەپ سۇراسڭىز، اعىلشىندار Leo Tolostoy-دى، قىتايلار 列扶托尔撕泰 [ليە فۋ تۋو ەر سي تاي]-دى ايتىپ تۇرسىز با؟ – دەر ەدى. بۇنىڭ ءبارى تىلدەردىڭ فونەتيكالىق قالىبىنىڭ، دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ارتۇرلىلىگىنەن كەلىپ شىعادى. شەتەل اتاۋلارىنىڭ تولتىلدە «بۇزىلىپ» ايتىلۋىنىڭ ءوزى ءتىل تابيعاتىنا ءتان زاڭدىلىق.

دەمەك، ترانسليتەراتسيادا دەربەس بولۋىمىز كەرەك. ول مۇمكىندىككە جەتتىك تە. قازىر كوپ ءتىلدى مەڭگەرگەن ينتەلەكتۋالدى الەۋەتىمىز بار. كەز كەلگەن شەتەل ءتىلىن ارالىق ءتىلسىز وقىپ، تۇسىنە الامىز. بۇل شەتەل اتاۋلارىنا قاتىستى ءوز ترانسليتەراتسيامىزدى قالىپتاستىرۋدىڭ تاپتىرماس العى شارتى. بۇل جاعىنان العا باسۋشىلىق تا جوق ەمەس. قىتاي اتاۋلارىنا قاتىستى وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇرىن ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا جازىلىپ جۇرگەن اتاۋلار بىرتىندەپ قازاقشالانا باستادى. سي تسزينپين – شي جىنپىڭ. پەكين –بەيجىڭ، سينتسزيان –شىنجاڭ. نانكين – ءنانجىڭ. دەگەنمەن، ءالى دە بولسا كەي تۇستاردا ترانسكيپتسيادان ارىلا الماي قالاتىنىمىز بار.

بۇدان بولەك، تولتىلدە بالاماسى بار كەيبىر شەتەلدىك اتاۋلار دا ۇشىراسادى.  ترانسليتەراتسيا جاسالىنىپ دايىن تۇرعان ونداي باي قورىمىزدى ۇتىمدى پايدالانۋعا ءتيىسپىز. بۇلاردىڭ شەتەل اتاۋلارىن دۇرىس قولدانۋدا تيگىزەر اسەرى ۇلكەن. مىسالى: گرۋزيا – گۇرجىستان. موسكوۆا – ماسكەۋ. ەگيپەت – مىسىر. كيتاي – قىتاي. روسسيا – رەسەي، يۋسۋپ – ءجۇسىپ. سەليم ء–سالىم. سۋلەيمان – سۇلەيمەن. شامشيا ء–شامسيا! لەيلا – ءلايلا...

جازۋ ساۋاتتىلىعى قالىپتاسقان تىلدىك زاڭدىلىققا نەگىزدەلگەن تاجىريبە جيىنتىعى. دەمەك، دۇرىس جازۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىققا سۇيەنۋ كەرەك. قاتىناسقا ءتۇسىپ وتىرعانىڭىز شەتەل ءسوزى ەكەنىنە قاراماستان ول زاڭدىلىق تەك قانا ءوز ءتىلىڭىزدىڭ زاڭدىلىعى بولۋى شارت.

قاراپايىم شارۋانىڭ تىلىندە ءوزى ۇعىنىپ جەتپەسە دە ءتىلدىڭ قاراپايىم جانە كۇردەلى زاڭدىلىقتارى شارتسىز رەفلەكس تۇرىندە ساقتالعان. سوندىقتان زاڭدىلىقتىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن تانىپ ءبىلۋدى قاجەت ەپەي-اق ءبىر عاسىر بۇرىنعى قازاقتىڭ دىبىستاۋ مانەرىن اينىتپاي قايتالاي الادى.

ناعىز قاپشىقبايۇلى

Abai.kz