شىنىمەن دە جەراستى بايلىعىمىز قازاقتىڭ قاسىرەتى مە؟ بۇل، ارينە، 10 ميلليون قازاقتى ويلاندىرىپ تۇرعان ساۋال! بۇل ءتۇيىننىڭ سەبەبى كوپ-اق! «نەگە جەراستى بايلىق سارقىلسا، 1937 ويىنشىق بولىپ قالادى» دەگەن سوزدەردىڭ شالعايىن جەل كوتەرىپ ءتۇر.

ناقتىراق ايتساق سول بايلىققا قول جەتكىزسە دە، جەتكىزبەسە دە ادامعا بەرەر راحاتى مەن كەسىرى كوپ-اق. مۇنىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى سول دۇنيەگە قول جەتكىزىپ قۇدايىن ۇمىتىپ كەتەتىندەر كوپ. باقىتسىزدىقتىڭ باستى بەلگىسى وسى، الايدا بۇل ويىممەن كەلىسپەيتىن ادامدار جوق ەمەس. ايتپاعىم تەمىر قازىق بەكىمىمدى ءوز الەمىمنىڭ كىلتى دەپ بىلەم. ءوز ويىمدى وزگەلەرگە تاڭبايمىن، قابىلداماسا - «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» (اباي).

بۇل تاريحقا تابارىك رەتىندە جۇرەتىن – قۇدايلىق تانىم، قازاق كوكجيەگىندەگى جۇلدىزداردىڭ بارىنە ءتان سيپات. اتاقتى اباي، شاكارىم باستاعان قوس جۇلدىزدان باستاپ، شىعىستىڭ اسقاق تاۋلارىنان بوي كوتەرگەن، سول كەزدەگى گومەنداڭ اسكەرىنىڭ زوبالاڭىنا قارسى شىعىپ، 20 مىڭ مۇزداي قارۋلى جاساعان وپات قىلىپ، حح عاسىردىڭ داڭقىن اسپانداتقان وسپان ءسىلامۇلىنىڭ ءبىر-اق اۋىز ءسوزى نايزاعايداي جارقىراپ بولاشاققا زىمىراپ بارادى. بۇل دەگەنىڭ تاريحي ساناسىنا سىزات تۇسپەگەن، يمانياتى كامىل ادامنىڭ ءسوزى!

گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ سالماقتاپ بەرگەن تەمىر-تەرسەگىن اتاق ەمەس ار سانايتىن، القا، مونشاقتى ازامات ەمەس ايەلدەرگە ءتان ەكەنىن جانە وزىنە ۇسىنعان بەس جۇلدىزدى مەدالدى كورىپ: «30 جىل سوعىسقاندا شىڭشىسايدىڭ التى ساياساتىنىڭ بىرەۋىن قۇلاتىپپىن، تاعى بەسەۋى قالىپتى» دەپ قايتا اتقا قونىپ، قىرعىن كورگەن قازاق ءۇشىن ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن سوعىسىپ شاحيت بولدى، داڭقتى باتىر بابامىز. مۇڭى مۇناراعا اينالعان قانداستاردىڭ ەرلىك داستانى سىلامۇلىمەن اياقتالعان. مۇنى تەرمەلەپ ايتىپ وتىرعانىم يماننان ايىرىلعان الەۋمەت اق پەن قارانى ايىرمايدى دا، ءوز حالقى مەن مەملەكەتىن كەلىمسەكتەردەن قورعامايدى. ارينە بۇل تۋرالى ءۇستىرت كەتۋدەن اۋلاق بولعان ءجون، سەبەبى سىرتقى كۇشتەردىڭ قىسىمىن سەزسەك، بەيبىت تۇرعانىمىزعا شۇكىرلىك ەتۋىمىز وتە كەرەك. دەمەك جاڭا ورىنىنان تۇرىپ كەلە جاتقان ەلدىڭ جاستارىنىڭ ساناسى وياۋ ءارى مەملەكەتشىل بولۋى ايتپاس دا تۇسىنىكتى.

ساناسىنا شىرە سالىنىپ، بەيوپا ساياساتتىڭ بەيشارا حالىنەن سەندەلىپ شىققان حالىققا نارىق قىسپاعى قىرقىنشى جىلدارداعى ۇڭعىسى تۇتىنگە قاقالعان زەڭبىرەك تۇتىنىنەن كەم بولعان جوق. ەتەگىن الەۋمەتتىك قوعامنىڭ سەلى شايىپ، ەسىك-تەرەزەسىنەن كۇن شىعىس ەلىنىڭ سالقىنى اڭىراپ تۇرعان ساتتە ەتەك جەڭىمىزدى جيناپ، ەسىمىزدى جيماساق ەلدىگىمىزدىڭ ءوزى ەلەسكە اينالادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر اتى - سول ەلدى قۇرايتىن حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ەركىندىگى. بۇل تۋرالى زار قاعىپ، «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا بۇرىلدىم» دەگەن اباي تاعىلىمىن العا تارتىپ، "قازاقتار، ويانىڭدار" دەپ ۇندەپ جۇرگەن احمەتبەك نۇرسيلا. ال احمەتبەك نۇرسيلا كىم؟

كەزىندە باتىر دەسە اڭىزداعى الىپ كۇشتىڭ يەسى، قيال-عاجايىپتاعى الپامىس، ەرتوستىك ەلەستەيتىن. سۇيتسەم باتىرلىق ءتىپتى ماڭايىمىزدا جۇرگەن ادامداردان شىعىپ جاتقانى ءبىزدى بەي-جاي قالدىرمايدى.  باتىرلىققا باستايتىن بىلەكتىڭ جۋاندىعى ەمەس، جۇرەكتەگى يمان مەن نامىس ەكەن. باتىرلىق جۇرەكتىڭ قاتىگەزدىگى ەمەس، تاريحي ساناسى ويانىپ، حالىقتىڭ نامىسى مەن بولاشاعى جولىنداعى شەشۋشى مايدانعا شىعىپ، جالعىز مايدانداسىپ، دارا ەرلىك كورسەتۋىڭ. باتىر دەمەكشى ساناسى وياۋ، اق پەن قارانى تانىعان ادامداردىڭ اۋزىندا جۇرگەن بۇگىنگىنىڭ باتىرلارى مۇحتار شاحان، ءومىرحان التىن، سەرىكجان ءبىلاش، احمەتبەك نۇرسيلا، قانات ءسىلام، اۋىت مۇقيبەكۇلى دەگەنگە قوسىلام، سەبەبى كوپتىڭ قامىن ويلاپ، نايزاعايداي جارقىلداپ، العى شەپتە جۇرگەن ادام باتىر ەمەگەندە نە؟ ءبىز كۇرەسسە جىعاتىن، ۇرسا قۇلاتاتىن ءوز مۇددەسىنىڭ قۇلدارىنىڭ ءبارىن باتىر دەپ ءنام بەرەتىن بولدىق، بۇل قيىن بولدى..

مانا اتاپ ايتقان ازاماتتار حالىقتىڭ باسىنداعى الۋان پاراقتى مۇنارالى مۇڭنىڭ  ۇشار باسىندا ءجۇر. سىن ساتتە ءۇنسىز وتىرعانداردى دانا، پاراساتتى سانايتىندارعا ءسوزىم جوق. بۇل جولى ايتايىن دەگەنىم "بيزنەس باستاۋدىڭ" ەل كولەمىندە مەكتەبىن قالىپتاستىرعان، قازاق جاستارىن اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان احمەتبەك نۇرسيلا اعامىزدىڭ ەسىمىنە ەكپىن تۇسىرە ايتۋدى ماڭىزدى دەپ بىلدىك.

ول كىسى شىعىس قازاقستان جاقتا ءوسىپ-ونگەن، 20 جىلىن كاسىپكەرلىككە ارناعان، ءبىر قانشا تۇرالاپ قالعان كاسىپورىنداردى ورىننان تۇرعىزعان، دامىتقان. ەرلىك پەن ادامدىعىن قوس قولداپ ۇستاعان زامانامىزدىڭ اعارتۋشىسى. احمەتبەك مىرزانى وياتقان ەڭ الدىمەن – نامىس!

التىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ اشتان،تەڭىزدە ءجۇزىپ ءجۇرىپ  شولدەن ولگەن ۇشەۋدىڭ كەبىن كيمەسىن دەپ الەۋمەتكە اقىل مەن امالدى قاتار ۇستاپ، عىلىمعا قول ارتسا ۇشاقپەن ۇشقانداي وركەندەۋگە بولاتىنىن، كومفورتني زونادان شىعاتىن جولدىڭ باستاۋشىسى، شەكارالىق شەپتە تۇرعان سولدات، جاستاردى ەكونوميكالىق تەڭدىككە باستاعان جارىق.  كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، رۋحاني ھام ەكونوميكالىق جاعىنان ەرتە ويانعان، سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەر وسىندا كەلىپ الۋان ءتۇرلى كاسىبىن اشىپ، وعان قازاق ۇل مەن قىزدارى جالشى بولىپ، ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك قىسپاعى تارتىپ بارا جاتقانىن سەزىنگەن. كرەديتتىك سانا مەن ەكونوميكا قىسىمى بۇكىل قوعامدى شىرەلەپ العانىن بىلگەن دە ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعان. سونىمەن بايلىقتى بىلەكپەن ەمەس بىلىمنەن، مۇنايدان ەمەس ماڭدايدان اققان تەردەن سۇراۋدى ۇندەگەن.  ەكونوميكالىق تەتىكتەردى نەگىز ەتكەن "بيزنەس مەكتەبىن" قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتىڭ بيۋجەتىنە ءۇمىت ارتپاۋدى ەسكەرتكەن، ءوندىرىس پەن بيزنەس ماڭگى جالعاسا بەرەتىن شەكتەۋسىز جۇمىس ەكەنىن العا تارتقان ناقتىلى ءىستىڭ ادامى. ءاربىر ازاماتتى مەملەكەتشىل بولۋعا، بيلىكتى ايىپتاۋدان اۋلاق بولىپ، ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ مەرەيى ۇستەم بولۋىن تىلەيتىن تۇلعا!

سەبەبى استى-ءۇستى قازىناعا تولى ەلگە ءسات سايىن قاۋىپ كوپ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سىرتقى كۇشتەردىڭ باس قاتىرار قىسىمى دا جوق ەمەس. قازاقيا ءۇشىن بايلىقتان گورى تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ بارىنەن ماڭىزدى ەكەنىن جانىمەن تۇسىنگەن. سوندىقتان دا مۇنايدىڭ مۇڭىنان گورى ءوندىرىستىڭ قىزىق ءومىرىن ارتىق كورىپ، بيزنەستىڭ بىتپەيتىن قوزعالىسى ومىرشەڭ ەكەنى قىزىقتىرعان. قازىرگە دەيىن 50 مىڭنان استام شاكىرت تاربيەلە،پ سونىڭ مىڭداعان تۇلەكتەرى اتالمىش سالانى ەركىن مەڭگەرىپ، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ساتىلارىندا، ساۋدا كەڭىستىگىندە ەركىن ارەكەت جاساپ جاتقانى انىق.

جاستاردىڭ رۋحاني ەرىك جىگەرىن جەتىلدىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن شىڭداۋىنا بارىنشا سەبەپ بولعان. گوللانديا سياقتى قازبا بايلىعى مول مەملەكەتكە ۇقساپ، جاپپاي داعدارىسقا ۇشىراپ قالماۋ ءۇشىن، ارنايى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەدى. سول گوللانديا بايلىعى سارقىلعاندا، بيۋجەت بونكروت بولعاندا حالىق سەندەلىپ توزىپ ينكۋباترداعى قۇس سياقتى كۇي كەشكەن. وسى ەلدىڭ جاعدايىن ەسكەرتۋ رەتىندە ۇندەۋ جاساپ كەلەدى. ءوز سوزىندە: «عىلىممەن، كاسىپكەرلىكپەن، بيزنەس باستاۋمەن، ءوندىرىس اشۋمەن شۇعىلدانباساق، ەرتەڭ جەر استى بايلىعىمىز تاۋسىلعاندا 1932 جىلعى اشتىق قايتالانا ما دەپ شوشيمىن. سەبەبى كوپ-اق! توي مەن سايقىمازاق ەكراننىڭ قۇربانىنا اينالعان جاستاردىڭ بىلىمگە دەگەن، كاسىپ يگەرۋگە دەگەن قۇلىقسىزدىعى بولسا، وزىندە شيكىزات ءوندىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بولا تۇرىپ، ەتتى ارگەنتينا مەن برازيليادان، ءسۇتتى قىرعىزدان، كوكەنىسيى كورشى ەلدەن، كيىم-كەشەكتى قىرعىز بەن قىتايدان، قۇرىلىس ماتەريالىن رەسەي مەن قىتايدان ساتىپ الىپ شۋلاتىپ جۇرگەن ءبىر ەل بار، ول – قازاق ەلى» دەيدى.

بۇگىن تاماق ءىشۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن جاعدايدان الەۋمەتتى الىپ شىعۋ ءۇشىن ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، اعارتۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن زيالىلار وتە از، قايتا مۇددەلىك ساياسات پەن تەگىن كۆارتيرا الۋدىڭ ارتىندا ءجۇر، بارلىعى.

احمەتبەك مىرزانىڭ ايتۋىندا: «قازاقتىڭ رۋحاني الەمى رومانتيكاعا تولى، سونىڭ ازايىپ كەتەتىن جاعى ەمەس، پايداعا اساتىن جاعىن پايدالانسا كوپ جاسامپازدىققا جەتەر ەدىك. ولار بۇراتانا حالىقتارعا قاراعاندا ۇشقىر ويلى كەلەدى. ءسوزىمنىڭ دالەلى بۇكىل تمد ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاقتان شىعىپ حالقارالىق بيزنەس دەڭگەيىنە شىعىپ كەتكەندەر كوپ. كەيدە كۇيىنەتىنىڭ ءبىز ەڭ بولماعاندا ءوندىرىس اشۋدان قىرعىزعا جەتە المادىق، ءبىزدىڭ جەر استى بايلىعىمىز سورىمىز بولدى عوي. گوللانديالىق دەرتكە ۇشىراماس بۇرىن بارىنشا تىرىسۋىمىز ءتيىس، جاعالاسپاي جان قالمايدى» - دەگەن بولاتىن.

تۇيىندەپ ايتار بولساق مەملەكەتتىڭ قان تامىرىنا ازدا بولسا قان جۇگىرۋىنە سەبەپ بولىپ،  ۆاگونداردى تارتقان پاراۆوز سياقتى احمەتبەك اعانىڭ ەڭبەگىنىڭ بۇل ءبىر پاراعى عانا. قازاق دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىن ءومىرىنىڭ وزەگى ەتكەن، حالقىنا قىزمەت ەتۋدى باقىت دەپ بىلگەن تۇلعا!

سەرىك بوقان

Abai.kz