ۆالەري ەروفەەۆ: «قازاق ۇكىمەتى بوكەيحانوۆتى ۇمىتقان سياقتى»
ۆالەري ەروفەەۆ - رەسەيدىڭ سامارا قالاسىندا تۇراتىن ولكەتانۋشى. سامارا تاريحىنا قاتىستى بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ساماراداعى ساياسي قىزمەتى تۋرالى حاباردار زەرتتەۋشى. جاقىندا ۆ.ەروفەەۆتەن سۇحبات الۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- 5 ناۋرىزدا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان كۇنى. سول كۇن قارساڭىندا، ەگەر ءسىز قارسى بولماساڭىز، بىزگە شاعىن سۇحبات بەرسەڭىز.
- سوندا بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا قانشا جىل بولادى؟
- 145 جىل.
- ياعني، 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا تۋعان عوي؟
- ءيا.
- ونىڭ ناقتى داتاسىن قاي دەرەكتەردەن بىلدىڭىزدەر؟
- 1937 جىلى ماسكەۋدە تۇتقىندالعاندا تولتىرعان انكەتاسىندا ءا.بوكەيحان تۋعان كۇنىن 5 ناۋرىز، 1866 جىل دەپ كورسەتكەن.
- ءا.بوكەيحانوۆ جونىندە مەنەن نە سۇراماقسىز؟
- ءا.بوكەيحانوۆ جەر اۋدارىلىپ، 1908-1917 جىلدار ارالىعىندا ءۇي-ىشىمەن سامارادا تۇرعان. ءاليحاننىڭ سول ساماراداعى ساياسي قىزمەتى جونىندە قازاق الاشتانۋىنىڭ عىلىمي اينالىمىنا تۇسپەگەن قانداي قۇندى دەرەكتەرىڭىز بار؟
ۆالەري ەروفەەۆ - رەسەيدىڭ سامارا قالاسىندا تۇراتىن ولكەتانۋشى. سامارا تاريحىنا قاتىستى بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ساماراداعى ساياسي قىزمەتى تۋرالى حاباردار زەرتتەۋشى. جاقىندا ۆ.ەروفەەۆتەن سۇحبات الۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- 5 ناۋرىزدا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان كۇنى. سول كۇن قارساڭىندا، ەگەر ءسىز قارسى بولماساڭىز، بىزگە شاعىن سۇحبات بەرسەڭىز.
- سوندا بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا قانشا جىل بولادى؟
- 145 جىل.
- ياعني، 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا تۋعان عوي؟
- ءيا.
- ونىڭ ناقتى داتاسىن قاي دەرەكتەردەن بىلدىڭىزدەر؟
- 1937 جىلى ماسكەۋدە تۇتقىندالعاندا تولتىرعان انكەتاسىندا ءا.بوكەيحان تۋعان كۇنىن 5 ناۋرىز، 1866 جىل دەپ كورسەتكەن.
- ءا.بوكەيحانوۆ جونىندە مەنەن نە سۇراماقسىز؟
- ءا.بوكەيحانوۆ جەر اۋدارىلىپ، 1908-1917 جىلدار ارالىعىندا ءۇي-ىشىمەن سامارادا تۇرعان. ءاليحاننىڭ سول ساماراداعى ساياسي قىزمەتى جونىندە قازاق الاشتانۋىنىڭ عىلىمي اينالىمىنا تۇسپەگەن قانداي قۇندى دەرەكتەرىڭىز بار؟
- سامارا وبلىستىق مۇراعاتىنداعى سامارا گۋبەرنياسى جاندارم باسقارماسىنىڭ قورىنان مەن ءا.بوكەيحانوۆقا قاتىستى 30 بەتكە جۋىق قۇجات تاپتىم. بۇل قۇجاتتاردىڭ تۇگەلگە دەرلىگى 1915-16 جىلدارى ءاليحاندى اڭدىعان جاندارم تىڭشىلارىنىڭ باياندامالارى. ونى ارنايى سۇراتقان سوڭ، فوتوعا ءتۇسىرىپ، فوتو كوشىرمەلەرىن ءاليحانتانۋشى س.اققۇلىۇلىنا جولدادىم. سول قۇجاتتاردىڭ اراسىندا ءاليحاننىڭ بۇرىن سىزدەرگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن ءبىر فوتوسۋرەتى دە بار.
انىقتاما. ءا.بوكەيحان 1906 جىلى رەسەيدىڭ ءى دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانادى. پاتشا دۋمانى شۇعىل تاراتقان سوڭ، ونىڭ دەپۋتاتتارى فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنا جينالىپ، حالىققا ۇندەۋ جاريالاعان. سول ۇندەۋدى جاريالاعانداردىڭ ءبىرى رەتىندە ءا.بوكەيحانوۆتى پاتشا وكىمەتى اۋەلى قاماپ، سوسىن ومبى قالاسىنان ساماراعا جەر اۋدارعان. ءا.بوكەيحان سامارادا 1917 جىلعا دەيىن تۇردى. سول جىلدارى كادەت پارتياسى ورتالىق كوميەتىنىڭ، پارتيانىڭ سامارا گۋبەرنياسى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان.
ۆ.ەروفەەۆ ۇسىنعان سۋرەتتەن الىنعان ءاليحان فوتوپورترەتى (1-سۋرەت) س.اققۇلىۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن شىعىپ جاتقان ءا.بوكەيحان كوپتومدىعىنىڭ بەسىنشى تومىنىڭ تيتۋلدىق بەتىنە سالىنعان.
- ول فوتونى ءسىز قايدان تاپتىڭىز؟
- بۇل فوتو (2-سۋرەت) سامارا وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىندا ساقتاۋلى. ول بۇكىلرەسەيلىك قالالار وداعىنىڭ سامارا وبلىستىق كوميتەتى مۇشەلەرىنىڭ فوتوسى.
- ياعني، ءا.بوكەيحانوۆ سامارانىڭ ساياسي ەليتاسىمەن تىعىز ارالاسقان عوي؟ ءسىز بىلتىرعى ءبىر اڭگىمەڭىزدە ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.كەرەنسكيدىڭ دە وسى سامارادا قۇپيا كەزدەسكەنىن، ساماراداعى ماسوندىق ۇيىم تۋرالى ايتقان ەدىڭىز. ءتىپتى، ءا.بوكەيحانوۆتى ماسوندىققا كەرەنسكي اكەلگەن دەگەن جورامال جاساعانسىز...
- ءا.بوكەيحانوۆ سامارانىڭ بۇكىل ساياسي تۇلعالارىمەن ارالاسقان. الايدا، سىزدەردىڭ وقىرماندارىڭىز ول فاميليالاردىڭ ەشقايسىسىن ەستىمەگەن.
- نەگە؟ ەسەسىنە ول ەسىمدەردى قازاق تاريحشىلارى بىلەدى. تاريحشى ەمەسپىز، دەگەنمەن، بوكەيحانوۆ تۋرالى قۇندى ەستەلىك قالدىرعان گ.ەلشيندى جاقسى بىلەمىز.
- كەرەنسكي جونىنە كەلسەك، سامارادا بوكەيحانوۆ ەكەۋى كەزدەستى دەپ ناقتى ايتا المايمىز. بىراق، كەزدەسۋ ىقتيمالدىعى وتە جوعارى. ال، ەلشينمەن بوكەيحانوۆتىڭ كەزدەسكەنى انىق. مىنە، كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى، سامارانىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ساياسي قايراتكەرى ا.گ.ەلشين بىلاي دەپ جازادى: «ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا (1914 جىل - ۆ.ە.) ساماراعا ا.ف.كەرەنسكي مەن ن.ۆ.نەكراسوۆ كەلدى. ولار ساراتوۆ پەن پان (قازىر فرۋنزە جانە لەنينگراد - ۆ.ە.) كوشەلەرى قيىلىسىنداعى «ناتسيونال» قوناقۇيىنە ءتۇستى، مەن ولاردىڭ نومەرلەرىندە بولدىم. وندا مەن شاقىرتۋمەن باردىم جانە ەسىمدە: ولار الىستان وراعىتىپ، رەسەيدىڭ بۇكىل پروگرەسسيۆتى پارتيالارىن قامتىپ وتىرعان الدەبىر ساياسي ۇيىم تۋرالى اڭگىمە باستادى. مەن ولاردىڭ ءوزىمدى سول ۇيىمعا تارتقىسى كەلەتىنىن بىردەن ءتۇسىندىم. سوسىن، ولار ماعان ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەلەتىن بولىپ كەلىستىك.
كەلەسى كۇنى ولار ماعان كەلىپ، اڭگىمە ودان ءارى تەرەڭدەي ءتۇسىپ، بۇكىل ءسوز ماسوندىق جونىندە ەكەنى انىق بولدى. مەن سۇمدىق تاڭ قالدىم، ويتكەنى بۇل ۇيىم ءوزىنىڭ بۇكىل ادەت-عۇرپىمەن باياعىدان بەرى كەلمەسكە كەتكەن دەپ ەسەپتەۋشى ەدىم. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز مەنىڭ ماسوندىققا كىرۋگە ۋادە ەتۋىممەن اياقتالدى. قابىلداۋ ءراسىمى كنياز كۋگۋشەۆ پاتەرىندە - قازان كوشەسى (قازىرگى ا.تولستوي كوشەسى - ۆ.ە.), №30, سۋببوتيندەر ۇيىندە وتەدى دەپ بەلگىلەندى.
مەن ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ دا وسى باۋىرلاستىقتا ەكەنى كۇمانسىز ەدى. ويتكەنى، ول ءاۋ باسىندا مەنىمەن كەرەنسكي جانە نەكراسوۆ اراسىندا دانەكەر ءرولىن اتقاردى...
انىقتاما. ا.كەرەنسكي - 1912 جىلدان رەسەيدىڭ ءىV دۋماسى دەپۋتاتى. 1917 جىلعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ الدىمەن ادىلەت ءمينيسترى، كەيىننەن توراعاسى بولعان. 1912 جىلدان «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» ماسون ۇيىمىنىڭ مۇشەسى.
ن.ۆ.نەكراسوۆ - رەسەي مەملەكەتتىك ءىىى جانە ءىV دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى. كادەت پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» ماسون ۇيىمىنىڭ مۇشەسى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جول قاتىناستارى ءمينيسترى.
... كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ مەن كۋگۋشەۆتەردىكىنە كەلدىم. ءاليحان مەنى بالكونى اۋلاعا قاراپ تۇراتىن تۇپكى بولمەگە ەرتىپ اكەلدى دە، «جارعى ەرەجەسى بويىنشا» مەنىڭ ازىرگە جينالعان باۋىرلاردىڭ ەشقايسىسىن كورە المايتىندىعىمدى ايتتى. سودان سوڭ ول ماعان - وزىمە، وتباسىما، قوعامعا، مەملەكەت پەن ادامزاتقا كوزقاراسىمدى انىقتاۋعا ارنالعان ساۋال پاراعىن اكەلدى دە، جازبا تۇردە جاۋاپ بەرۋىمدى سۇرادى. ءوزى شىعىپ كەتتى.
ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ بوكەيحانوۆ كەلىپ، مەن وعان ءوزىم تولتىرعان پاراقتى بەردىم. ول مەنىڭ جاۋاپتارىمدى باۋىرلار قاراپ، كوزقاراستارىما قاراي قابىلداۋ-قابىلداماۋ ماسەلەسىن شەشەتىنىن ايتتى. ساعاتتىڭ تورتتەن بىرىندەي مەزگىل وتكەندە، ول قايتا كەلىپ، قابىلداۋ ءتارتىبى ارى قاراي جالعاسادى دەدى. ول مەنىڭ كوزىمدى بايلاپ، وسىلاي از ۋاقىت كۇتە تۇرۋىمدى، كوزىمدەگىنى شەشپەۋدى ءوتىندى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ بولمەگە كىرگەندەردىڭ تىقىرى ءبىلىندى دە، سودان سوڭ كەرەنسكي مەنىڭ ماسون باۋىرلاستىعى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەلەگاتسياسى الدىندا تۇرعانىمدى مالىمدەدى. بىرنەشە سۇراق قويىلدى، سوسىن مەن تۇرەگەپ تۇرعان بويى كەرەنسكي ايتقان انتتى قايتالادىم.
ودان سوڭ مەنىڭ كوزىمدەگى بايلاۋدى شەشتى. مەنى ۇشەۋى دە قۇتتىقتادى (كۋگۋشەۆتىڭ ءوزى سول ساتتە سامارادا بولماعانى ەسىمدە) جانە ءبارىمىز باۋىرلارشا قۇشاقتاستىق. ايتپاقشى، سول جەردەن بىردەن «كاۆكاز جانە مەركۋري» قوعامىنىڭ پاروحودىنا باردىق، ونىمەن كەرەنسكي مەن نەكراسوۆ ساراتوۆقا كەتتى. بۇل 1914 جىلدىڭ 12 ماۋسىمى بولاتىن».
ەلشيننىڭ بۇل جازباسى سامارا وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. مۇندا بىراق، كەرەنسكي مەن بوكەيحانوۆ انىق كەزدەستى دەگەن ءسوز جوق. كەزدەسكەنىن ءماتىننىڭ استارىنان اڭداۋعا بولادى. ال، بوكەيحانوۆتى ماسوندىق ۇيىمعا كىم اكەلگەنىن تولىق زەرتتەۋ كەرەك.
- وسىنداي «وتقا دا كۇيگەن، سۋعا دا تۇسكەن» تۇلعاعا 145 جىل. بىراق، ۇكىمەت پەن رەسمي مەكەمەلەر ءۇنسىز.
- تۇسىنبەدىم. كىمنىڭ ۇكىمەتى ءۇنسىز؟
- ءبىزدىڭ. بىزدە ۇكىمەت قاۋلىسىمەن مۇنداي تۇلعالاردىڭ تەك 100, 125, 150 جىلدىعى عانا تويلانادى. ال 140 جىلدىعى كەزىندە ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءا.بوكەيحانوۆتى قايسىبىر اعايىندار «تەرروريست» اتاندىرىپ جىبەرگەن. بوكەيحانوۆ قازاقتىڭ قالىپتاسقان العاشقى دەموكراتى ەمەس پە؟
- مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندىق ۇكىمەت ءوزىنىڭ تاريحىنا، اتاپ ايتقاندا، بوكەيحانوۆ سياقتى قايتالانباس عاجاپ تۇلعاعا وتە از كوڭىل بولەدى.
- ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- سەبەبى تاريحتى، ونىڭ ىشىندە تاريحتاعى عاجايىپ تۇلعالاردى جەتە باعالاماۋدا. مەنىڭشە، «كىم ءوزىنىڭ وتكەنىن بىلگىسى كەلمەسە، سونىڭ بولاشاعى جوق» دەپ بەكەر ايتىلماعان.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
- وقاسى جوق. ايتپاقشى، ەگەر سىزدەرگە قاجەت بولسا، مەندە بايقوڭىر تۋرالى دە وتە مىقتى جازبالار بار.
سۇحبات ورىس تىلىنەن اۋدارىلىپ بەرىلدى. سۇحباتتاسقان - بولات ءمۇرسالىم
«اباي-اقپارات»
1-سۋرەت. ءاليحان بوكەيحان. 6 ناۋرىز، 1916 جىل.
2-سۋرەت. بۇكىلرەسەيلىك قالالار وداعىنىڭ سامارا وبلىستىق كوميتەتى. فوتو 1916 جىلى 6 ناۋرىزدا سامارا قالالىق باسقارماسىنىڭ عيماراتىندا تۇسىرىلگەن. سولدان وڭعا قاراي. وتىرعاندار: پ.پ.پودبەلسكي، سەنىم بەرىلگەن القاگەر; ك.گ.گليادكوۆ، سەنىم بەرىلگەن القاگەر; ا.گ.ەلشين، سەنىم بەرىلگەن القاگەر; ۆ.ۆ.تەيس، قالالىق دۋما اعزاسى; پ.ل.كۋزمين، قالالىق دۋما اعزاسى، س.ە.پەرمياكوۆ، سامارانىڭ قالا باسى، كوميتەت توراعاسى; ۆ.پ.ۋشاكوۆ، قالا باسقارماسى مۇشەسى; ۆ.ا.تىرتوۆ، وتستاۆكاداعى گەنەرال-لەيتەنات; س.ا.ەلاچيچ، «ۆ دەن» گازەتىنىڭ شىعارۋشىسى; تۇرعاندار: ءا.ن.بوكەيحانوۆ، ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى; ا.ۆ.تەيتەل، گۋبەرندىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ اگرونومى; ي.س. انيسيموۆ، سەنىم بەرىلگەن القاگەر; م.ن.لاپۋشكين، قالالىق باسقارمانىڭ تەحنيگى; ن.م.سكۋليارا، قالالىق كوميتەتتىڭ ارميانى جاراقتاندىرۋ جانە جابدىقتاۋ جونىندەگى باس ينجەنەرى; ا.ۆ.ماتۋلسكي، سول كوميتەتتىڭ باس دارىگەرى; ن.ف.نيكولاەۆسكي، قالالىق باسقارما حاتشىسى; ۆ.ا.كۋگۋشەۆ، كنياز، قالالىق دۋما اعزاسى; م.پ.سيدوروۆ، سەنىم بەرىلگەن القاگەر; ل.س.كراۆۋوۆ، سەنىم بەرىلگەن القاگەر; جەردەگىلەر: ستويانوۆسكي، وبلىستىق كوميتەت تەحنيگى; م.س.ريابيكين، سەنىم بەرىلگەن القاگەردىڭ كومەكشىسى; ۆ.ا.كۋزمين، وبلىستىق كوميتەت حاتشىسى; ن.ي.بوگوليۋبوۆ، سەنىم بەرىلگەن القاگەردىڭ كومەكشىسى. فوتو سامارا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنان الىندى.
3-سۋرەت. ۆالەري ەروفەەۆ، سامارالىق ولكەتانۋشى.
