«پوميلوۆات، نەلزيا كازنيت!» نەمەسە «پوميلوۆات نەلزيا، كازنيت!». بۇل ‒ قۇرامىنداعى ءسوزى دە، ءار ءسوزدىڭ ورنى دا، جالعاۋ-جۇرناعى دا بىردەي، بىراق ءبىر عانا ءۇتىردىڭ تۇرعان جەرىنە قاراي تولىق قاراما-قارسى ءمان العان ءسوز.

ءيا، كوپ جاعدايدا ۇساق-تۇيەك سانالىپ، ەرەڭسىز قالىپ جاتاتىن تىنىس بەلگى ماعىنا وزگەرتۋشىلىك، ماعىنا تۋدىرۋشىلىق قۇزىرەتكە يە. مۇنى ءبىلۋ ‒ اسىرەسە قازاقشا جازۋ، ساۋاتسىز جازۋ، بىلىقتىرۋ دەگەندەر ماعىنالاس سوزگە اينالعان قازىرگى كەزدە وتە وزەكتى-اق.

ايتالىق، ءسوز اراسىندا كوپ وقىلىپ، كوپ مىسالداناتىن «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» ءدال وسىلاي، «ولەڭ»-نەن كەيىن سىزىقشا قويىلىپ، ياعني قاتا ءتۇسىنىلىپ، قاتا جازىلىپ [1-7] ءارى سول جازىلۋى بويىنشا قاتا وقىلىپ كەلەدى جانە مۇنى باسقا ەمەس، تىكەلەي ءتىلشى، ادەبيەتشىلەردىڭ ءوزى اڭدار ەمەس.

مىسالى، «ولەڭ ‒ ءسوزدىڭ پاتشاسى» – باق جۇيەسىندە اسا ءجيى كەزدەسەتىن [8-9] ايدار. ءتىپتى، كوشىرۋشىدەن بولدى ما ەكەن، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ دا وسىلاي قاتا جازعانى [10, 219-ب.] بار. ال ز.قابدولوۆ اۋەلگى ەڭبەكتەرىندە [3-4] ءداستۇر بويىنشا «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى» جانە «..ولەڭ – ...ابايشا ايتساق، ءسوز پاتشاسى، ءسوز ساراسى» [11, 248-ب.] دەي وتىرىپ، وسى سوڭعى ەڭبەگىنىڭ ەكىنشى ءبىر جەرىندە «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» [11, 246-ب.] تۇرىندە باسقالاۋ جازادى. ءدال وسىلاي، تاعى ءبىر ارىپتەسىمىز: «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەپ، ول دا باسقالاۋ جازىپ الادى دا، ارتىنشا «اباي «ءسوزدىڭ پاتشاسى» ‒ ولەڭ دەپ، ... ۇلگىلى شارت قويىپ وتىر» [6, 313-ب.] دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

الايدا «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى – ءسوز ساراسى، قىيىستىرار قىيىننان ەر داناسى» دەگەندى وسى جازىلۋى بويىنشا وقىساڭ، ەكى تارماق تا قۇيىلىپ تۇرادى، ولەڭشە وقىلادى ءارى مۇنداعى باستى نىسان «ولەڭ ءسوز» بولادى. ال «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەپ وقىساڭ، بۇل تارماق قارا سوزگە اينالا وقىلادى ءارى ەكىنشى تارماقپەن ۇيلەسپەي قالادى جانە مۇنداعى نىسان «ولەڭ» بولادى. ەندەشە، بۇل «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى – ءسوز ساراسى» دەپ جازىلۋى، ياعني اڭگىمە ولەڭ تۋرالى ەمەس، ولەڭ ءسوز تۋرالى بولۋى ءتيىس.

ۇيتكەنى، ولەڭنىڭ باستى بەلگىسى سوزىندە بولادى. قارا ءسوز ‒ قالىپتى ءسوز، جاي جۇرت ءسوزى، كوپشىلىك ءسوزى جانە كوپ ءسوز دە، ولەڭ ءسوز ‒ ارنايى ءسوز، اقىن ءسوزى، از جاقسىنىڭ ءسوزى، دۋالى اۋىزدان شىققان ءسوز، از ءسوز. ياعني ارنايى جاسالىپ-شىعارىلاتىندىقتان، ول ءوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى، مازمۇنى بويىنشا جوعارى سوزگە (ۆىسوكايا رەچ) جاتادى. ولەڭ ءسوز نەمەسە پوەزيانىڭ قارا سوزدەن، عىلىم سوزىنەن ءبىر ەرەكشەلىگى – وندا وي اسقاق سەزىممەن قىسقا-نۇسقا ايتىلادى، نەگە ولاي ەكەنى ىراستالىپ، دالەلدەنىپ جاتپايدى. ياعني «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسى» «الىستان سەرمەلىپ، جۇرەكتەن تەربەلىپ» شىعادى، «قيادان الىنىپ، قىيسىنى تابىلا» ايتىلادى.

وسى رەتتە ولەڭ ‒ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى دەگەندەگى ءسوز ساراسى ويعا وي قوسۋ ورنىنا، الدىڭعى ايتىلعاندى قايتالاپ قانا قوياتىن قوڭىر ءسوز، سۇرعىلت قولدانىس. مىسالى، «بالداي ءتاتتى» دەپ الىپ، ارتىنشا «ءارى ءدامدى» دەپ، قوسىپ قويعانمەن بىردەي. ياعني ولەڭ ‒ ءسوزدىڭ پاتشاسى بولعاننان كەيىن، ساراسى دا دەۋ ءمانسىز-اق.

سونداي-اق، «ولەڭ» شىنىمەن «ءسوزدىڭ پاتشاسى» ما، سولاي دەۋگە كەلە مە؟ ادەتتە، «پوەزيا – ءسابيدىڭ كۇناسىز اجارى، ... كۇمىس كۇلكىسى، ... كورىكتى قىز ءجۇزىنىڭ ۇيالشاق، البىرت قىزعىلتى» [11, 247-ب.] دەلىنەدى. ول تۋرالى تولعانىستىڭ بىرىندە دە ولەڭ ‒ ءسوزدىڭ پاتشاسى، قاتەپتى قارا نارى، اتاسى، اناسى، ەنەسى دەگەندەي وي كەزدەسپەيدى. ءسىرا، «ولەڭ» ‒ ءسوزدىڭ «پاتشاسى» ەمەس، سۇيرىگى، سۇلۋى، سۇڭعىلاسى، سۇڭقارى، اقالتەكە، قۇلاگەرى، بۇلبۇلى، ءدۇلدۇلى نەمەسە قۇلىنى، قوزىسى، «الدىنا العان ەركەسى»، سەركەسى بولۋى مۇمكىن. ابايدىڭ ءوزى دە ولەڭ، پوەزيا ءمانىن سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي دەپ اشادى.

سالتىكوۆ-ششەدرين دەگەن ورىس وقىمىسىنىڭ:

«ەركىن، تابيعي قالپىندا سويلەمەي، كۇندىز-ءتۇنى ءسوزدى ءبىر ولشەمگە كەلتىرىپ، ۇيلەستىرەمىن دەپ باس قاتىرۋدى دەنى دۇرىس ادامنىڭ ىستەيتىن ءىسى دەۋگە بولار ما ەكەن؟ مۇنىڭ ءوزى ادامشا جۇرمەي، ارقان تارتىپ، سونىڭ ۇستىمەن شايقالاقتاپ باسىپ ءجۇرۋ سەكىلدى عوي» دەۋى

نەمەسە ل.تولستويدىڭ:

«ءسوز ادامنىڭ ويىن، شىندىقتى بىرىكتىرىپ، رۋحىن تانىتاتىندىقتان، ول وتە ماڭىزدى نارسە; ال ەندى وعان اكەلىپ ولشەم، ىرعاق، ۇيقاستى كىرگىزۋگە تىرىسۋ، ءسويتىپ ءسوزدىڭ قادىرىن كەتىرۋشىلىك جانە مۇنىڭ ءوزى سوقامەن جەر جىرتىپ كەلە جاتىپ، بي بيلەپ ءتۇزۋ جۇرمەۋ سەكىلدى ءجونسىز قىلىق» [2, 137‒38-ب.] دەۋى ولەڭ قانشالىق اسپەتتەلىپ، ايدارلانباسىن، «ءسوز پاتشاسى» بولا المايتىنىنان حابار بەرسە كەرەك.

ءسىرا، ءسوزدىڭ پاتشاسى – ولەڭ ەمەس، قارا ءسوز. قارا ءسوز – ءسوزدىڭ ەڭ قالىپتى، ەڭ كەڭ تاراعان كۇيى. ولەڭ – سول قارا سوزدەن شىققان، سونىڭ تۋىندىسى، ءتۇرى، گۇلى. ابايدىڭ: «قازاقتا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم» دەۋى دە وسىنى اڭداتادى.

ال «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى – ءسوز ساراسى» دەگەندە اباي ولەڭدە قاتارداعى قارا ءسوز ەمەس، سارا ءسوز قولدانىلادى، ولەڭ ءسوزدىڭ كورىگى، كورىگىن قىزدىراتىن ‒ ءسوزدىڭ ساراسى, ءسوزدى سارالاي، ءسانىن كەلتىرە قولدانۋ، ءسوزدىڭ ساراسى ولەڭگە ايرىقشا ءوڭ بەرەدى دەگىسى كەلسە كەرەك.

«ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى – ءسوز ساراسى،

قىيىستىرار قىيىننان ەر داناسى.

تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،

جۇمىر كەلسىن، تەپ-تەگىس اينالاسى»

دەۋىندە دە وسى وي وقىلىپ تۇر. ءسىرا، قىيىستىرۋ، قىيىننان قىيىستىرۋ دەگەندى ءسوزدىڭ ساراسىنا، سارا سوزگە عانا قاتىستى ايتۋعا بولادى. ال ءسوزدىڭ پاتشاسىن قىيىستىرۋ قىيسىنسىز كورىنەدى.

ولەڭ، جىر، قىسا، داستان، ايتىس، اۋ-جار، جار-جار دەگەندەر ‒ وسى ءوزارا ۇقساس تۇسىنىكتەردىڭ كوپكە بەلگىلى، حالىقتىق، جالپى تىلدىك اتاۋلارى. ال ولەڭ ءسوز  ‒ وسىلاردىڭ ءبارىن بىرىكتىرەتىن ورتاق اتى. ولەڭ ءسوز ‒ جالپى ءسوزدى، ءسوز ونەرىن عىلىمي تۇرعىدان جىكتەپ-جۇيەلەستىرە، توپتاستىرا اتاۋ نەگىزىندە پايدا بولعان عىلىمي اتاۋ. قارا ءسوز دەگەن تىركەستى قولدانعان اباي ولەڭ ءسوزدى دە قولدانعان، ونىڭ جالپى جانە ناقتى ماندەرىن اجىراتا بىلگەن. وسى ارقىلى ولەڭ، جىر، قىسا، داستان دەگەندەردىڭ جيىنىن، ولەڭ جانرىن ءسوز ەتكەن. ياعني ولەڭدى عانا ەمەس، ولەڭ ارقىلى جاسالاتىن شىعارمالاردىڭ ءبارىن قوسىپ ايتقان. ز.قابدولوۆ تا ءوزىنىڭ «ءسوز ونەرىندەگى» ولەڭ جانرى تۋرالى تاراۋىن «ءسوز ساراسى» [4, 185-ب.] دەپ اتايدى جانە «ءسوز ساراسى، ياعني ولەڭ تۋرالى ارناۋلى عىلىم بار» [4, 244-ب.] دەپ جازادى.

سونىمەن، اباي ولەڭ سوزدە بولاتىن، ونىڭ نەگىزىن قالايتىن سارا ءسوز تۋرالى ايتقان. ۇيتكەنى «ولەڭ - ... ءسوز ساراسى» دەيتىندەي، ول كىلەڭ ءسوز ساراسىنان، سارا سوزدەن تۇرمايدى، قارا سوزدەن دە تۇرادى. وندا اباي ايتقانداي، ءسوز ساراسى پاتشالىق ەتەدى، قاڭقاسىن قۇرايدى. سوندىقتان، «ولەڭ»-ءدى ەمەس، ءسوز ساراسىن، سارا ءسوزدى ولەڭ ءسوزدىڭ، ولەڭنىڭ پاتشاسى دەۋگە بولادى.

- جالعاسى بار –

ىسپانديار اقايۇلى

Abai.kz