قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 70 پايىز حالقى ءوزىن مۇسىلمان دەپ تانىعان قوعام ءۇشىن يسلام ءدىنىنىڭ بۇگىنگى كەلبەتى كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ تابىلادى. وسى ماقالادا بۇگىنگى تاڭدا يسلام ءدىنى ىشىندە ورىن العان ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار تۋرالى ماسەلە قوزعاسام دەپ وتىرمىن. ەڭ اۋەلى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق جەرىنە كەلىپ قالىپتاسۋى مەن ودان ءارى دامۋى تۋرالى قىسقاشا توقتالعان ءجون.

يسلام ءدىنىنىڭ قازاق جەرىنە كەلۋىنىڭ ءبىر، ەكى ءجۇز جىل ەمەس مىڭجىلدىق تاريحى بار. يسلام ءدىنى اتا-بابالارىمىزدىڭ مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە ءتىپتى قانىنا ءسىڭىپ، اتادان بالاعا جەتكەن ءدىن ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.

تاريحىمىزعا ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، يسلام ءدىنىنىڭ قازاق جەرىنە كەلگەننەن بەرى، اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى تەك يسلام ءدىنىن ۇستانعان.

يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستان مەن ورتا ازيا جەرىنە كەلۋى اتاقتى كۋتەيبا يبن ءمۋسليمنىڭ ماۋەرەنناحر جەرىنە ەنۋىمەن بايلانىستى.751 جىلى مۇسىلمان اسكەرى تالاس ماڭىندا تاڭ يمپەرياسىنىڭ اسكەرىن جەڭگەننەن كەيىن يسلام ءدىنى ءبىرجولا قازىرگى قازاقستان جەرىندە نىق ورنىعا باستايدى.

يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن قالا مادەنيەتى، عىلىم، ءبىلىم، ساۋدا، ونەر سالالارى وركەندەدى. وڭتۇستىك قازاقستان جانە جەتىسۋ جەرىندە مەدرەسەلەر مەن مەشىتتەر بوي كوتەردى. قاراحان مەملەكەتى يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ قابىلداعان العاشقى مەملەكەت بولدى.

يسلام ءدىنىنىڭ كەڭىنەن تارالىپ، قالىپتاسۋى بەيبىت تۇردە جۇزەگە استى. يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن بىرگە يسلام الەمىنىڭ جارىق جۇلدىزدارى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، ءابۋ يبراھيم يسحاق ءال-فارابي، عالاماددين ءال-جاۋھاري، قوجا احمەت ياسساۋي، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، حۋسسام اددين اس-سىعاناقي سىندى يسلام مادەنيەتى مەن عىلىمىن الەمگە پاش ەتكەن عۇلامالار پايدا بولدى.

قازاق جەرى پاتشالىق رەسەيدىڭ بودانىنا اينالعان تۇستا پاتشا ۇكىمەتى يسلام ءدىنىنىڭ تولىققاندى دامۋىنا كەدەرگىلەر جاسادى. وتارشىل شەنەۋنىكتەر يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىن بارىنشا شەكتەۋگە تىرىستى. مۇنىڭ شەكتەن شىققان مىسالىنىڭ ءبىرى رەتىندە جەرگىلىكتى حالىقتى شوقىندىرۋ باعىتىنداعى اشىق ءىس-ارەكەتىن ايتۋعا بولادى. الايدا، حالقىمىز وتار جاعدايىندا اتا-بابا دىنىنە ادالدىعى مەن بەرىكتىگىن ساقتاپ، كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزە ءبىلدى. بىزگە جەتكەن قۇجاتتار بويىنشا ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدارى تۇركىستان قالاسىندا 20-عا جۋىق مەشىت، 2 مەدرەسە بولعان. 1917 قازان توڭكەرىسىنە دەيىن اقتوبە ايماعىندا 200-دەي، جەتىسۋ ولكەسىندە 269, بوكەي حاندىعىندا 78, اۋليە اتا قالاسىندا 15 مەشىت بولعان.

1921 جىلى قۇرىلعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا يسلام عانا ەمەس، جالپى ايتقاندا ءدىننىڭ ءوزى ناداندىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ قاينار كوزى دەپ ەسەپتەلدى. اتەيزم مەملەكەتتىك تۇرعىدا ناسيحاتتالا باستادى. ءدىن قىزمەتكەرلەرى مەن قوجا-مولدالار قۋعىنعا ۇشىرادى. ءدىني عيماراتتار مەن مەدرەسەلەر جاپپاي جابىلا باستادى. وسىعان قاراماستان كەڭەس بيلىگى تۇسىندا شامامەن 38 مەشىت بوي كوتەردى. تاۋەلسىزدىك قارساڭى الدىندا 60-تان اسا مەشىت بولعان.

1990 جىلى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا جانە قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنان ءبولىنىپ، الماتى قالاسىندا وتكەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءى قۇرىلتايىندا قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى قۇرىلادى.

بۇل يسلام ءدىنىنىڭ ەلىمىزدە قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپتارىمىزدىڭ، داستۇرلەرىمىزدىڭ، دىلدەرىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن سىڭىرە وتىرىپ، تەرەڭىنەن ورنىققاندىعىن قورسەتەدى. قازاق ەلى يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە كەلگەننەن باستاپ، قۇلشىلىقتارى مەن عيباداتتارىن يمام اعزام ءابۋ حانيفا مازھابى جانە يمام ماتۋريدي ءدىني سەنىمى مەكتەبى نەگىزىندە اتقاردى.

وكىنىشكە وراي، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا يسلام ءدىنىن تەرەڭىنەن وقىپ جاستارعا اقيقاتتى جەتكىزەتىن ساۋاتتى قوجا-مولدالار سانى تومەندەدى. كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن بالالار اتەيزم رۋحىن ءسىڭىرىپ ءوستى. وسىنىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ تومەندەۋىنە جانە سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ۇمىتىلۋىنا دەيىنگى كەيپىنە الىپ كەلدى.

كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن، قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىن دەموكراتيالاندىرۋ جولىمەن جۇرەتىن الەۋمەتتىك، ازاماتتىق قوعام قۇرۋشى زايىرلى مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىندا دەرلىك تەرەڭ، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورىن الدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءدىن مەن ءدىني قۇبىلىستاردىڭ  وزىندە دە تەرەڭ وزگەرىستەرگە الىپ كەلدى.

جەتپىس جىل بويى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن يدەولوگيالىق ساياساتىنان ارىلىپ، ءدىني بوستاندىققا قول جەتكىزگەننەن كەيىن قازاق حالقى ۇستانعان يسلام دىنىنە بەت بۇرا باستادى.

ءداستۇرلى يسلام ءدىنى – مەملەكەت جانە قوعام تاراپىنان رەسمي تانىلعان، ناقتى قوعامدا  الەۋمەتتىك-مادەني ۇستەمدىككە يە، سونداي-اق تاريحي جانە ەتنو-مادەني نەگىزى بار بولاتىن بولسا، ءداستۇرلى ەمەس يسلامي اعىمدار ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ اۋماعىندا ۇزاققا سوزىلعان تاريحي دەرەگى جوق.

سونىڭ ءبىرى – سالافيلەر. سالافيلىكيسلام اعىمى «ءاس-ءسالاف ءاس-ءساليح»، ياعني، «ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن ءومىر سۇرگەن ىزگى بابالار» تۇسىنىگىمەن، ولار امالعا اسىرعان ءىس-ارەكەتتەردى سول قالپىندا قابىلداۋدى ماقسات تۇتقان ءدىني-ساياسي باعىت. مۇحاممەد (س.ع.س) ءوز ساحيح حاديسىندە: «ەڭ قايىرلى بۋىن – مەنىڭ زامانداستارىم. ودان كەيىن ولاردىڭ سوڭىنان ەرگەندەر. سوسىن بۇلاردان كەيىن كەلگەندەر» دەگەن. حاديستەگى «ەڭ حايىرلى بۋىن» دەگەن اتقا يە بولعان العاشقى ءۇش بۋىن وكىلدەرىن «ءسالاف-ۋس-ساليحين» اتاۋىمەن اتاعان.

ەلىمىزدە سوڭعى 10-12 جىلدىڭ ىشىندە وزدەرىن ءبىز «ءسالافپىز» دەپ بولەتىن ءداستۇرلى ەمەس اعىم پايدا بولدى. ولار اللانىڭ بىرلىگىنە شاقىرۋ، يسلام ءدىنىن بيدعات (يسلام دىنىنە جاڭادان ەنگىزىلگەن جاڭالىقتار) امالداردان تازالاۋ، ءدىنىمىزدى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) زامانىنداعىداي قالپىنا قايتارۋ، اراب الەمىن بىرىكتىرۋ سياقتى ماقساتتاردى كوزدەيدى.

بۇل اعىمدى ءحVىىى عاسىردا ساۋد ارابياسىنىڭ ءناجد ولكەسىندە رياز قالاسى ماڭىنداعى ۇيااينا ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن مۇحاممەد يبن ءابدال-ۋاھھاب يبن سۇلەيمەن قۇرعان. اعىم وسى كىسىنىڭ اتىمەن ۋاھھابيلىك دەپ تە اتالادى.

بۇل اعىم بەلسەندىلەرى شاشى مەن ساقالىن ءوسىرىپ، بالاعى توبىقتان جوعارى شالبارمەن جۇرەدى. وزدەرىنىڭ داعۋاتى ءۇشىن وزدەرى ءمازھاب ۇستانباعانمەن جەتەكشىسى يمام يبن تايميانىڭ، مۇحاممەد ءال-قايم ءال-ءجاۋزيدىڭ كىتاپتارىن قولدانادى.

اللاھ رازىلىعى ءۇشىن قۇران وقىپ، باقيلىق بولعاندارعا باعىشتاۋعا، مازارعا بارۋعا، ءتاسپى قولدانۋعا بولمايدى، سونداي-اق دۇعالاردا پەرىشتەلەردىڭ، اۋليەلەردىڭ ەسىمدەرىن ايتۋ – كوپتاڭىرلىكتىڭ بەلگىسى. مەشىتتەرگە ساداقا بەرۋگە تيىم سالادى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) تۋىلعان كۇنى، ءماۋلىت كۇنىن اتاپ وتۋگە بولمايدى دەپ سانايدى.

«حيزب-ۋتتاحرير» (ازاتتىق پارتياسى) – بەيرەسمي ءدىني-ساياسي پارتيا. ونىڭ تولىق اتاۋى «حيزب-ۋت تاحرير ءال-يسلامي». نەگىزىن قالاۋشى مىسىردا دۇنيەگە كەلگەن پالەستينالىق شەيح تاحۋددين نابباحاني.

كەڭەس وداعى ىدىراپ، ونىڭ قۇرامىنداعى ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن قازاقستان ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن حيزب-ۋت تاحرير ءوز بەلسەندىلىكتەرىن سول ايماقتا دا جۇرگىزە باستادى.

بۇل پارتيانىڭ كوزدەگەن باستى ماقساتى – مۇسىلماندار اراسىندا يدەولوگيالىق جۇمىستى جان-جاقتى جانداندىرۋ ارقىلى مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ، قاجەت دەسە وزگە ءدىننىڭ جاقتاستارىنىڭ سانا-سەزىمدەرىنە توڭكەرىس جاساۋ جانە سول ارقىلى ساياسي بيلىككە قول جەتكىزۋ.

«تابليع جاماعاتى» - قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ بارلىق اۋماقتارىنا تاراپ، تانىمال بولعان «تابليع جاماعاتى» دەپ اتالاتىن توپ پايدا بولدى.

«تابليع جاماعاتى» ەلدى مەكەندەردى ارالاپ ءجۇرىپ داعۋات جاسايدى، ولار مۇنداي داعۋاتتارىن «بايان»  نەمەسە «حۇتبا» دەپ اتايدى. «بايان» كەزىندە ادامداردى داعۋات تىڭداۋعا جيناپ، ولاردى بىرنەشە توپقا ءبولىپ، ونىڭ اربىرىنە جەتەكشى تاعايىنداپ، ولارعا فاتيحا مەن بىرنەشە قىسقا سۇرەلەر ۇيرەتىلەدى. وسىلايشا، بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن، سول ادامداردى وزدەرىمەن بىرگە «داعۋاتقا» شىعۋعا مىندەتتەيدى.         سودان ءاربىر ادام ءوزىنىڭ شاماسىنا قاراي ولارمەن بىرگە 1 كۇن، ياكي 3 كۇن، جىلىنا قىرىق كۇن، ومىرىندە ءتورت اي داعۋاتقا شىعۋى قاجەت بولادى. تابليعشىلار مۇنداي داعۋاتقا شىعۋدى «حۋرۋج» دەيدى.

وسى اتالعان اعىمداردىڭ نەگىزگى ماقساتى:

قازاقستاندا حاليفات قۇرۋ ماقساتىندا جانە بارلىق زاڭدارعا «شارياتتىڭ» باسشىلىق ەتۋى ءۇشىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى جويۋ;

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن السىرەتۋ;

مەملەكەتتىك رەسۋرستاردى جاۋلاپ الۋ جانە جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تولىق ىقپال ەتۋ;

جوعارىدا ايتىلعاندى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەت تاراپىنان اتالعان ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، سونداي-اق ەلىمىزدە قالىپتاسقان ءداستۇرلى يسلام ءدىنىنىڭ ءرولىن نىعايتۋ جانە دىنارالىق كەلىسىمدى كۇشەيتۋ ماقساتىندا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلۋدا.

سونىڭ ءبىرى 2005 جىلعى 28 ناۋرىزدا استانا قالاسى سوتىنىڭ شەشىمىمەن قازاقستان ايماعىندا حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە تيىم سالىنۋى، سونداي-اق 2013 جىلعى 26 اقپاندا استانا قالاسىنىڭ سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن «تابليعي دجاماعات»ۇيىمى قىزمەتىنىڭ توقتاتىلۋى.

اتالعان ءداستۇرلى ەمەس يسلامعا جات اعىمداردىڭ ءبىزدىڭ قوعامعا ىقپالىن جويۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ باستاماسىمەن 2013 جىلى ءدىني ماسەلەلەر بويىنشا اقپاراتتار قابىلداۋ مەن ازاماتتارعا كونسۋلتاتسيالار بەرۋ ورتالىعى قۇرىلدى. ونىڭ بازاسىندا تاۋلىك بويى تەگىن قىزمەت اتقاراتىن – «قاۋىرت جەلى - 114» قىزمەتى ۇيىمداستىرىلدى. قاۋىرت جەلى قىزمەتىنىڭ ءمانى – ازاماتتاردى ءدىن ماسەلەسى بويىنشا تاۋلىك بويى تەگىن اقپاراتتاندىرۋ مەن ءدىن سالاسىنداعى زاڭداردىڭ بۇزىلۋى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناقتاۋ مەن ولاردى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جولداۋ بولىپ تابىلادى.

زەينوللا ابدۋماناپوۆ

Abai.kz