جالعاسى. (باسى http://old.abai.kz/content/ruda-zaikenova-kazhygymar-elemi-zhene-kylmys )

(ب.502, 5-توم) -  دەي كەلە   ەندى قىلمىستىڭ باق قۇسى باسقان ىزدەرى مەن كىرگەن ىندەرىنە قارىق بولعان باسشىلاردىڭ دا باستارىنا قونعاندىعىن، سوندىقتان دا  قاسقىردىڭ قوياننان كىنا ىزدەگەنىندەي بەيۋاز ادامداردان  ەمىنىپ-سۇرانا بەرگەنشە وزدەرىنىڭ دە مول قىلمىستارىنان اراسىندا زەكەت بەرىپ قويۋلارى قاجەت ەكەندىگىن  مىسقىلدايدى. مۇندا اۆتور تۇرمە باستىقتارىنىڭ ۇستىنەن دە ءىس قوزعالىپ، قىلمىستى بولعاندىعىن اشكەرەلەپ وتىر.

جالعاسى. (باسى http://old.abai.kz/content/ruda-zaikenova-kazhygymar-elemi-zhene-kylmys )

(ب.502, 5-توم) -  دەي كەلە   ەندى قىلمىستىڭ باق قۇسى باسقان ىزدەرى مەن كىرگەن ىندەرىنە قارىق بولعان باسشىلاردىڭ دا باستارىنا قونعاندىعىن، سوندىقتان دا  قاسقىردىڭ قوياننان كىنا ىزدەگەنىندەي بەيۋاز ادامداردان  ەمىنىپ-سۇرانا بەرگەنشە وزدەرىنىڭ دە مول قىلمىستارىنان اراسىندا زەكەت بەرىپ قويۋلارى قاجەت ەكەندىگىن  مىسقىلدايدى. مۇندا اۆتور تۇرمە باستىقتارىنىڭ ۇستىنەن دە ءىس قوزعالىپ، قىلمىستى بولعاندىعىن اشكەرەلەپ وتىر.

ءتىپتى جازۋشى ءوزىن تۋماي جاتىپ «قىلمىسكەر» ەتىپ كورسەتەدى، ودان كەيىن جارىق دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن اناسىن دا، اكەسىن دە «قولدان قىلمىسكەر» ەتىپ شىعارادى. سونداعى ايتپاعى - ەگەر قاجىعۇمار شابدانۇلى تۋىلماسا، قىلمىستاردىڭ بىردە-ءبىرى بولماس ەدى دەگەن كەكەسىندى ءزىل. بيعابىلدىڭ  اتاسى بالپاڭ بي ءارى باي بولعان ادام ەكەن، سوندىقتان دا جازۋشى اعا-باۋىرلارىنىڭ اتىن وزگەرتىپ، بيگەلدى، بيعازى، بيعابىل، بيعادىل، بيعايشا دەپ ىلعي «بي» سوزىنەن باستالاتىن اتتاردى ادەيى قويعانعا ۇقسايدى. ال «بي» بولماي قوسىلعاندارى جاستايىنان شەتىنەپ كەتكەندىگىن جازادى. بىراق بالپاڭ ءبيدىڭ  تۇڭعىشى قۇرماننان تۋاتىن بولاشاق جازۋشىنىڭ اكەسى جاپپار جاستايىنان جەتىم قالىپ، كەدەيشىلىككە ۇرىنادى. ال جاپپاردىڭ شەشەسى مەيىز انا قىستىڭ قاقاعان ايازىندا قۇدىققا وقىس قۇلاپ ، تىلگە كەلمەي  جان تاپسىرادى. بۇل تۋرالى جازۋشى بىلاي دەپ جازادى: «ءۇش بالاسى ءۇش جاقتان جابىسىپ شۋلاسا دا ءۇنى شىقپاي ءۇزىلىپتى. ادىلەتتى «تەرگەۋشىم»، اق-ناقاقتى ادامزاتتا ءسىز عانا ايىرار دەپ سەنەمىن. وسى ۇلكەن شەشەمنىڭ ءوز قۇرساعىنان شىققان بالالارىن زار قاقساتىپ، ءلام دەمەي راقىمسىز ىزعارلى كۇيىندە كەتۋىن قاراشى، نە دەگەن تاسباۋىر ەدى! كىشكەنەلەرىن ەسىركەمەي، تىم بولماسا ماڭدايىنان اقتىق رەت ءبىر سيپاماي، ءبىر جىبىمەي تاس بولىپ قاتىپ، پاناسىز يەن قۇمعا تاستاپ كەتۋىن قاراشى!.. نەتكەن راقىمسىز قىلمىس»، - دەپ  كوزگە  جاس اكەلەتىن كورىنىستى كەرىسىنشە سيپاتتاۋ ارقىلى جۇرەگىڭىزدى اۋىرتادى. [ب.14] جاستايىنان جەتىمدىك تاۋقىمەتىن تارتسا دا، قايىسپايتىن قايسار جاپپاردىڭ كورگەن كورەشەگىن جازۋشى ءبولىم سوڭىندا قىلمىسقا قاراي بۇرادى: «ءسىزدىڭ ادىلەتتى تىرناعىڭىزعا تۇسسە عوي، الدەقاشان ولەتىن ەدى» - دەۋىندە استارلى كەكەسىن جاتىر. (ب.15.) ءوزىنىڭ شىققان تەگىن، اتا-باباسىنىڭ تاريحىن وسى ستيلدە كەرىسىنشە بايانداۋ ارقىلى «سۇيەك ءسىڭدى قىلمىسىن» بىرەسە كۇلدىرىپ، بىرەسە كۇرسىندىرىپ ۋىتتى تىلمەن باياندايدى. جازۋشى وسى ارقىلى ءوزىنىڭ ار-وجدان تازالىعىن عانا كورسەتىپ قويمايدى،  كىمنىڭ الدىندا بولسىن اقتالا الار بالاداي پاك كوڭىلگە تۇنعان زاپىرانىن دا ءار ءبولىمنىڭ اياقتالار تۇسىنا اياماي توگىپ الادى. ءدىن وقۋىنا جاستايىنان جەتىك جازۋشى قۇدىرەتتى كۇشتى جاراتقان يەگە قارسى ەمەس، بىراق ءوزىنىڭ «نە سەبەپتى قىلمىسكەر» بولاتىندىعىنا عانا كوزى جەتپەيدى. سوندىقتان دا قولدان جاسالىنعان قوعامدىق ىندەتكە قارسى شىعىپ، ونىڭ جاندايشاپتارىن شاقپا تىلمەن شانشىپ وتىرادى. وسى ارقىلى  بالا كۇنىندە «مىلقاۋ» اتانعان، ءار نارسەگە ەكى بەتى دۋ ەتىپ قىزارا قالاتىن سونشاما ۇيالشاق بالانى ءومىر تاۋقىمەتى قالاي اشىندىرىپ جىبەرگەنىنە قايران قالماسقا شاراڭىز جوق.             اسىرەسە ونىڭ جاقسى ادامداردان ۇيالاتىندىعى قىزىق. شەكارادان جاقىندا وتكەن كەز. بۇلارعا قاراسىپ، كومەكتەسىپ جۇرگەن ءجامىش دەگەن قىزعا قىرىنداعىسى كەلگەن باي بالاسى ءتىنداي سىرت كوزگە مومىن كورىنەتىن بيعابىل ارقىلى قىزبەن بايلانىس جاساماق بولادى. وزىنشە قامقور بولعانسىپ، جالعىز ەشكىلەرىنە دە، وزدەرىنە دە باسقا بالالاردى تيىستىرمەي، بيعابىلگە كەلىپ تۇرادى. ءبىر كەلگەندە بيعابىلدىڭ شەشەسى تىندايگە بالاسىنىڭ ءبىر نارسەدەن قورقىپ قالماۋىن، ۇيالشاقتىعىن، بىراق «ونىسىنا قاراپ بۇرتىڭداعان تۇيىق بىردەمە ەكەن» دەپ قالماۋىن، ۇيرەنىسە كەلە، ونىسىن قويىپ، شەشىلىپ كەتەتىندىگىن، جالعىز-اق «اكە-شەشەڭدى بوقتا دەمەسەڭ بولعانى بۇعان» دەگەندى قاداعالاپ تاپسىرادى. جاقسى ادامنان ۇيالاتىن جەرىنەن ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. - سەن نەدەن قورقاسىڭ؟ - مەن يتتەن قورقامىن. - ودان باسقا؟ -  ودان باسقا، - دەپ بوگەلىپ قالدىم. ءىلدايدان قورقامىن دەمەكشى ەدىم، ول ءتىندايدىڭ اعاسى بولعاندىقتان ايتقىم كەلمەدى. بىراق ءبىز سونىڭ ءۇي جاعىنا بارا جاتىرمىز. ءدال قازىر يتتەن گورى سودان قورقىنىشىم كوپ ەدى. سونى ايتىپ قويماي ۇرپەكتەگەن قاۋپىم باسىلار ەمەس. - ءيا، ودان باسقا؟ - دەپ ءتىنداي قايتا سۇرادى. [ب.136] قالامگەر ونىڭ اعاسى ءتىندايدىڭ ءبىر سۇلۋ كەلىنشەكتى ۇرعاندىعىنان قورقىپ قاشقاندىعىن، بۇدان كەيىن وزىنە ات-ءجونسىز تيىسە بەرەتىن اقتاي، ساناتاي دەگەن ەرەسەك بالالاردى اكەسى ۇرعاننان كەيىن ولاردان قورىقپايتىن بولعاندىعىن ديالوگ تۇرىندە بايانداي كەلە، اكەسىنىڭ قاسقىردى تىرىدەي سوياتىنتىندىعىن، ەشتەڭەدەن جاسقانبايتىن مىقتىلىعىن ايتادى. - ا، وندا سەن نەگە قورقاق بولدىڭ جانە باسقا نەدەن قورقاسىڭ؟ - دەيدى.  - ءبىر قىزدان قورقامىن. - نەگە؟ - قاباعى وتە سۋىق كورىنەدى ەكەن. ءتىنداي كۇلىپ جىبەردى. مەن شاۋەشەكتەن العاشقى كورگەن قىزدىڭ قاباعىن مەڭزەپ ەدىم. ءتىنداي ءجامىشتىڭ قاباعى دەپ تۇسىنگەن سياقتى. بۇل ءجايت ەسىمە ەندى ءتۇستى. - قىزدىڭ قاباعىنان جىگىت قورقا ما ەكەن؟ - دەپ كۇلدى ول. - جوق، ودان قورىقپايمىن، ۇيالامىن. - نەگە ۇيالاسىڭ؟  - مەن جاقسى ادامداردان ۇيالامىن. - ال مەنەن شە؟ - سەنەن ءبىراز قورقاتىنمىن. قازىر ءبىراز ۇيالامىن. - مەن ءبىراز جامان، ءبىراز جاقسى بولدىم عوي وندا؟! - دەپ ءتىنداي تاعى كۇلدى. - جوق، جاقسى سياقتىسىڭ. - سەن ءبىر قۋ ەكەنسىڭ! - دەپ ول جىميدى دا، قۋلىعىمنىڭ قايدا ەكەنىن تۇسىنبەي مەن جىميدىم، - دەيدى.  [ب.137] بالا كۇنىندە ءارى قورقاق، ءارى ۇيالشاق كورىنەتىن، ىشىنە سىيماعان نارسە بولماسا، ءوز بەتىمەن ەشقاشان سويلەمەيتىن وسى بالانىڭ «قىرسىقتىعى دا» ءبىر باسىنا جەتەرلىك. بىردە اتاسىمەن بىرگە تۋىسقان باي اعالارىنىڭ ءبىرى مۇنى ءوزىمىز ءوسىرىپ، باعىپ-قاعامىز  دەپ باۋىرىنا سالىپ الادى. قارنى تويىپ تاماق ءىشىپ، تىم جاقسى بولىپ جۇرگەن بيعابىلگە ءبىر كۇنى اسىراپ العان تۋىسقانى اكە-شەشەڭدى بوقتا دەپ ۇيرەتەدى. بۇعان كونبەگەن بالا قانشا ۋاتسا دا ۋانباي جىلاي بەرگەننەن كەيىن ەرتەڭىندە قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. مىنە جازۋشى بويىنداعى قايسارلىقتىڭ تۋا بىتكەن قاسيەت ەكەندىگىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى.

ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي، «قىلمىس» رومانىنداعى جازۋشىنىڭ  اكە-شەشەسى دە، بىرگە تۋعاندارى دا، ءتىپتى كىشكەنە كۇنىندە شەشەسىمەن قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەن مازداپ دەگەن ۇلىنىڭ اتى دا وزگەرتىلىپ الىنعان. ع.ءمۇستافيننىڭ «كوز كورگەندەر» مەمۋارلىق شىعارماسىنداعى جازۋشى ءوزىن سارى بالا دەپ الاتىنى سياقتى مۇنداي ءتاسىل ادەبيەتتە بار، ال اۆتوردىڭ قاجىعۇمار دەگەن ءوز اتىن دا، شابدان دەگەن اكەسىنىڭ اتىن دا، قاجياكپار، اجياكپار، اجىعۇمار دەپ تىزبەكتەلە بەرەتىن اعا-باۋىرلارىنىڭ دا  اتىن وزگەرتەپ الۋىنا ۇنەمى اڭدۋدا جۇرگەندىگى جانە اعايىن-تۋعانىنا كەسىر كەلتىرمەۋدى ويلاۋىنان تۋعان ساقتىعى دەۋ كەرەك. سويتسە دە رومانداعى بارلىق وقيعا ناقتىلى ومىردەن، ءوزىنىڭ جەكە باسىنان الىنعاندىعى ايدان انىق. تاعى دا ءبىر  ماسەلە، ق.شابدانۇلىنىڭ ءار جەردە ءارتۇرلى كورسەتىلەتىن ءومىر جولىنا بايلانىستى جىلدار كورسەتكىشىنە قاتىستى دەرەكتى ءبىز  ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ جانە اۆتوردىڭ ءوز شىعارماسىنا سۇيەنە وتىرىپ العاندىعىمىزدى ەسكە سالامىز.

جازۋشى جاستايىنان وقۋعا قۇمار ءارى زەرەك بولعاندىعى سونشا مەكتەپكە بارماي تۇرىپ-اق لاتىن گرافيكاسىن مەڭگەرىپ الادى، ال ناقتىلى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بەتتە اراب ءالىپبيىن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ۇيرەنىپ شىعادى. بۇعان ماڭايىنداعىلار عانا ەمەس، ۇستازىنىڭ ءوزى دە تاڭ قالادى. بۇدان كەيىنگى   ساتى الفاۆيت بويىنشا ءاربىر ءارىپتىڭ داۋىستاپ ايتىلۋىن دا «ولەرمەندەنە ءجۇرىپ» ء(وز ءسوزى) تەز مەڭگەرەدى. «كۇندىزگى باقىلداۋىم جەتپەگەندەي، تۇندە ۇيىقتاپ جاتىپ تا باقىلداپ قوياتىن بولدىم» دەپ كۇلدىرەدى اۆتور وقىرماندى. [ب.196 1توم] ءۇشىنشى ساتى اپتيەككە اۆتوردىڭ سوزىمەن ايتقاندا «كالام ءشاريپتىڭ قىسقاشا كۋرسىنا» كەلگەندە جازۋشى ءبىراز قينالعانىن جاسىرمايدى. دەسە دە «نادان جاپپاردىڭ بالاسىنىڭ قۇرانعا ءتۇسۋى» ءۇي-ىشىندەگىلەردىڭ ۇلكەن قۋانىشىنا اينالادى. بىراق بۇعاناسى قاتپاعان ونىڭ ۇستىنە ۇنەمى اش قۇرساق جۇرەتىن بالانىڭ الاسا ورىندىقتا ۇنەمى ەڭكەيىپ وتىرىپ، وقۋعا بار جان-ءتانىن  سالىپ كىرىسۋى راسىندا ونىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ جىبەرەدى، مىنە وسى ارادا «قابىرعاسى قايىسىپ» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ناقتى ومىردەن الىنعاندىعىنا كوز جەتكىزەسىز. نيەتى بۇزىلعان قوجانىڭ ۇشكىرگەنىنە سەنبەگەن جاپپار ءوزى بىلەتىن دۇعاسىنىڭ بارلىعىن وقىسا دا، بالا جازىلمايدى. اقىرى ءولىم حالىنە جاقىنداعان  بولاشاق جازۋشىنىڭ قابىرعالارىنا كەروسين جاعىپ وتىرىپ، ءىرى ساۋساقتارىمەن سىقىرلاتا وتىرىپ قايىرادى. ءار قايىرعان سايىن قويدىڭ مايىنان ءبىر قاسىق ىشكىزىپ وتىرادى. جوتەلگەندە قابىرعاسى قاۋساپ تۇسەتىندەي كۇيگە جەتكەن بيعابىل  ارەدىك-ارەدىك جاسالعان وسى ەمنەن كەيىن بەتى بەرى قاراي باستايدى. «اكەم ءبىر قۇمىرانى جۋىپ، تازارتىپ اكەلدى دە، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا ءبىر رەت قارنىم كەرىلگەنشە دەم شىعارماي ۇرلەپ جاتۋىمدى بۇيىردى. بۇل - قابىرعانى كەرنەلگەن ءوز قارنىممەن كوتەرۋدىڭ ءادىسى ەكەن. ايتقانىن ەكى ەسە ارتىق ورىندادىم»، -  دەي كەلە، اكەسى جارتى قۇمىرا جىلقى مايىن تاۋىپ اكەلىپ، ۇرتتاتا وتىرىپ، سول مايمەن تاعى دا بىرنەشە رەت قايىرعاننان كەيىن قۇلان-تازا ايىعىپ كەتكەنىن جازادى. (ب.200,1توم) جاستايىنان جەتىم قالىپ، تەسىك وكپە بولىپ وسكەن جازۋشىنىڭ اكەسى  الىسقانىن الىپ سوعاتىن، قاجىر-قايراتى مول، باسىن-كوزىن دەمەي ءوز ويىن ىرىكپەي، تۋرا سويلەيتىن بىربەتكەي مىنەزىنەن جاسىندا «جىندى جاپپار» اتانسا دا، ەكى ايەل مەن جەتى بالانى باعۋ جولىندا جىندىلىعىنىڭ قايدا قالعانىن ءوزى دە بىلمەي قالادى. بار بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ زەرەگى بيعابىل بولعاندىقتان،  بار تاپقان-تايانعانىن وزدەرىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، وسى بالانى وقىتۋعا  جۇمسايدى. ونى بار جان-دۇنيەسىمەن سەزىنەتىن بيعابىل دە اكە تىلەگىن ورىنداۋعا بارىنشا دەن قويادى. 1941 جىلى دۇربىلجىڭدەگى ورتالاۋ مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، ۇرىمجىدەگى جوعارعى پەداگوگتىك مەكتەپتە وقيدى. ستۋدەنتتىڭ جىل سايىن كانيكۋلعا كەلۋى وتباسىنا ءبىر مەيرام. وتىز كۇن ورازا ۇستاپ، بەس ۋاقىت نامازىن ۇزبەي وتكەن جاپپاردىڭ وسى بالا ءۇشىن قايتا-قايتا قۇدايعا جالبارىنۋى شىنايى ىقىلاسىمەن جاسالعان اكە عيباداتى.

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»