ءدىننىڭ جاعدايى قوعام دامۋىنا تىكەلەي قاتىناسى بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.Ə.نازارباەۆ «سىندارلى ون جىل» اتتى ەڭبەگىندە «بۇگىنگى كۇنگى جەكەلەنگەن ەلدەردەگى ءدىني سانا- سەزىمنىڭ ءوسۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. ءدىن ۇلتتىڭ جəنە مəدەني بىرتەكتىلىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىر»، — دەيدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 130 نەشە ۇلت پەن ۇلىستىڭ وكىلى تۇرادى. پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ دارا دا دانا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ولار ءبىر-بىرىمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋدە. دىنارالىق ديالوگ - مادەنيەتتەردىڭ بىرىگۋ نەگىزى.

«ءدىننىڭ تۇتاستىعى - ەلدىڭ تۇتاستىعى: ءدىني الاۋىزدىق ۇلتتىق الاۋىزدىققا اپارىپ سوقتىرادى»، دەيدى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ءيا، مۇسىلمان ءدىنى مەن حريستيان ءدىنى - قازاقستاننىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ قوس قاناتى. سونىڭ ىشىندە ءبىز بۇگىن قازاقستانداعى حريستيان ءدىنى جايلى ءسوز قوزعاماقپىز.
پراۆوسلاۆيە ءدىنى –قازاقستاندا دىنگە سەنۋشىلەرىنىڭ سانى بويىنشا يسلامنان كەيىنگى ەكىنشى ءدىني باعىت ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا قۇقىق بەرۋ تولىققاندى رۋحاني ومىرگە ورالۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەگەر 1956 جىلى قازاقستاندا بارلىعى 55 ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى (وپش) قىزمەت ەتسە، 1999 جىلى رەسپۋبليكا كولەمىندە 212 شىركەۋ قىزمەت ەتىپ، 8 موناستىر قىزمەت اتقارعان. سوڭعى جىلدىقتا بۇل كورسەتكىشتەردىڭ ءوسۋى بايقالىپ وتىر.

حريستيان ءدىنى

حريستيان ءدىنى (گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا Christos – «ماسىحتەلگەن»، «ءماسىح») پالەستينا جەرىندە ەكى مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان مونوتەيستىك ءدىن.

يسلام جانە بۋدديزممەن قاتار حريستيان ءدىنى دە ءۇش الەمدىك دىندەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. كونە وسيەت جانە جاڭا وسيەت قاسيەتتى جازبالار بولىپ تابىلادى. حريستيان ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى سەنىمنىڭ تاريحي ءۇش نىشاندارىندا قىسقاشا تۇردە بەرىلگەن: اپوستولدىق، نيكەيلىك (نەمەسە نيكەي-كونستانتينوپولدىق) جانە افاناسيلىك.

پراۆوسلاۆيە باعىتىندا اپوستولدىق نىشان نيكەي-كونستانتينوپولمەن شەتتەتىلگەن. بۇل بۇكىل الەمدىك سوبورلاردا ءبىرىنشى نيكەيلىك (325 ج.) جانە ءبىرىنىشى كونستانتينوپولدىكپەن (381 ج.) قابىلداندى.

حريستيان سەنىمىنىڭ نەگىزگى بولىگى قۇدايدىڭ بەينەلەۋنە، ياعني ادام كەلبەتىنە اينالىۋنا، يسا ءماسىحتىڭ ادامزات ءۇشىن كرەستەگى قۇرباندىلىعىنا، قايتا ءتىرىلۋى مەن كوككە ۇشىۋىنا، ءماسىحتىڭ ءسوزسىز بولاشاقتا ەكىنشى مارتە قايتىپ كەلىۋىنە، ولگەندەردىڭ بولاشاقتا قايتا تىرىلۋىنە جانە تىرىلگەن سوڭ ماڭگىلىك ءومىر جالعاسىنا سەنەدى.

كوپتەگەن حريستياندىقتار قۇپيالاردى – قۇدايدىڭ راقىمى تۋرالى سەنۋشىلەردىڭ حابارلاۋعا قاسيەتتى ءىس-شارالاردى ورىنداۋ قاجەتتىلىگىن مويىندايدى.

پراۆوسلاۆتىقتار مەن كاتوليكتەر جەتى قۇپيانى مويىندايدى: شوقىندىرۋ، ميرا مايىن جاعۋ (كاتوليكتەردە – كونفيرماتسيا), شىرشا مايىمەن تازارۋ، نەكە، جالبارىنۋ، تاۋبەگە كەلۋ، قاسيەتتىلىك.

پروتەستانتتىقتاردىڭ كوپشىلىگى تەك شوقىندىرۋ مەن تاۋبەگە كەلۋدى مويىندايدى (الايدا مۇنى قاراپايىم عۇرىپ رەتىندە قاراستىرادى).

حريستياندىق كونفەسسيادا كوپتەگەن باعىتتار، اعىمدار، دەنوميناتسيالار بار. نەگىزگى باعىتتارى پراۆوسلاۆيە، كاتوليتسيزم جانە پروتەستانتتىق.

قازاقستانداعى پراۆوسلاۆيە

پراۆوسلاۆيە ءدىنى – قازاقستاندا دىنگە سەنۋشىلەرىنىڭ سانى بويىنشا يسلامنان كەيىنگى ەكىنشى ءدىني باعىت.

پراۆوسلاۆيە ءدىنى ەلىمىزدە قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلۋى كەزىندەگى اسكەري قونىستاردا پايدا بولدى.

وڭتۇستىك ايماقتاردا العاشقى اسكەري ءدىني قاۋىمدار (كىشكەنتاي شىركەۋلەر، سيىنۋ ۇيلەرى) 1866 جىلى تۇركىستان مەن شىمكەنتتە پايدا بولعان.

1871 جىلى تۇركىستان ەپارحياسى قۇرىلعان بولاتىن. 1872 جىلى ۆەرنىي جانە جەتىسۋ ەپارحيالارى تاراپىنان قۇرىلعان كافەدراعا قازاقستاندىق ارحيەرەيلەردىڭ العاشقىسى – ارحيەپيسكوپ سافونيا (سوكولسكي) سايلانىپ، ول وسى قىزمەتىن 1877 جىلعا دەيىن اتقاردى.

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە شىركەۋلەر سالۋ XIX عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى باستالدى. وسىلايشا، 1901 جىلدىڭ وزىندە سىرداريا وبلىسىندا كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان سەگىز شىركەۋ بولعان.

حح عاسىردىڭ باسىندا تۇركىستان (قۇرامىنا قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋماعى كىرگەن) اۋماعىندا 391 مىڭ پراۆوسلاۆ حريستياندار مەن 306 شىركەۋ بولعان.

1917 جىلى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ورناۋىمەن جەتپىس جىلدى قامتىعان اۋقىمدى اتەيستىك كۇرەس باستالدى. بۇل كۇرەس شىركەۋلەردى جويۋ، ءدىني باسشىلىقتى قۋدالاۋ، شىركەۋ مەنشىگىن تاركىلەۋ سەكىلدى ارەكەتتەردى قامتىدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى تاراپىنان جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرەتىن وتانسۇيگىشتىك شاقىرۋلاردىڭ بولۋىمەن دىنگە قاتىستى بەلگىلى جەڭىلدىكتەر باستالدى. بۇل فاشيست باسقىنشىلارعا قارسى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەردى. وسى كەزدەرى قازاقستاندا قايتادان شىركەۋلەر اشىلا باستادى.

پراۆوسلاۆتىق ءومىر سالتىن قايتا ورنىنا كەلتىرۋ رەسپۋبليكامىزدا 1945 جىلى باستالدى. وسى جىلى قاسيەتتىلەر قاتارىنا قوسىلعان، ميتروپوليت نيكولاي (موگيلەۆ) العاشقى بيلەۋشى ارحيەرەيى بولعان الماتى جانە قازاقستان ەپارحياسىنىڭ نەگىزى قالاندى.

يسلام مەن پراۆوسلاۆيە ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى رۋحاني ومىرىنە ارقاۋ بولعاندىعى جايلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىرنەشە رەت ايتىپ وتكەن بولاتىن.

ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا قۇقىق بەرۋ تولىققاندى رۋحاني ومىرگە ورالۋعا مۇمكىندىك بەردى.

2012 جىلعى «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس، رەسپۋبليكادا ءدىني بىرلەستىكتەردى قايتا تىركەۋ ۇدەرىسى جۇرگىزىلدى.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ميتروپوليتتىك ايماق رەسپۋبليكالىق ءدىني بىرلەستىگىن، سونداي-اق 9 ەپارحيانى قوسقاندا پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ 329 ءدىني بىرلەستىكتەرى قىزمەت ەتەدى.

پراۆوسلاۆ قاۋىمداستىقتارىنىڭ ەداۋىر باسىم بولىگى الماتى، اقمولا، شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي جانە قاراعاندى وبلىستارىندا تىركەلگەن.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىنان باستاپ ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ميتروپوليتتىك وكرۋگ مەملەكەتتىڭ سەرىكتەسى بولىپ، قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا باعىتتالعان ساياساتتا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولۋدا.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ 329 ءدىني سۋبەكتىسى جانە 295 پراۆوسلاۆيەلىك ءدىني عيماراتتارى قىزمەت ەتەدى. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە ارميان اپوستولدىق شىركەۋى جانە 5 ءتۇرلى باعىتتاعى پراۆوسلاۆ شىركەۋى قىزمەت ەتەدى.

كاتوليتسيزمنىڭ قازاقستاندا تارالۋى

1991 جىلى ريم پاپاسى يوانن پاۆەل ءىى قازاقستان مەن ورتا ازيا ءۇشىن اپوستولدىق اكىمشىلىك قۇردى. ەپيسكوپ يان پاۆەل لەنگا بۇل اكىمشىلىكتىڭ اكىمشىلىگى بولىپ سايلاندى.

1997 جىلى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ پريحودتارى قازاقستاننىڭ اپوستولدىق اكىمشىلىگىنىڭ قاراماعىنان شىعارىلىپ، «suiiuris» ء(وزىنىڭ قۇقىعى), ياعني ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مارتەبەسىن الدى.

1999 جىلى قازاقستانداعى اپوستول اكىمشىلىگىن قازاقستاننىڭ قاراعاندى جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنداعى قاراعاندى ەپارحياسىنا وزگەرتتى، سونىمەن قاتار، ءۇش جاڭا: استانا، الماتى جانە اتىراۋ اپوستول اكىمشىلىگى قۇرىلدى.

سونىمەن قاتار، مۇنداي قۇرىلىمدار قاسيەتتى تاق تاجىريبەسىندە ەكستراوردينارلى بولىپ تابىلادى جانە بارلىق جەردە ەپارحيالار مەن ارحيەپارحيالارعا الماستىرىلۋى ءتيىس.

پروتەستانتيزم

پروتەستانتيزم – پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليتسيزمنەن كەيىنگى حريستياندىقتىڭ نەگىزگى ءدىني اعىمدارىنىڭ ءبىرى. XVI عاسىرلاردا ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە رەفورماتسيانىڭ ناتيجەسىندە اۋقىمدى انتيكاتوليكتىك قوزعالىس كەزىندە پايدا بولدى.

ليۋتەراندىق

ليۋتەراندىق – نەمىس رەفورماتورى مارتين ليۋتەردىڭ (1483-1546) ىلىمىنە نەگىزدەلگەن پروتەستانتتىق شىركەۋ.

2016 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندەگى ەسەپ بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 13 ىنجىلدىك-ليۋتەران شىركەۋى تىركەلگەن.

باپتيزم

1860 جىلدىڭ اياعى مەن 1870 جىلدىڭ باسىندا رەسەي جەرىنەن قازاقستان مەن ورتا ازياعا شارۋالار مەن ساۋداگەرلەردىڭ قونىس اۋدارۋى العاشقى ەۆانگەلدىك توپتاردىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولدى.

2016 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندەگى ەسەپ بويىنشا قر 174 ءىحب سۋبەكتىسى تىركەلگەن.

مەننونيتتەر

مەننونيتتەر قازاقستانعا رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنداعى نەمىستەردىڭ قونىس اۋدارۋىمەن تارالا باستادى.

2011 جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدە 6 ءدىني بىرلەستىك بولدى. ونىڭ بىرەۋى (1) عانا قايتا تىركەۋدەن ءوتتى.

مەتوديزم

2016 جىلعى 1 ساۋىردەگى جاعداي بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 13 ءدىني سۋبەكتىسى تىركەلگەن.

ەلۋىنشىلەر

باسقا ءدىني بىرلەستىكتەر سياقتى «ەلۋىنشىلەر» دە قازاقستاندا حح عاسىردىڭ 90-جىلدارى پايدا بولدى. قازىرگى تاڭدا ەڭ ءىرى شىركەۋ – «جاڭا ءومىر» بولىپ تابىلادى. ودان كەيىن «ءومىر بۇلاعى» شىركەۋى ەداۋىر كەڭ تارالعان.

2016 جىلدىڭ 1 ساۋىردەگى جاعدايى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اتالعان قوزعالىستىڭ 216 سۋبەكتىسى تىركەلگەن.

پرەسۆيتەراندىق شىركەۋى

پرەسۆيتەرياندىق – پروتەستانتيزم كونفەسسياسى باعىتتارىنىڭ ءبىرى جانە شىركەۋ ۇيىمىنىڭ باستى فورماسى.

2016 جىلعى 1 ساۋىردەگى جاعداي بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا رەسمي تىركەلگەن ءدىني سۋبەكتىلەردىڭ سانى – 107.

ونىڭ 80 – ءدىني بىرلەستىك جانە 27 – فيليال.

Abai.kz