قازاق حالقىنىڭ سانى 1911 جىلى 8 ميلليون بولدى. 1926 جىلى ول ەكى ەسە كۇرت قىسقارىپ، 4 ميلليون بولادى. ال 1939 جىلى — 2,5 ميلليون. مىنە، بۇل رەسمي ستاتيستيكا — قازاق حالقىنا قىناداي ءتيىپ، ونى ۇلت رەتىندە جويىپ، ال جەرىن وزگە ەتنوستار لابوراتورياسىنا اينالدىرۋ ارام پيعىلىنىڭ كورىنىسى.

بۇل ستاتيستيكا قازاقتىڭ كوزىن جويۋعا اق پاتشا كىرىسىپ، ونى قىزىل يمپەريا ارى قاراي جالعاعانىن دا دالەلدەيدى. وسىدان-اق كسرو-نىڭ جۇيەسى وزگەرگەنىمەن، قازاققا دەگەن پيعىلى ەش وزگەرمەگەن، ال جۇرگىزگەن ناسيحاتى ءشىلي جالعاندىققا تولى.

عاسىر باسىنداعى قازاق سانى تۋرالى رەسمي دەرەكتەر بولماعان. تەك بەرتىندە، 2010 جىلى عانا 1911 جىلعى ساناقتا قازاق حالقىنىڭ سانى 8 ميلليون بولعانىن ايعاقتايتىن رەسمي دەرەك تابىلدى. بۇل تۋرالى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي حابارلادى. ونىڭ ايتۋىنشا، پروفەسسور شولوشنيكوۆتىڭ 1921 جىلى ورىنبوردا شىققان كىتابى تابىلىپتى. وندا قازاق حالقىنىڭ سانى 1911 جىلى 8 ميلليون بولدى دەپ كورسەتىلگەن. ال بۇعان دەيىن عالىمدار قازاق سانى 4,5-5 ميلليون دەسىپ جۇرگەن ەدى.

دەمەك، بۇل دەرەك قازاق جەرىندە ەكى اشارشىلىق بولعانىن، اق پاتشا كەزىندە دە قازاق حالقى سانىنىڭ باۋداي قىسقارعانىن ايعاقتايدى. ەندى وسى دەرەككە سۇيەنىپ، دەموگرافيالىق سىزبا جاساپ كورەلىك.

1911 جىلدا قازاق سانى 8 ملن بولدى دەسەك، وندا ءار جىلداعى ساناق مالىمەتتەرىنە سۇيەنە كەلسەك، ونى 90 جىل وتكەن سوڭ (!) (سىزباعا قاراڭىز) عانا جاڭعىرتا العان ەكەنبىز. ال ەكىنشى اشارشىلىق الدىنداعى كورسەتكىشىمىزگە 40 جىلدان كەيىن (!), ياعني 1969 جىلى قول جەتكىزەمىز.

1926 جىلدان باستاپ 1959 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن ساناقتى تاريحشى، زاڭگەر جەتپىس تالدىباەۆتىڭ ەڭبەگىنەن الدىق.

وندا قازاق سانى — 1926 جىلى 3 ملن 713 مىڭ 394, جالپى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 57,1 پايىزىن قۇرايدى دەلىنەدى.

ال 1939 جىلى 2 ملن 327 مىڭ 625 بولىپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 37,8 پايىزىن قۇرايمىز، ال ورىستىڭ ۇلەسى وسى كەزدە جەرگىلىكتى ۇلتتان 2 پايىزعا اسىپ تۇسەدى.

اشارشىلىقتى ۋشىقتىرعان كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ سالدارىنان قازاقتىڭ قولىنداعى مالىنىڭ الىنىپ قويىلۋى ەدى.

ەگەر 1929 جىلى قازاقتىڭ قولىندا 40 ملن مال باسى بولسا، 1933 جىلدا ودان قالعانى — 4,5 ملن، ياعني نەبارى ءتورت جىل ىشىندە مال سانى 10 ەسەگە (!) ازايادى. ءار وتباسى ۇيدە كەم دەگەندە 40-تان اسا مال باسىن ۇستاسا، اشتىقتان سوڭ ءار ۇيدەن ەكى-اق باس كەزدەستىرۋگە بولعان.

ازاماتتىق سوعىس كەزىندە قىلىشىن جالاڭداتقان قىزىلداردىڭ دا، اقتاردىڭ دا الدىنداعى مالىن، بارىن تارتىپ الىپ، قازاقتى باسىنعانى جايلى تاريحي دەرەكتەر تولىق اشىلماعان.

اشارشىلىقتان كەيىن دە قازاقتىڭ باسىنان قارا بۇلت سەيىلگەن ەمەس. ءىى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى ايتپاعاننىڭ وزىندە ونىڭ الدى مەن ارتىنداعى «ۇلتشىلدار»، «تاپ جاۋلارى»، «الەۋمەتتىك قاۋىپتى ەلەمەنت» رەتىندە قازاقتار ساياسي-قۋعان سۇرگىنگە ۇشىراپ وتىرعان.

1920 جىلدان باستالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن 1950 جىلدارعا، ياعني ستالين كوز جۇمعانعا دەيىن ءبىر ساتكە دامىل تاپپاعان. شامامەن 200 مىڭ قازاق ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراسا، ونىڭ 25 مىڭى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن دەلىنەدى تاريحي دەرەكتەردە.

اشارشىلىق كەزەڭىن زەرتتەگەن مامبەت قويگەلديەۆ، تالاس وماربەكوۆ، ماناش قوزىباەۆ، قايدار الداجۇمانوۆ، جۇلدىزبەك ابىلعوجين سىندى عالىمداردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ ەڭبەگىن الىپ قاراستىرساڭىز، «اشارشىلىق كەزەڭى ءالى تولىق باعاسىن المادى»، دەپ قاداپ كورسەتىلەدى.

قازىر قول جەتكىزىپ وتىرعانىمىز 1911 جىلعى دەرەك، ال وعان دەيىنگى دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەر نەگە بەيمالىم، ول دەرەكتەردى اشۋ نەگە قيىنعا تۇسۋدە؟ ءبىز بۇعان تاريحشىلار بولاشاقتا جاۋاپ بەرەدى دەپ سەنەمىز.

كامشات ساتيەۆا

Abai.kz