ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭ الدىمەن جولعا قويعان ساياساتى – كوشى-قون. ءتىپتى، استانانى ارقا توسىنە كوشىرۋ مەن شەكارانى الەمدىك تالاپقا ساي ەتىپ بەكىتۋدەن دە بۇرىن وسى شەتتەگى قازاقتاردى قارا شاڭىراق قازاقستانعا شاقىرۋدى قولعا العان. بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ءتۇپ نەگىزى - وسى كوشى-قون ساياساتىمەن قالانعان ەدى. دەمەك، كوشى-قون – ءوز تىزگىنىن ءوزى قولىنا العان تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزدى شىن مانىندە ايگىلەگەن باستاما! 

وسى رەتتە ءبىز پورتالىمىزدىڭ اۆتورىنىڭ قازاق كوشى-قونىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا جاساعان شولۋىن جاريالاپ وتىرمىز.

ماقالادا 1926 جانە 1959 جىلدار ارالىعىنداعى قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن كەڭەستەندىرۋ ساياساتىنىڭ اسەرىنەن وزگەرىستەرگە ۇشىراعان قازاق حالقىنىڭ تاريحي دەموگرافيالىق جاعدايلارىنداعى كوشى-قون ماسەلەلەرى ساناقتار مەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ، مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ نەگىزىندە جانە تاريحي دەموگرافيالىق باعىتىندا قاراستىرىلعان ەڭبەكتەر مەن عىلىمي زەرتتەۋلەردى قاراستىرۋ ارقىلى جازىلعان. سونىمەن بىرگە، قازاقتاردىڭ كوشى-قون تاريحىندا قازاقستانمەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ايماقتارىنا ورنالاسۋىنداعى سانى، جانە شەت ەلدەردىڭ ايماقتارى بويىنشا شوعىرلانىپ، ورنالاسۋى جان-جاقتى دەموگرافيالىق عىلىمي باعىتىندا قاراستىرىلعان. سونداي-اق، زەرتتەۋ ارالىعىندا قازاق حالقىنىڭ كوشى-قون ۇردىستەرىنەن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قازاقستاندا از ۇلتقا اينالۋى، سانى جاعىنان ازايىپ، ال دۇنيە ءجۇزى بويىنشا، سونىڭ ىشىندە وداقتاس رەسپۋبليكالار مەن شەت ەلدەردىڭ ايماقتارىنداعى سانى مەن ۇلەسىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتكەن قازاقستانداعى جۇرگىزىلگەن كەڭەستەندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىنەن دەموگرافيالىق اپاتتاردى باسىنان وتكىزۋى. سونىڭ ىشىندە، قازاق حالقىنىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءوزىنىڭ ىشىندەگى نەمەسە باسقا ەلدەرگە قونىس اۋدارۋلارىنا بايلانىستى سىرتقى كوشى-قون تاريحى تاريحي دەموگرافيالىق جاعىنان ساندىق نەمەسە پايىزدىق نەگىزدە قاراستىرىلىپ، سالىستىرمالى تۇجىرىمدار جاسالعان عىلىمي تالداۋلار ارقىلى باياندالدى.

قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى وزىنە تيەسىلى جايلاۋ، قىستاۋ، كۇزدەۋىن، جايىلىمدىق، ەگىستىك جەرىن ءار ماۋسىمعا سايكەس اۋىستىرىپ، كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋى كوشپەندى وركەنيەتتىك تۇرمىسقا سۇيەنگەن تابيعي قۇبىلىس ەدى. مىنە، وسى سالت كەڭەستەندىرۋ ءداۋىرىن قامتىعان 1920 جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 1950 جىلدار ارالىعىندا اۋىلدان قالاعا، ءبىر وڭىردەن ەكىنشى وڭىرگە جانە ءبىر ايماقتان ەكىنشى ايماققا، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءوز ىشىندەگى كوشى-قونعا اينالسا، ال ءبىر قيىردان ەكىنشى قيىرعا ەرىكسىز جەر اۋعا، نەمەسە رەسپۋبلكادان تىس جەرلەرگە، كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن وداقتاس مەملەكەتتەرگە، ال ارعىسى شەتەلدەرگە باس ساۋعالاپ، بوسقىنشىلىققا نەگىزدەلگەن سىرتقى كوشى-قونعا اينالعانى بەلگىلى. ونىڭ ىشىندە، ۇجىمداستىرۋدان كەلگەن قۋعىنداۋ سالدارى، اسىرەسە، كامپەسكەلەۋ ناۋقانى مەن 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق كەزەڭى قازاق حالقىنا ايرىقشا جايسىزدىق اكەلدى. بۇنىڭ نەگىزىندە قازاقتى اۋەلدەن جايلاپ كەلگەن قونىسىنان ايىرۋ جانە تيەسىلى ايماقتان كوشىرىپ، ساپىرىلىستىرۋ ارقىلى يەلىگىندەگى جەرىن پايدالانۋ قۇقىنان ايىرۋ، ءسويتىپ بۇكىل دالانى مەملەكەتتىك مەنشىككە اۋدارۋ ناتيجەسىندە قالىڭ بۇقارانى وكىمەتكە تاۋەلدى ەتۋ ساياساتى جاتقان ەدى. كوممۋنيستەردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلاماس بۇل ماقساتتىڭ جۇزەگە اسقانى سونشالىق، قازاقتار تۋعان اتامەكەنىن تاستاپ، الدى كورشىلەس تۇرىكمەن، وزبەك، قىرعىز، مونعول، قىتاي، رەسەي ەلدەرىنە بارىپ جان ساۋعالاسا، ءبىرازى يران، اۋعانىستان جانە تۋركيانى اسىپ كەتتى. XX عاسىردىڭ 20 -جىلدارىندا قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى كاسىبى جانە رەسپۋبليكاداعى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ باستى سالاسى مال شارۋاشىلىعى بولىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ەدى. سوندىقتان، وسى عاسىردىڭ 20-30 -جىلدارى بولششەۆيكتەردىڭ كۇشپەن جۇرگىزگەن اگرارلىق ساياساتى عاسىرلار بويى قازاق دالاسىندا قالىپتاسقان ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ تابيعي دامۋىنا كەدەرگى جاسادى. ف.ي.گولوششەكيننىڭ قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن ارتتا قالعان، ورتاعاسىرلىق، مادەنيەتسىز سوتسياليستىك قۇرىلىسپەن ۇيلەسپەيتىن سالا رەتىندە سيپاتتاپ، ونى تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، «سوتسياليستىك» قايتا قۇرۋ باعىتىن ۇستاندى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا زيانىن تيگىزەتىنى ەسكەرىلمەدى.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتان اۋىتقۋ، اۋىل شارۋاشىلىعن ۇجىمداستىرۋداعى جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلەر مەن اسىرا سىلتەۋلەر قازاق اۋىلىنا قاتتى اسەرىن تيگىزدى، اشتىق تۋدىردى، ولكەنىڭ جەرگىلىكتى تۇعىندارىنىڭ كوشى-قوندىق جاعدايلارىن كۇشەيتتى.

قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات جىلدارىندا قالىپتاسقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلاردى تولىق كۇيرەتكەن 1928 جىلدىڭ 27 تامىزىنداعى «ءىرى باي شارۋاشىلىقتارى مەن جارتىلاي فەودالداردى تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» دەكرەتى قازاق دالاسىنا ەرەكشە قاسىرەت اكەلدى. بۇل قاۋلى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قۋعىنداۋ زۇلماتىنىڭ باسى بولدى.

ولكەلىك كوميتەتتىڭ II پلەنۋمىنداعى بايانداماسىندا ف.ي.گولوششەكين: «قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا سەزىمى ءوسىپ كەلە جاتقانىن»، ال مۇنىڭ «جەتەكشىسى - بايلار» ەكەنىن ايتا كەلىپ «قازاق حالقىنىڭ كەدەيلەنۋى مەن قايىرشىلانۋىنان كەڭەس وكىمەتىنە كەلەر پالەندەي قاۋىپ جوق» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ءسويتىپ، اتالعان قاۋلى بويىنشا رەسپۋبليكادا 700 شارۋاشىلىقتى تاركىلەۋ كەرەك بولدى. رەسمي قۇجاتتار بويىنشا، قازاقستان اۋماعىندا 696 قازاق بايلارىنىڭ قوجالىقتارى تاركىلەنىپ، ونىڭ ىشىندە 619 قوجالىق يەلەرى ءوزىنىڭ تۇرعان مەكەنىنەن باسقا جاققا جەر اۋدارىلۋعا تۋرا كەلدى. ولاردان 144474 مىڭ باس مال تارتىلىپ الىنىپ، كولحوز، سوۆحوزدارعا ءبولىنىپ بەرىلگەن.

ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسا جۇرگىزىلگەن تاركىلەۋ، ەت جانە استىق ونىمدەرىن دايىنداۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، زورلاپ وتىرىقشىلاندىرۋ ساياساتتارى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن تولىعىمەن كۇيرەتتى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كۇن-كورىسى بولىپ كەلگەن كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەۋ، وعان زيان كەلتىرۋ قازاق حالقىنىڭ اشتىققا ۇشىراپ، قىرىلۋىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. ەل باسىنا تۇسكەن نەبىر زۇلماتتاردىڭ ىشىندە ورنى تولماس وكىنىش ۇجىمداستىرۋ زارداپتارىنان بولعان اشتىق پەن بوسقىنشىلىقتىڭ بارىنەن اسىپ تۇسكەنى بەلگىلى. ورتالىقتىڭ كۇشتەۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان جاساندى اشارشىلىق تۋىنداپ، حالقىمىز بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دەموگرافيالىق زۇلماتقا-گەنوتسيدكە ۇشىرادى. ءۇش جىلعا سوزىلعان اشارشىلىقتا رەسپۋبليكادا سول كەزدەرى قازاق جۇرتىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلىپ، 15 پايىزى قازاقستاننان تىسقارى ايماقتارعا ءبىرجولاتا ورالماستاردان كوشىپ كەتۋىلەرىنە اكەپ سوقتى.

اتالعان قاۋلى بويىنشا، تاركىلەۋگە ۇشىراعاندارعا ولار اۋىپ كەلگەن وڭىردەن جەر تاڭداپ الۋعا رۇقسات ەتىلگەن ەدى. بىراق وكىمەتتىڭ بۇل «راقىمشىلىعى» ورىندالمادى. رەسپۋبليكالىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە، وكرۋگتەردىڭ جەر شارۋاشىلىقتارىنا تۇسكەن ارىز-شاعىمدارىنىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، تاركىلەنگەندەردىڭ باسىنا تونگەن قايعى-ولار شەككەن قاسىرەتتىڭ ءبىر ۇشى عانا ەدى. قازاقستاننىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە جەر اۋدارىلعان وتباسىلاردىڭ جول بويىندا شەككەن ازابىنىڭ ءوزى تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ تاعى ءبىر تاراۋىن قۇرايدى.

ياعني، رەسپۋبليكانىڭ ءوز ىشىندەگى قازاقتاردىڭ كوشى-قوندىق جاعدايلارىنا توقتالايىق. دەمەك، 1932 جىلعا دەيىن كوشتىڭ اعىلۋى ەلەۋلى سيپاتتا جۇرسە، بۇدان بۇلايعى ۋاقىتتا قازاق حالقىنىڭ ىشكى سىرتقى كوشى-قون تاسقىنى ۇدايى ءوسىپ وتىردى.

تاركىلەۋ ناۋقانىنىڭ قارساڭىندا رەسپۋبليكانىڭ ءوز ىشىندەگى كوشى-قون ماسەلەسىندە جەتىسۋ مەن سىرداريادان ورال وكرۋگىنە، گۋرەۆتەن پەتروپاۆلگە، سەمەيدەن سىر بويىنا، پاۆلوداردان اقتوبە ايماعىنا، قىزىلوردا وڭىرىنەن اداي وكرۋگىنە، اقمولادان گۋرەۆكە، اقتوبەدەن قارقارالىعا، قوستاننايدان سەمەي وكرۋگىنە جەر اۋدارۋ تۋرالى 1928 جىلى 30 تامىزداعى قاۋلىسى شىققان ەدى. وسى ەرسىلى-قارسىلى شۇبىرىڭدىدا تالاي قازاق ﴾اسىرەسە بالا-شاعا﴿ قىرىلدى.

تاركىلەنگەندەردەن قىزىلوردا جاقتان اداي وكرۋگىنە 47 باي ء﴾ۇي-ىشىمەن 325 ادام﴿، اقمولا وكرۋگىنەن گۋرەۆكە 15 باي ء﴾ۇي-ىشىمەن 69 ادام﴿ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن. كوپ ادامعا تۋعان جەردىڭ توپىراعى دا بۇيىرمادى. رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، تەك جەكە وتباسى جەر اۋدارىلعان سياقتى بولىپ كورسەتىلەدى. ال شىندىعىندا، تاركىلەنگەن بايلاردىڭ بالا-شاعاسى عانا ەمەس، تۋىستارى دا ايداۋعا، نەمەسە قۋدالاۋعا ۇشىرادى. وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن، 1928 جىلدان باستالعان ەرىكسىز كوشى-قون ءىسى ۇجىمداستىرۋ داۋىرىندە ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتتى.

1929 جىلى قاراشا ايىندا ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىمەن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى قازاق شارۋالارىن جوسپارلى تۇردە وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ جونىندە ارناۋلى قاۋلى قابىلدادى. شۇعىل تۇردە 1930 جىلدىڭ قاڭتارىندا رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ جانىنان وتىرىقشىلاندىرۋ كوميتەتى قۇرىلدى. بۇل كوميتەتكە وتىرىقشىلىققا كوشەتىن اۋداندار مەن حالىق سانىن انىقتاۋ، وتىرىقشىلىققا اۋىسقان قوجالىقتار اراسىندا ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنا جانە ۇيىمداستىرۋ نەگىزىندە مال شارۋاشىلىعىن ينتەنسيۆتەندىرۋگە كومەكتەسۋ مىندەتتەرى جۇكتەلدى.

وتىرىقشىلاندىرۋ ءۇشىن قاجەتتى العى شارتتار جاسالمادى. قارجىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى قۇرىلىس كولەمى جوسپاردا كورسەتىلگەندەگىدەن الدەقايدا تومەن دارەجەدە جۇرگىزىلدى. ەگىنشىلىك كوميسسارياتى ءوز ەسەبىندە وتىرىقشىلىققا اۋىسىپ جاتقان قوجالىقتاردىڭ ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىلمەي وتىرعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

قازاقتاردىڭ جاپپاي بوسقىنشىلىققا ۇشىراۋى تەك قانا كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردى عانا قامتىپ قويعان جوق، ول وتىرىقشى اۋداندارعا دا تارالدى. 1930 جىلى كوشىپ كەتۋ قوزعالىسىمەن 34977 قوجالىق قامتىلدى، ال 1931 جىلى 45 مىڭ شارۋاشىلىق كوشە باستادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ جانە وسى نەگىزدە كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق اۋىلدارىن وتىرىقشىلاندىرۋ، اۋقاتتى شارۋالاردى مال-مۇلىكتەن ايىرۋ، سالىق ساياساتى مەن قۋعىنداۋ سالدارى قازاق حالقىن زور اپاتقا، دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراتتى، تۋعان جەردى تاستاپ، اۋا كوشۋشىلىك جاپپاي سيپات الدى.

1934 جىلدىڭ قاڭتارىندا قابىلدانعان قازاقستاننىڭ VIII پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ قاۋلىسىندا اۋا كوشۋشىلىكتەن كوبىرەك زارداپ شەككەن كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قوجالىقتار اقتوبە جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىندا ورىن العانى اتاپ كورسەتىلدى. بۇل قۇجاتتا اقتوبە وبلىسىنان بارلىعى 39 مىڭ، باتىس قازاقستان وبلىسىنان 70 مىڭنان استام قوجالىق قونىس اۋدارىپ كەتتى دەلىنگەن. باتىس قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى كوشى-قون، ودان رەسپۋبليكانىڭ باسقا اۋداندارىنا كوشىپ كەتۋشىلىك ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا زور اسەر ەتكەن كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولدى. ماڭعىستاۋدان اقتوبە مەن ورالعا، ورالدان گۋرەۆكە جوسپارلى كوشىرۋ، اۋا كوشۋشىلىك ءجۇرىپ جاتتى. ءتورت-بەس جىلعا سوزىلعان ﴾1928-1933 ج.ج.﴿ بۇل ساپىرىلىس ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپ، سەڭدەي سوعىلىستىردى. 1920-1930 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قىزىل تەررور قالالارعا ارزان قارا جۇمىس كۇشىن اكەلۋمەن بىرگە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالالارعا كەلۋىن كوبەيتتى. 1926 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ 2,0 پايىزى قالالاردا بولسا، بۇل دەڭگەي 1939 جىلى 16,1 پايىزعا ارتىپ، ال ولاردىڭ قاتارى 1959 جىلى 24,3 پايىزعا وسكەن ەكەن. ال 1926 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ 9,0 پايىزى اۋىلداردا بولسا، بۇل دەڭگەي 1939 جىلى 83,9 پايىزعا تومەندەپ، ال ولاردىڭ قاتارى 1959 جىلى 75,7 پايىزعا كەمىگەن ەدى. دەمەك، عاسىرلار بويى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قالالارعا شوعىرلانۋى، ىرگەلى مادەني ورتالىقتارعا جيناقتالۋى باياۋ ءجۇردى. ويتكەنى، بۇل ۇدەرىس تابيعي جولمەن جۇرگەننەن گورى سىرتقى كۇشتەرگە تاۋەلدى بولدى .

ياعني، رەسپۋبليكا بويىنشا يندۋستريالاندىرۋدىڭ جۇزەگە اسقان ورتالىقتارىنا اعىلعان قازاقتاردىڭ قاتارى ارتىپ، بۇلاردىڭ ءبىرازى قازاق اۋىلىنان ءوندىرىس پەن قۇرىلىس ورتالىقتارىنا اعىلعان اش بوسقىندار بولسا، ءبىرازى ۋكراينا مەن روسسيانىڭ ءىرى قالالارىنا شىققاندار ەدى. بۇدان قازاقستانداعى قالا حالقى قازاق بوسقىندارىنىڭ ەسەسىنەن وسكەندىگى كورىنەدى.  قالا حالقىنىڭ تەز قارقىنمەن وسۋىنە تابيعي ءوسىم عانا ەمەس، كوشى-قوننىڭ دا اسەرى جوعارى بولدى. 1931-1937 جىلدارى قالالارعا 390 مىڭ ادام كوشىپ كەلگەن. باسقا حالىقتاردى ايتپاعاندا، قازاقتار 1926 جىلى قالا تۇرعىندارىنىڭ 2,0 پايىزىن قۇراعان بولسا، بۇل كورسەتكىش 1959 جىلى 24,3 پايىزعا جەتكەن ەدى.

ال ەندى 1937 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەرگە 48070 ادامدار قونىس تەۋىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىنەن قازاقستان حالقى 9 پايىزعا ازايعان بولسا، ونىڭ باسىم بولىگىن قازاقتار قۇراپ، ولارمەن بىرگە ءبىران-ءساران باسقا ۇلت وكىلدەرى بولعان. ەلىمىزدەگى ىشكى كوشى-قوندىق قوزعالىسقا 11470 ادامدار قاتىسقان، ولاردىڭ 73071-ءى قالالىق، نەمەسە قالا تيپتەس ەلدى مەكەندەرگە بارىپ ورنالاسقان ەدى. ياعني، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالالارعا اعىلۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ قۇرىلىس الاڭدارى، زاۋىت-فابريكالاردىڭ ىسكە قوسىلۋى بولدى. دەمەك، 1937 جىلعى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانىن 1926 جىلعى ساناقتاعى سانىمەن سالىستىرعاندا 1,3 ەسەگە ازايعانى بايقالىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتار -1,7 ەسە كەمىسە، ال ەلدە قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ پارمەندى تۇردە جۇرگىزىلۋىنە بايلانىستى ورىستار -1,5 ەسەگە كوبەيگەن ەكەن.

قازاقستاننان سىرتقى كوشى-قون قوزعالىسىنىڭ ءورشۋى، اتا مەكەندى تاستاپ اۋا كوشۋى 1926-1927 جىلدارى باستالدى. مىسالى، باتىس قازاقستاندا قونىس اۋدارۋشىلىق 1927-1928 جىلدارى ۇدەي ءتۇستى. قىر جايلاپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اداي، تابىن تايپالارىنىڭ وتباسىلارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىعىنان جانە جۇت سالدارىنان قۇتىلماق بولىپ قاراقالپاق، تۇركمەن جەرىنە كوشىپ باردى. سول كەزدە ۇدەرە كوشكەن ادايلاردىڭ ەكى مىڭ وتباسىن وڭتۇستىك قازاقستانعا ﴾ماقتارالعا﴿ كۇشپەن قونىستىرعان.

1928-1929 جىلدارى ماڭعىستاۋدان باسقا رەسپۋبليكالارعا كوشىپ كەتكەندەر تۋرالى مالىمەت ساقتالعان. مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك 16 اۋىلداعى 158 ءۇيدىڭ 47-ءى ءبىر تۇندە كوشسە، 7 اۋىلدا 300 ءۇيدىڭ 291-ءى، 4 اۋىلدان 182 ءۇي، 13 اۋىلدان 341, 12 جانە 14 اۋىلداردان 500-دەي ءۇي كوشىپ كەتكەن. مۇراعاتتاردا ساقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا ماڭعىستاۋدىڭ اۋىلدىق كەڭەسىنەن 1928-1929 جىلدارى 1390 وتباسى كوشىپ كەتكەندىگىن ايعاقتايدى. جالعىز ماڭعىستاۋ ەمەس، اۋا كوشۋشىلىك بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا جاپپاي سيپات الا باستادى.

وسىعان بايلانىستى قازاق حالىق كوميسسارلار كەڭەسى 1931 جىلى ناۋرىزدا «قازاقستان جەرىنەن اۋا كوشۋمەن كۇرەس تۋرالى» قاۋلى قابىلداپ، كورشىلەس رەسپۋبليكالاردىڭ ۇكىمەت باسشىلارىنا جەدەل حاتتار جولدادى. 1931 جىلدىڭ 7 اي ىشىندە قارجى كوميسسارياتىنىڭ مالىمەتىندە تۇركىمەنستان، وزبەكستان، تاجىكستان، ورال، ءسىبىر، قىتايعا جانە ەدىل بويىنا 213 مىڭ قازاقتاردىڭ جەر اۋا كوشكەندىگى ايتىلادى.

قازاقستانداعى زورلاپ ۇجىمداستىرۋدىڭ قارا داۋىلى جايلاپ وتكەن كەيبىر اۋىلداردا تىگەرگە تۇياق قالماي ادامداردىڭ ءومىرى مەزگىلسىز قيىلدى. اقىرىندا ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن جەرىندە كۇن كورىستىڭ امال-ايلاسى قالماعانىنا كوزدەرى جەتكەن حالىقتىڭ الدىندا ءبىر-اق جول قالدى، ول جاپپاي باسقا جاقتارعا اۋا قونىس اۋدارۋ ەدى. ء“بىر كۇن اشىققاننان، قىرىق كۇن اقىل سۇراما”، -دەپ قازاق اتام ايتقانداي حالىق اقىل-ايلا ويلاۋدان، قىسپاقتان شىعۋدان ءوز بەتىنشە جول تابۋدان قالدى: تىرناقتاپ جيناعان دۇنيە-مۇلىكتەرىن، تىگۋلى كۇيىندە كيىز ۇيلەرىن تاستاپ، باستارى اۋعان جاققا قاراي شۇبىرىپ كەتىپ جاتتى; ەسكى قىستاۋلارى مەن مال قورالارى يەسىز قالدى. ءوز جەرىندەگى بوسقىنعا اينالعان قازاقتاردىڭ كوبىسى رەسپۋبليكا قالالارىنىڭ ونەركاسىپ ورىندارىنا سەڭدەي سوعىلىپ، جۇمىسقا ورنالاسا الماي ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ تۇندە تۇنەپ، كۇندىز بوي جىلىتاتىن باسپاناسى دا بولمادى. مۇنىڭ اياعى جۇرتتىڭ جاپپاي اشىعىپ، تۋعان مەكەندەرىن تاستاپ، ولار قازاقستانمەن كورشىلەس جاتقان ولكەلەر مەن رەسپۋبليكالارعا، جانە شەت ەلدەرگە قونىس اۋدارۋلارىنا تۋرا كەلدى. سوندىقتان، ولار قازاقستانمەن كورشىلەس جاتقان ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا، اتاپ ايتقاندا باتىس-سىبىرگە، ورتا ەدىلگە، تاعى سول سياقتى شالعاي جاتقان جەرلەرگە قاراي باعىت ۇستاپ، ولاردىڭ ءبىرازى جول بويى شاڭىراق مۇشەلەرىنىڭ سۇيەگىن ساي-سالاعا كومۋسىز قالدىرىپ، رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك، يركۋتسك، حاباروۆسك، كەمەروۆ، ۆلاديۆوستوك قالالارىنا دەيىن بارىپ جەتتى.

كوپتەگەن مۇراعات دەرەكتەرى قازاقستانداعى اشارشىلىق  اپاتى 1927-1928 جىلعى جۇتتان كەيىن-اق باستالعانىن كورسەتەدى. ماسەلەن، اداي وكرۋگىندە مال جۇتاپ، ادامدار اشتىققا ۇشىراپ، گۋرەۆ ۋەزىنىڭ دە ءبىراز اۋىلدارى اشارشىلىققا ۇشىرادى. جۇزدەگەن بوسقىندار تەنتىرەپ رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى اۋداندارعا دەيىن جەتتى. 1928 جىلدىڭ 27 قاراشاسىندا شىمكەنتتىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنە گۋرەۆ ۋەزىنەن كەلگەن 350 وتباسىنا ازىق-تۇلىكپەن كومەكتەسىپ، ولاردى ۇجىمشارلارعا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ءۇشىن 100  مىڭ سوم نەسيە، 8 مىڭ پۇت استىق سۇراعان جەدەل حات تۇسەدى. سونىمەن بىرگە، 1927-1928 جىلدىڭ قىسىندا ابدەن كويزەلگەن ماڭعىستاۋ حالقى تۇركىمەنستان جەرىنە دەندەپ، ودان ءارى يرانعا جۇمىس ىزدەپ، تاماق تابۋدىڭ امالىمەن بوسقىنشىلىققا ۇشىرادى. مۇراعات قۇجاتتارى كورسەتكەندەي كراسنوۆودسكىگە-1000, بايرامالىگە-50, تەدجەنگە-100 قازاق شارۋاشىلىقتارىنىڭ كەتكەندىگى ايتىلادى.

قازاقستانداعى قيىنشىلىق جاعدايلاردان ءوز ىشىندەگى كوشى-قون جاعدايلارىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋىنىڭ قازاق حالقىنا اكەلگەن اۋىرتپاشىلىعى ءوز الدىنا، ۇكىمەت تاراپىنان جۇرگىزىلگەن قۋعىنداۋ سالدارىنان جانە اشتىقتان قورىققان قازاقتار رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەرگە، قازاقستانمەن كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا جانە وداقتاس مەملەكەتتەرگە، ارعىسى شەتەلدەرگە جاپپاي كوشە باستادى. 1931-1933 جىلداردا بولعان قىزىل قىرعىننان بارلىق شىعىن-3 ميلليون ادام جانە قىزىلتابان بوسقىنشىلىعىنان بارشا حالىقتىڭ 1900 مىڭى شەتكە قاراي ءبىرجولا ۇدەرە كوشكەن. 1930 جىلدىڭ باسىنان 1931 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىنگى كەزەڭدە عانا قزاقستان جەرىنەن 281280 شارۋا قوجالىعى كوشىپ كەتتى، ولاردىڭ ەلەۋلى بولىگى قىتاي، يران، اۋعانستاننىڭ جەرىنە اۋىپ باردى. اشارشىلىق جىلدارى رەسپۋبليكا شەگىنەن تىس جەرلەرگە بارلىعى 1030 مىڭ ادام كوشتى، ولاردىڭ 616 مىڭى ءبىرجولاتا كەتتى دە، 414 مىڭى كەيىننەن قازاقستانداعى جاعداي تۇزەلە باستاعان ۋاقىتتاردا ەلگە قايتىپ كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە 200 مىڭعا جۋىعى قىتايعا، اۋعانستانعا، يران مەن تۇركياعا ءوتىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى كوشى-قون جاعدايلارىنىڭ سالدارىنان حالىق قۇرامىنىڭ وزگەرگەندىگى جانە جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى جاعىنان ازشىلىققا اينالعانى تاريحي دەموگرافيالىق جاعىنان عىلىمي دەرەكتەر نەگىزىندە ايقىندالا ءتۇستى. ال ەندى رەسپۋبليكادان تىس سىرتقى كوشى-قونعا بايلانىستى كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن وداقتاس مەملەكەتتەر ارقىلى شەتەلدەرگە اۋعان قازاقتار جايىندا عالىمدار ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىپ، دەرەكتىك مالىمەتتەر كەلتىرۋدە.

كوپتەگەن قازاقتاردىڭ ىرگەلەس رەسپۋبليكالارعا اۋىپ كەتكەندىگىن حالىق ساناقتارىنىڭ مالىمەتتەرى دە دالالدەيدى. ەگەر، 1926 جىلعى ساناق بويىنشا باسقا رەسپۋبليكالاردا 314 مىڭ قازاق تۇرعان بولسا، ال 1939 جىلى ولاردىڭ سانى 794 مىڭعا جەتكەن ەدى. ەندى، 1926-1939 جىلدارى ارالىعىندا جەر اۋىپ بارعاندار ﴾يميگرانتتار﴿ ەسەبىنەن قازاقتار رسفسر-دا -2,3 ەسە، وزبەكستاندا -1,7 ەسە، تۇركىمەنستاندا -6 ەسە، تاجىكستاندا -7 ەسە، قىرعىزستاندا -10 ەسە ارتقان.

اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋادندارعا كومەك بەرۋ جۇمىسى اۋەلدەن دۇرىس ۇيىمداستىرىلمادى. ف.ي.گولوششەكين قۋعىنداۋ سادارى مەن اشتىقتان بوسقىن بولىپ كەتكەندەردى «قازاقتار ەجەلدەن كوشىپ قونىپ جۇرۋگە ادەتتەنىپ كەتكەن» -دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ول مۇنى كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىسى قايتا قۇرىلىپ، وزگەرىپ جاتىر دەپ دارىپتەدى.

اشارشىلىق سالدارىنان رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەرگە بوسقىن بولىپ كەتكەندەردىڭ قولدارى جەتكەندەرى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءار ءتۇرلى مەكەمەلەرىنە جالدانىپ، مۋرمانسك، ءسىبىر، قيىر شىعىس، كامچاتكاعا دەيىن باردى. ارينە، مۇنداي مۇمكىندىك بولا بەرگەن جوق. قىرعىزستانعا بوسىپ بارعان 100 مىڭداي ادامنىڭ ىشىنەن 1933 جىلى ساۋىردە تەك 2500 ادامدى عانا جۇمىسشى رەتىندە ورنالاستىرۋعا نۇسقاۋ بەرىلدى. تاجىكستانداعى ۆاحش سۋ ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا ءوز بەتىمەن بارعاندارعا جۇمىس تا، اقى دا، ازىق-تۇلىك تە جوق بولىپ شىقتى. مىسالى، 1931-1932 جىلدارى قىرعىزستانعا 5470 قازاق وتباسى كوشىپ باردى. قازاق حالقى شارۋاشىلىعى ەسەبى باسقارماسىنىڭ جوعارى ۇيىمدارعا بەرگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا 1930-1932 جىلدارى قازاقستاننان تىس جەرلەردە ﴾قايتىپ كەلگەندەردى ەسەپتەمەگەندە﴿ 1,3 ميلليون ادام كوشىپ كەتكەن. ولاردىڭ 500-616 مىڭى وزگە رەسپۋبليكالاردا قالىپ قويسا، 200-205 مىڭ دايى شەتەلدەردە مەكەندەپ قالعاندىعىنا بايلانىستى دەرەكتەر بار.

ەگەر 1926 جانە 1937 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناق مالىمەتتەرىنە سۇيەنىپ تالداۋ جاساساق، كورشى وداقتاس رەسپۋبليكالاردان قايتپاي قالعان قازاقتار 300 مىڭنان اساتىنى بايقالادى. ياعني، قىسقا مەرزىمدە مۇنشاما قازاق حالقىنىڭ جات جەرگە قونىس اۋدارۋى-ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاسىرەتتى وقيعا ەدى.

بۇگىنگى تاريحىمىزداعى اقتاڭداق تاقىرىپتىڭ ءبىرى-سان مىڭداعان قازاقتىڭ 1929-1932 جىلدارى رەسپۋليكادان سىرتقى كوشى-قونعا بايلانىستى قىتاي استىپ كەتۋى. دەمەك، 1931-1932 جىلدارى اشتىققا ۇشىراعان قازاقتارعا وكىمەت تاراپىنان بولعان قىسىمعا شىداماعان تارباعاتاي وڭىرىندەگى ءبىر دۇيەم ەل قىتايعا ءوتىپ كەتۋگە ارەكەت جاساپتى. بۇل نەگىزىنەن كوكپەكتى، اقسۋات، اياكوز، ءۇرجار ەلدى مەكەندەرىنىڭ حالقى بولاتىن. شەكارادا قىزىلدار وق بوراتىپ، ودان امان قالعاندارىن وسى ءوڭىردى مەكەندەپ، ءومىر سۇرۋگە كۇشتەيدى. ياعني، اقسۋاتتىڭ قۇت-بەرەكە دارىعان قىزىلتاس، قىزىلكەسەك وڭىرىنەن جەر اۋعان ءبىرشاما جۇرت شەكارادا توقتالىپ، كوكتالعا اكەلىندى. ولاردىڭ سول كەزدەگى ۇزىن سانى 500 وتباسىن قۇراسا كەرەك. بۇل دەگەنىمىز 1374 ادامدار بولعانى كورىنەدى. ال ەندى تاريح عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور ت.وماربەكوۆ «20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسىرەتى» اتتى ەڭبەگىندە ول شەتەلگە كەتكەندەر جايلى تولىق توقتالادى. سونىڭ ىشىندە، قىتايمەن شەكارالاس اۋداندارىنا قىسقاشا سيپاتتاما بەرەدى. 1931 جىلى بۇلاردىڭ جالپى سانى 11 بولدى ﴾بۇرىن 16 بولدى﴿. ولار: الاكول، لەپسى، جاركەنت، كەگەن، كاتون-قاراعاي، زايسان، تارباعاتاي، ءۇرجار اۋداندار، سونداي-اق، تالدىقورعان جانە اقسۋ اۋداندارىنىڭ شەكاراعا جاقىنداۋ ءبىر بولىكتەرى ەدى. شەكارالىق اۋداندارداعى حالىقتىڭ جالپى سانى 1931 جىلى 505,701 ادام، ياعني قازاقستان حالقىنىڭ 7,33  پايىزى بولدى. ال ولاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرامى تومەندەگىدەي ەدى: جۇمىسشىلار-25510 ادام، قىزمەتكەرلەر -25318, ۇجىمشارشىلار-228387, كەدەيلەر مەن باتىراقتار-101924, ورتاشالار-79264 جانە كۋلاكتار-45298 بولعان ەكەن. سونمەن بىرگە، وسى قۇجاتتا شەكارالىق اۋداندارداعى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرى دە بەرىلگەن. ياعني، 66,1 پايىزى-قازاقتار، 33,35 پايىزى ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى جانە 0,55 پايىزى  ورتا ازيا حالىقتارى بولاتىن، ياعني شەكارالىق اۋداندارداعى قازاقتار سانى-334.368 ادامدار ەكەندىگى بايقالادى.

قىتايعا وتكەندەر اراسىندا ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى بولدى. بىراق، نەگىزىنەن قىتاي اسقاندار-قازاقتار بولاتىن. ياعني، قازاقتاردىڭ قىتايعا كوشۋىنە بايلانىستى 1931 جىلى قۇرىلعان ءا.جانكەلدين باسقارعان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ تەكسەرۋى بويىنشا شەكارالىق اۋدانداردان كوشىپ كەتكەندەر اراسىندا قازاقتار ¼ استامى ياعني 83.5  دەيى ەكەنى ايعاقتالعان. بۇل دەرەكتەردى وگپۋ-ءدىڭ جەدەل بارلاۋ مالىمەتتەرى مەن مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ دەرەكتەرى راستاي تۇسەدى. وگپۋ مالىمەتى بويىنشا 1931 جىلدىڭ كۇز ايلارىندا باتىس قىتايداعى بوسقىندار سانى 60 مىڭعا جۋىق، ال سوڭعىسىنىڭ دەرەگى بويىنشا كورسەتىلگەن مەرزىمگە دەيىن قازاقستاننىڭ شەكارالىق اۋداندارىنداعى حالقى 87 مىڭداي ادامعا ازايعان. ەگەر تاريحي شىندىق وسى دەرەكتەردىڭ ورتاسىندا جاتىر دەپ قاراساق باتىس قىتايعا وتكەن قازاقتار سانى شامامەن 70 مىڭ ادام دەۋگە بولادى.

سونىمەن بىرگە، يران، اۋعانستان، تۇركيا جەرىندەگى قازاقتار – قىتاي جەرى ارقىلى بارعاندار ەدى. دەمەك، مۇراعات مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك ەگەر 1932 جىلعا دەيىن قازاق بوسقىندارى ءسىبىردىڭ قازاقستانمەن شەكتەس اۋداندارىندا ورنالاسقان بولسا، 1932 جىلدىڭ العاشقى ايلارىندا ولاردىڭ ءسىبىر جەرىنە تەرەڭدەپ كەتكەنىن، شالعاي جاتقان نوۆوسيبيرسكىگە دە «قونىستانا» باستاعانىن اڭعارامىز.

ەگەر، 1926 جانە 1939 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناق دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ تالداۋ جاساساق، جالپى العاندا، قازاقستاننان شىعىپ كەتكەن بوسقىندار سانى 500 مىڭنان اسىپ تۇسەتىنى بايقالادى. بۇلاردىڭ 200 مىڭدايى قازاقستانداعى باسشىلىق اۋىسقاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە قايتىپ ورالدى.

1926 جىلعى ساناقتا بيسك، بارابينسك، ومبى، نوۆوسيبيرسك، سلاۆگورود، رۋبتسوۆ وكرۋگتەرىمەن تاۋلى التاي اۆتونوميالى وبلىسىندا قازاقتاردىڭ شوعىرلانىپ ورنالاسقانى جانە ولاردىڭ 20-25 پايىزى ەگىن سالۋمەن اينالىسپايتىندىعى تىركەلگەن. 1931-1933 جىلدارى كۋزباس قۇرىلىسىنا 30 مىڭ قازاق كەلىپ ورنالاسقان، ال سول جىلداردا سىبىردەگى قازاقتاردىڭ جالپى سانى 100 مىڭعا جۋىقتاعان. بۇل رەسپۋبليكادان تىسقارى اعىلعان بوسقىنداردىڭ كوشى-قوندىق قوزعالىسىنا ناقتى دالەل بولا الادى. قازاقتار ەڭ كوپ شوعىرلانعان ومبى وبلىسىنىڭ جارامدى جەرىنىڭ 60 پايىزىن قازاق بايلارى باسىپ العان. سلاۆگورود وكرۋگىنىڭ قازاقتارىنىڭ باي-كۋلاكتارى 4-5 پايىز، ورتا شارۋالار 52 پايىز بولسا، مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن كومەككە قاراماستان كەدەي شارۋاشىلىقتارىنىڭ 20 پايىزىنىڭ كولىگى دە جوق ەكەندىگى تۋرالى دەرەك ساقتالعان. 1928 جىلدىڭ قاراشاسىندا ولكەنىڭ ۇلت ىستەرى جونىندەگى كەڭەسى سلاۆگورود وكرۋگىندەگى كووپەراتيۆتەر قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ 21 پايىزى، ومبىدا-29,3 پايىز، بيسكىدە-38 پايىز قامتىلعاندىعىن كورسەتەدى.

1932 جىلى ءسىبىردىڭ 16 اۋدانىندا 172 قازاق كولحوزى ۇيىمداستىرىلعان بولسا، 1933 جىلى بۇل سان 90 پايىزعا جوعارىلاعان. بۇل دەرەكتە قازاق بوسقىندارىنىڭ كوبى كەرى قايتپاي رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردە قونىستاپ قالعاندىعىن اشا تۇسەدى. مىنە، وسىلايشا 1926 جىلى قازاقتاردىڭ وزىندىك ۇلەس سالماعى 57,1 پايىز بولسا، ال 1959 جىلى 30,0 پايىزعا ءتۇسۋ سەبەبىنىڭ سىرى ايقىندالادى، بۇل كەزدە ورىس حالقىنىڭ رەسپۋبليكاداعى وزىندىك ۇلەس سالماعى 40,2 پايىزعا جەتىپ ەتنيكالىق توپتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كولەمدىسىنە اينالدى.

دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1930 جىلى ۇجىمداستىرۋ بارىسىنداعى زورلىق 34977 قوجالىقتى رەسپۋبليكادان تىس جەرگە كوشىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ورتا ەسەپپەن قازاقتىڭ ءار شارۋا قوجالىعىندا 5 ادامنان بولدى دەپ ەسەپتەسە،  1930 جىلى سىرتقا 174,8 مىڭ ادام كەتىپ، بارلىق اۋىل ادامدارى 417,9 مىڭعا ازايعان. مۇنداي شەشىمگە كەلۋىمىزگە ر.كونكۆەستىڭ 44 مىڭ قازاق وتباسىمەن تۇركمەنستانعا كەتىپ، كوپشىلىگى باسماشىلار قاتارىن تولىقتىردى دەگەن مالىمەتىمەن «قازاقستاننىڭ جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىنان 20 مىڭ باي مەن كۋلاكتى ءۇي-ىشىمەن شۇعىل تۇردە ەلسىز، جاپان دالاعا جەر اۋدارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، جاۋىزدىق ارەكەتتەر ارقىلى ىسكە اسىرىلدى» دەگەن دەرەكتەرى دالەل بولادى.

قازاقستاننان تىسقارى جەرگە كەتكەندەردىڭ دە جاعدايى ءماز بولمادى. 1932 جىلى قازاقتاردان ەدىل بويىنا 40 مىڭ، قىرعىزستانعا 100 مىڭ، باتىس سىبىرگە 50 مىڭ، قاراقالپاقستانعا 20 مىڭنان استام، وزبەكستان مەن تاجىكستانعا 45-50 مىڭداي ادام بارعان ەدى. مىسالى، كورشىلەس قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا بارعان قازاقتار جونىندەگى شولۋدا: ولاردىڭ جالپى سانىن ايتۋ قيىن، ويتكەنى حالىق ءوز بەتىمەن لەك-لەگىمەن كەلۋدە-دەپ جازىلعان. سول قۇجاتتا قورداي اسۋىندا قىرعىز ەلىنە جەتە الماي ءولىپ قالعان كوپتەگەن ادامداردىڭ دەنەسى كوكتەمدە قار استىنان شىققانى ايتىلادى. سول سياقتى ەدىل جانە ءسىبىر جاققا كەتكەن قازاقتاردان دا كوپ ادامدار اشتان ءولىپ، شىعىنعا ۇشىراعان ەدى.

قازاقستان جەرىندەگى ۇجىمداستىرۋ ارقىلى قولدان جاسالعان 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قازاقتاردىڭ جاپپاي قىرىلۋى، ءبىر ۇلتتىڭ باسىنا اكەلگەن زوبالاڭنىڭ وتە اۋىر قايعى-قاسىرەتى بولسا، سونىڭ سالدارىنان شەتەلدەرمەن باسقا ايماقتارعا كوشىپ كەتۋدىڭ كەڭ ءورىس الۋى، قازاق حالقىنىڭ ءوز وتانىندا ازايىپ كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن، كەڭەس وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا جانە شەتەلدەردە تۇرىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن بايقاتادى. ناقتىراق ايتقاندا رەسپۋبليكاداعى ىشكى نەمەسە سىرتقى كوشى-قونىنا بايلانىستى قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ وتانىنداعى حالىقتار اراسنداعى ۇلەسىنىڭ ازايىپ، ال كەرىسىنشە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ولاردىڭ سانىنىڭ وسكەندىگىن بايقايمىز. ەندى، قازاق حالقىنىڭ سىرتقى كوشى-قون جاعدايىن تاريحي دەموگرافيالىق جاعىنان الىپ قاراعانداعى ولاردىڭ جالپى سانى نەمەسە كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن وداقتاس مەملەكەتتەردە ورنالاسىپ، جانە شەتەلدەردە شوعىرلانۋ ماسەلەلەرىنە كەلسەك، قازاقتاردىڭ بۇكىل دۇنيە جۇزىندە، كەڭەستەر وداعى مەن شەت ەلدەردە بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ورنالاسۋى زەرتتەلىپ وتىرعان جىلدارى دا ساقتالىپ، ءوز ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاي ءتۇستى.  قازاقتاردىڭ اراسىنداعى كوشىپ-قونۋ جاعدايلارىنىڭ كۇشتى بولۋى ناتيجەسىندە ولاردىڭ تەرريتوريالىق ورنالاسۋىندا، ياعني كەڭەس وداعىندا، ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكاسىندا جانە شەت ەلدەردە تۇرۋىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. بۇل وزگەرىستەر اسىرەسە، 1920-1930 جىلدارى اۋقاتتى شارۋالاردى تاركىلەۋ، قازاقتاردى جاپپاي زورلاپ وتىرىقشىلاندىرۋ مەن ۇجىمداستىرۋ كەزىندە كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ايماقتارى تۇگىل، شەت ەلدەرگە اۋا كوشۋىنىڭ تىكەلەي ناتيجەلەرى ەدى (600 مىڭ).

1920-1930 جىلدارى قازاقتاردىڭ سىرتقا كوشۋى ولاردىڭ ءوز رەسپۋبليكاسىنداعى سانى مەن ۇلەسىنە كەرى اسەر ەتتى. دەگەنمەن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ۇلەسى ازايعانىنا قاراماستان، ءوز وتانىندا تۇرىپ، ءومىر ءسۇردى. تەك 1926-1939 جىلدارى اراسىندا وداقتىڭ باسقا ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 868 مىڭعا دەيىن جەتىپ، ۇلەسى 8,6 پايىزدان 24,9 پايىزعا دەيىن ءوستى. ءوز رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 1,300 مىڭعا جۋىق كەمىپ، ۇلەسى 91,4 پايىزدان 75,6 پايىزعا دەيىن تومەندەدى. دەگەنمەن كەيىنگى 20 جىل ىشىندە (1939-1959 جىلدارى) ءوز وتانىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى دا، ۇلەسى دە وسە باستادى: 1959 جىلى وداقتىڭ باسقا ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتار 22,8 پايىز (922 مىڭ ادام) بولسا، ءوز رەسپۋبليكاسىنداعىلاردىڭ ۇلەسى 77,2 پايىزعا جەتتى. كەڭەس وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ كوبىرەك شوعىرلانعان جەرلەرى، رەسەي (1939 جىلى 10,0 پايىز، 1959 جىلى 9,0 پايىز), وزبەكستان (8,9 پايىز جانە 7,9 پايىز), تۇرىكمەنستان (1,8 پايىز جانە 1,6 پايىز) جانە تاعى باسقالار.

سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتاردا قازاق حالقىنىڭ كوشى-قون ماسەلەلەرى سايابىرسىعانىمەن، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقستانعا كوپتەپ قونىستانۋى رەسپۋبليكاداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلەسىن 30 پايىزعا دەيىن تومەندەتىپ جىبەردى. اسىرەسە، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە رەسپۋبليكاعا باسقا ۇلت وكىلدەرى كوپتەپ اعىلدى. تىڭ يگەرۋ جىلداردان باستالعان وسى ۇردىسكە كوز جۇگىرتسەك بارلىعى قازاقستانعا 2 ميلليونعا جۋىق ادام كەلىپ قونىستانعان ەكەن. سونىمەن بىرگە، وسى ۋاقىتتارداعى قازاقستانعا باسقا ەلدەردەن، مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلىپ قونىستانعان قازاقتاردىڭ كوشى-قونى جايىنداعى دەرەكتەردى دە العا تارتامىز. 1954 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 16 ساۋىردەگى № 751-329 بۇيرىعىمەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان ماۋسىم-تامىز ايلارىندا بۇرىنعى كوشىپ كەتكەن ادامداردى تىڭ يگەرۋگە بايلانىستى قايتا كوشىرىپ الۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. ال قىتايعا بارىپ قونىستانعانداردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقتار بولاتىن. وسى قاۋلىعا سايكەس 1954-1955 جىلدارداعى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان قازاقستانعا 65564 ادام كوشىرىلىپ اكەلىندى. ولاردان كولحوزدارعا 3513 وتباسى جانە سوۆحوزدارعا 8432 وتباسى ورنالاستىرىلدى. وسى تۇستا قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ انىقتاۋىنشا ول حالىقتىڭ كوبى رەسپۋبليكانىڭ 9 وبلىسىنا: اقمولا، جامبىل، باتىس قازاقستان، قاراعاندى، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سەمەي جانە تالدىقورعان وبلىستارىنا ورنالاستىرىلىپ، جۇمىسپەن، باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلگەن. 1957 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن قازاقتاردىڭ سانى جايىنداعى مالىمەتتەردى دە كەزدەستىرۋگە بولادى. 1957 جىلى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى وبلىستارىنا بارلىعى 18500 وتباسى كوشىرىلىپ اكەلىندى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان ەلگە ورالعان قازاقتاردىڭ كوشى-قونى جىل سايىن ءوسىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى. 1959 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن ادامداردى قازاقستاننىڭ ءار وبلىستارىنا ورنالاستىرعاندا 37998 ادامنان كەلگەن. ياعني، مۇراعات دەرەكتەرىنە قاراعاندا، 1953-1959 جىلدارى ارالىعىندا قىتايدان قازاقستانعا 82225 وتباسى كەلسە، ولاردىڭ 13792-ءى كەرى كوشىپ كەتكەن. 1953-1959 جىلدار ارالىعىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان قازاقستانعا كەلگەندەردىڭ جالپى سانى 100 مىڭ ادامنان اسقانى جايىندا كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردە كورسەتىلگەن. وسى كوشى-قوندا ءبىر ايتا كەتەرلىگى قىتايدان قازاقتارمەن بىرگە ورىس، تاتار، ۇيعىر، دۇنگەن، وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلدەرى دە كەلگەندىگى بەلگىلى. حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارى دا كوشى-قوننان كوز اشقان جوق. بۇل، ەڭ الدىمەن قىتاي جەرىندەگى ساياسي وقيعالارعا بايلانىستى ەدى. قىتاي ەلىندەگى اۋمالى-توكپەلى ساياسي جاعدايلار سول ەل اۋماعىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. ۇرپاعىن، ۇلتىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى التاي اسىپ مونعوليا جەرىنە بارىپ قونىس تەپتى. ال ەندى ءبىر بولىگى قىتاي بيلىگىمەن شايقاسا وتىرىپ تيبەت، تاكلاماكان ارقىلى ءۇندىستان، پاكىستان جەرىنە بارىپ قونىس تەبەدى. ولاردىڭ سانى 10 مىڭ ماڭايىندا ەدى. بۇل 1940 جىلدارى بولعان. ءۇندىستان، پاكىستان جەرىندە تۇراقتى قونىستاي المادى. كوبى جول ازابىن كوردى، جول بويى سوعىستى دا، ناتيجەسىندە سول ادامداردىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلدى. تەك، 1952 جىلى 24 قىركۇيەكتە تۇركياعا ءبىرجولاتا قونىستانۋعا ارنايى رۇقسات ەتىلگەن ءبىرىنشى 102 قازاق بوسقىندارىنىڭ ءتىزىمى بەكىتىلەدى. 1952 جىلى العاشقى لەك تۇركياعا اتتانادى. ەكىنشى لەك 1953 جىلى جولعا شىعادى.  «ەۋروپاداعى قازاق تۇرىكتەرىنىڭ بيۋللەتەنىنىڭ» دەرەگى بويىنشا 1953 جىلى تۇركياعا ءۇندىستان مەن پاكىستاننان 1450 قازاق كەلىپ قونىستانادى. بۇلار سول 1941 جىلى ەلىسحان باتىردىڭ باسشىلىعىمەن، 1951 جىلى قىركۇيەكتە قۇسايىن ءتايجى، ءسۇلتانشارىپ ءتايجى جانە الىبەك (قاليبەك) حاكىمنىڭ باسقارۋىمەن پاكىستان جەرىنە كەلگەن قازاق بوسقىندارىنىڭ امان قالعاندارى ەدى. تۇركياعا قازاقتار بىرنەشە جولمەن بارادى. تۇرىك ۇكىمەتى مەملەكەت شەكاراسىنا دەيىن قازاقتاردىڭ ءوز قارجىسىمەن كەلۋىن، ودان ارعى بارلىق شىعىندى ۇكىمەت ءوز مويىنىنا الاتىنىن ايتادى. قازاقتاردىڭ ءبىر توبىنىڭ تۇركيا جەرىنە كەلگەنى جايلى ايتار بولساق. ءۇندىستاننىڭ بومبەي قالاسىنان 8 كۇندە ءبىر پاكىستاننىڭ كاراچي قالاسىنا كەلەتىن جولاۋشى كەمەسىنە 1953 جىلى قاراشا ايىنىڭ باسىندا 114 قازاق وتىرىپ 8 تاۋلىكتەن كەيىن يراكتىڭ باسرا قالاسىنا كەلەدى. قازاقتار بۇل جەردەن پويىزعا وتىرىپ يراك استاناسى باعدات قالاسىنا جەتەدى. باعداتتان پويىزعا وتىرعان ولار نۇسايبين قالاسى ارقىلى ستامبۋل قالاسىنا جەتەدى. 1953 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان قاراشا ايىنا دەيىن پاكىستان جەرىنەن تۇركياعا بارعان قازاقتاردىڭ جالپى سانى 1379 بولعان. جالپى قازاقتاردىڭ تۇركيا جەرىنە قونىستانۋ ءۇردىسى 1956 جانە 1958 جىلدارعا دەيىن سوزىلادى. 1952-1958 جىلدار ارالىعىندا تۇركياعا 564 وتباسى ياعني 1892 ادام كەلەدى. وسى قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى تۇركيا جەرىندە بۇگىنگى كۇندەرى دە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاعدايلارى بار.

1926-1959 جىلدار ارالىعىندا شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 454000 (4 ەسە) ادامعا كوبەيىپ، ياعني 33,0 پايىزعا وسكەن بولسا، ال ولاردىڭ 1939 جىلعى سانىن 1926 جىلعى سانىمەن سالىستىرعاندا 130000-گە (1 ەسە), دەمەك 63,0 پايىزعا وسكەن ەدى. ەندى، 1959 جىلى ولاردىڭ قاتارىن 1939 جىلعى سانىمەن سالىستىرعاندا 324000-گە (3 ەسە), دەمەك 52,0 پايىزعا وسكەن[20]. شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ءىرى توپتارى قىتاي، مونعوليا، تۇركيا، اۋعانستان جانە يراندا ءومىر ءسۇردى. 1959 جىلى شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى قىتايدا 580000-ءى، ياعني 13,5 پايىزى، مونعوليادا 39000-ءى، دەمەك 0,9 پايىزى، اۋعانساتندا 3000-ءى، ياعني 0,1 پايىزى، ال تۇركيادا 2000-ءى دەمەك 0,1 پايىزى قازاقتار بولعان ەكەن.

1926-1959 جىلدار ارالىعىنداعى كوشى-قون ماسەلەلەرىن قاراستىرۋدىڭ ناتيجەسى سول كەزدەگى رەسپۋبليكاداعى جۇرگىزىلگەن قۇيتىرقى سولاقاي ساياساتتاردىڭ كەسىرىنەن قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك دەموگرافيالىق جاعدايلارىنىڭ وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن بايقاتادى. رەسپۋبليكامىزعا ءوز اتاۋىن بەرگەن قازاق ۇلتىنىڭ رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ىشكى كوشى-قون ماسەلەلەرىنە جانە رەسپۋبليكادان تىس كورشىلەس مەملەكەتتەر مەن شەتەلدەرگە اۋا كوشىپ كەتۋ سىرتقى كوشى-قون ماسەلەلەرى، ونىڭ سانى مەن قۇرامى جانە الەۋمەتتىك قۇرامىنا قاتتى اسەرلەرىن تيگىزىپ، دەموگرافيالىق ۇردىستەرگە ۇشىراتتى. سونداي اق، قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەستەرىنىڭ ءوسىپ، وركەندەۋىنە وراسان زور زياندى زارداپتارىن تيگىزگەن زەرتتەۋ ارالىعىنداعى قاسىرەتتەردىڭ ﴾ۇجىمداستىرۋ، يندۋستريالاندىرۋ، اشارشىلىق، رەپرەسسيالار، ۇلى وتان سوعىسى، سوعىستان كەيىنگى حالىق ششارۋاشىلىعىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ جانە تىڭ يگەرۋ جىلدارىنىڭ﴿ اسەرىنەن قازاق حالقىنىڭ سانى مەن قۇرامى جانە الەۋمەتتىك قۇرامى كوشى-قون ماسەلەلەرىنەن ۇلكەن دەموگرافيالىق كۇيزەلىستەرگە ۇشىرادى. كەڭەستەندىرۋ جىلدارىنىڭ ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ ناۋقاندارى كەزىندە شەتەل اسقان قازاقتاردىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسا بولعانى دەموگرافيالىق جاعدايلارعا قانشالىقتى كەسىرىن تيگىزگەنى انىق. رەسپۋبليكاعا سىرتتان كۇشتەپ كوشىرىلىپ كەلگەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى ايتارلىقتاي باسىمدىلىق تانىتىپ، ال، كەرىسىنشە جەرگىلىكتى حالىق قازاقتاردىڭ ءوز وتانىندا ازشىلىققا اينالۋى دا  سول كەزدەگى كوشى-قون ماسەلەلەرى تاريحىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارى ەدى. مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان 1953-1959 جىلدار ارالىعىندا 100 مىڭنان استام ادامنىڭ كەلگەنى قازاق حالقىنىڭ سانىنا دا ازداپ وڭ وزگەرىستەر اكەلگەنى بەلگىلى. سىرتقى كوشى-قوننىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ءوز جەرىندە وتىرىپ وزگە ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا ازايعان. مۇنداي جاعدايعا اكەلگەن كەڭەستىك جۇيە باسشىلىعىنىڭ قولدان جاساعان ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ سياقتى ناۋقاندارىنىڭ ناتيجەسى بولعاندىعى كورسەتىلەدى.

كەڭەس وكىمەتى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى مەن ءومىر سالتىن قايتا قۇرۋ مەن وركەندەتۋدە قاتە تۇسىنىكتە بولدى. سوندىقتان دا، عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەلمەگەن سالدارى جاعىنان اۋىر قاۋىپتى باعىت ۇستاندى. ولار، قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن عاسىرلار بويى وزدەرى ءومىر سۇرگەن تابيعي ورتانى يگەرۋ، وعان بەيىمدەلۋ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعاتپەن ورگانيكالىق تىعىز بايلانىستى ءوسىپ-ءونۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان جاندى جۇيە رەتىندە باعالاي المادى. سوندىقتان دا، بولشەۆيكتەر باسقارعان وكىمەت قازاق شارۋاشىلىعىن عىلىمي نەگىزدە ودان ارى جەتىلدىرە ءتۇسۋ ەمەس، كۇنى وتكەن شارۋاشىلىق ءتۇرى رەتىندە ءبىرجولا جويۋعا ارەكەت ەتتى.

كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق شارۋالارىن قىسقا مەرزىمدە جەدەل تۇردە جاپپاي جوسپارلى وتىرىقشىلاندىرۋ جۇمىسى ساتسىزدىككە ۇشىرادى، ءداستۇرلى شارۋاشىلىق زاڭىن ەسكەرمەي جاساعان جوسپاردىڭ ورىندالماعانىن ايتقاندا، ول قازاق حالقىنىڭ اتا-قونىستارىنان اۋا كوشۋلەرىن ۇدەتىپ، ولاردى سەرگەلدەڭگە سالىپ، بوسقىنشىلىققا ۇشىراتتى.

دەمەك، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ نەمەسە ونىڭ جەرگىلىكتى ۇلتى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى تەك قانا تابيعي بايلىعىنىڭ مول قورىندا عانا ەمەس، رەسپۋبليكاداعى كاسىپتىك دەڭگەيى جوعارى، ءبىلىمدى، كوپ ۇلتتى جۇمىسشى مەن قىزمەتكەرلەردىڭ قۇرامىنىڭ وزىندىك كۇشى جيناقتالعانىنا قاتىستى بولماق. مۇنىڭ ءوزى اشتىقتان، بوسقىندىقتان يەسىز قالعان قازاق جەرىنە سىرتتان كوز تىگۋشىلەردىڭ باسىم بولعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن، ءورىستىلدى تۇرعىنداردىڭ سىرتقى كوشى-قونعا بايلانىستى، قازاقستانعا كوپتەپ كەلۋى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا وزىندىك سالقىنىن تيگىزۋى مۇمكىن، ويتكەنى قازاقستاندا تۇراتىن ورىستاردىڭ 1926 جىلى 22,2 پايىزى، نەمەسە 1959 جىلى 59,0 پايىزى قالالىقتاردى قۇراعان، ال مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ورتاداعى ارتىقشىلىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان تەك قازاقتارعا عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ وزگە ۇلتتارىنا دا شىن مانىندە ءوز ەلىندە تۇرعانداي سەزىنۋىنە ماتەريالدىق جاعىنان جاعداي تۋعىزۋ قاجەت بولدى.

قورىتىندىلاي كەلە 1926 نەمەسە 1959 جىلداردى قامتىعان زەرتتەۋ ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ىشكى كوشى-قون ماسەلەسىندە قازاقتاردىڭ ءبىر قيىردان ەكىنشى قيىرعا، نەمەسە ءبىر ايماقتان ەكىنشى ايماققا كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋى ولاردىڭ سالتىنا اينالسا، ال كەيبىرەۋلەرى  اۋىلداردان قالالارعا قونىس اۋدارىپ، كوشىپ جاتتى. ولار فابريكا مەن زاۆودتارعا جۇمىسقا ورنالاسىپ قالالارداعى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ قاتارىنداعى جۇمىسشىلار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ قاتارىن تولىقتىردى. ال سىرتقى كوشى-قوندا قازاقستانداعى كەڭەستەندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى، كولحوزداستىرۋ ناۋقانىندا قازاق بايلارىن تاركىلەپ، قۋعىنداۋ ماسەلەلەرىنىڭ ءورىس الۋى، جانە  ۇجىمداستىرۋدىڭ سالدارىنان كەلگەن اشارشىلىق اپاتىنىڭ قايعى-قاسىرەتتەرىنە شىداي الماعان قازاقتار كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن وداقتاس مەملەكەتتەرگە، ودان ارعىسى شەتەلدەرگە قونىس اۋدارىپ، كوشىپ كەتتىۋىنىڭ ناتيجەسىنەن قازاق حالقى ءوز وتانىندا از ۇلتقا اينالسا، الدىن الا ويلاستىرىلعان، سول كەزدەگى جىمىسقى ساياساتقا بايلانىستى ولاردىڭ ورنىنا كورشىلەس ەلدەردەن رەسپۋبليكامىزعا ورىستار مەن باسقا دا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قونىس اۋىپ كەلۋىنىڭ  تولقىنىنان قازاقستان يندۋسترياسىنىڭ دامىپ، جاڭا قالالاردىڭ پايدا بولىپ، ەسكى قالالاردىڭ جاڭارۋىنا، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنە تيگىزگەن يگى اسەرىن ايتا كەتكەن ءجون. دەمەك، 1926-1959 جىلدار ارالىعىنداعى قازاق حالقىنىڭ كوشى-قون ماسەلەلەرىنە بايلانىستى تاريحىنىڭ دەموگرافيالىق اقتاڭداق كەزەڭدەرىن عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەۋ، بۇرمالانعان تۇستارىن دەموگرافيالىق باعىتپەن جاڭادان زەرتتەپ جازۋ، جاڭاشا تاريحي دەموگرافيالىق كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋ، بۇل دەگەنىمىز بۇگىنگى كۇن تالابىنان الىپ قاراعانداعى قازاق حالقىنىڭ زەرتتەۋ ارالىعىن قامتيتىن كوشى-قون ماسەلەلەرىن تاريحي دەموگرافيالىق تۇرعىسىنان اشىپ كورسەتۋ بولىپ سانالارى انىق.

دەگەنمەن، قازاقستانداعى 1926 جانە 1959 جىلدارى ارالىعىنداعى قازاق حالقىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قون ماسەلەسىندەگى تاريحي دەموگرافيالىق سيپاتى وسىنداي بولعانىمەن، وسى كۇندەرى قازاق دەموگرافياسىنىڭ كوشى-قون ماسەلەلەرىنىڭ تاريحىنداعى وسىناۋ كەڭەستەندىرۋ ءداۋىرىنىڭ اقتانداق بەتتەرى تاريحي دەموگرافيالىق تۇرعىدان زەرتتەلىنىپ، تالاي تاريحي دەموگرافيالىق دەرەكتەردىڭ ءمانى اشىلۋدا. قازاق حالقىنىڭ كوشى-قون ماسەلەلەرىنىڭ تاريحىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ حالقىمىزدىڭ وتكەن جولىنداعى كەڭەستەندىرۋ جىلدارىنىڭ دەموگرافيالىق جاعدايلارىن بىلۋدە عانا ەمەس، الداعى ۋاقىتتا ونى الەۋمەتتىك جاعىنان زەرتتەۋگە دە نەگىز قالايدى. قازاقتاردىڭ كوشى-قون ماسەلەلەرىن تاريحي دەموگرافيالىق جاعىنان قاراستىرۋدا، كەزىندە كەڭەستەندىرۋ كەزەڭىنىڭ زەرتتەۋ ارالىعىن قامتىعان قازاقستانداعى  قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى رەسپۋبليكامىزدان كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن وداقتاس مەملەكەتتەرگە جانە شەتەلدەرگە قونىس اۋدارىپ كەتكەن قازاق قانداستارىمىزدىڭ وزدەرى بولماسا دا، ۇرپاقتارى ءبىرلى جارىم بولسا دا، ءوز وتانىمىزعا قايتىپ ورالۋدا. ياعني، كوش قوندى بولعان سايىن، ەگەمەندى ەلىمىز، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۋ جەلبىرەپ، شاڭىراعى بيىكتەي بەرمەك.

ج.تالدىباەۆ

Abai.kz